ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΗΘΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΕΙ ΟΥΣ Micromesistius poutassou (Risso, 1827) ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΣΒΟΥ. Επιβλέπων καθηγητής: ρ. Ι. Μπατζάκας Επιµέλεια: Χαρά Παναγή Α.Μ: 191/02107 Μυτιλήνη, Φεβρουάριος 2008

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τον κ. Ι. Μπατζάκα, συµβασιούχο καθηγητή του Τµήµατος Επιστηµών της Θάλασσας του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, για την επιστηµονική καθοδήγηση και συµπαράσταση καθ όλη τη διάρκεια της εργαστηριακής και συγγραφικής µου δουλειάς. Έπειτα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ.. Κουτσούµπα, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τµήµατος Επιστηµών της Θάλασσας και την κα.. Κίτσιου, Επίκουρο του Τµήµατος Επιστηµών της Θάλασσας για την τιµή που µου κάνουν να συµµετάσχουν στην τριµελή εξεταστική επιτροπή. Ακόµη, δεν θα µπορούσα να παραλείψω από τις ευχαριστίες την Βιολόγο κα. Ν. Αλεξίου, υπεύθυνη του εργαστηρίου Βιολογίας, µέλος Ε.Τ.Ε.Π του Τµήµατος Επιστηµών της Θάλασσας, για την πολύτιµη βοήθεια και κατανόηση που έδειξε κατά την διάρκεια του εργαστηριακού µέρους της παρούσης εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καλό µου φίλο Ηρακλή Αριστείδου για τη πολύτιµη βοήθεια, τη µεγάλη υποµονή που έδειξε και τις πληροφορίες που µου παρείχε για την διεκπεραίωση των στατιστικών αναλύσεων της πτυχιακής µου εργασίας. Φυσικά δεν µπορώ να παραλείψω το αγόρι µου και µελλοντικό συνάδελφό µου Γ. Γεωργίου, στον οποίο θα ήθελα να πω ένα µεγάλο ευχαριστώ για όλα όσα περάσαµε µαζί κατά τη διάρκεια των σπουδών µας, καθώς και για την ψυχολογική και ηθική συµπαράστασή του στις κουραστικές οµολογουµένως ατελείωτες ώρες εργαστηρίου. Τέλος χρωστώ ένα µεγάλο ευχαριστώ στους φίλους µου, που µε την ηθική συµπαράσταση τους όλα αυτά τα χρόνια βοήθησαν στην ολοκλήρωση της εργασίας µου. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόψυχα τους γονείς µου, που µε στήριξαν όλα αυτά τα χρόνια τόσο ηθικά όσο και οικονοµικά, και που µε την αγάπη και κατανόησή τους µου δίνουν δύναµη να συνεχίσω στο άµεσο µέλλον τις σπουδές µου. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: ΠΕΡΙΛΗΨΗ...4 ABSTRACT...5 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ......6 1.1. Γενικά....6 1.2. Συστηµατική κατάταξη του M. poutassou (Risso, 1827).....8 1.3. Ιχθυολογικά χαρακτηριστικά......9 1.4. Βιότοπος και Βιολογία...10 1.5. Γεωγραφική εξάπλωση...11 1.6. Ενδιαφέρον για την αλιεία..13 1.7. Σκοπός εργασίας...14 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ..15 2.1. Συλλογή δεδοµένων.15 2.1.1 Αλιεία µε µηχανότρατα.16 2.2. Εργαστηριακές µετρήσεις 18 2.2.1 Μετρήσεις µορφολογικών χαρακτηριστικών...18 2.2.2 Ωριµότητα Αναπαραγωγή..19 2.3. Στατιστική Επεξεργασία..21 2.3.1 Σχέση µήκους βάρους 21 2.3.2 Παράµετροι ωριµότητας...22 2.3.3 Συντελεστής µεταβλητότητας...23 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ..24 3.1. Κατανοµή φύλου του M. poutassou κατά τη περίοδο δειγµατοληψίας..24 3.2. Σχέση µήκους βάρους του M. poutassou κατά τη περίοδο δειγµατοληψίας 25 3.3. Παράµετροι ωριµότητας..29 3.3.1 είκτες..29 3.3.2 Ποσοστιαία κατανοµή του σταδίου των γονάδων του M. poutassou...32 3.4. Συντελεστής µεταβλητότητας......41 3.5. Σύγκριση µέσων τιµών ανά φύλο για τον εκάστοτε µήνα δειγµατοληψίας 45 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ...49 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...59 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Γραφήµατα - Πίνακες..64 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ - Φωτογραφικό υλικό...72 ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εκτίµηση των βασικών µορφολογικών και ηθολογικών χαρακτηριστικών του είδους Micromesistius poutassou (Risso, 1827), κοινώς προσφυγάκι, στη θαλάσσια περιοχή βορειοανατολικά της Νήσου Λέσβου υπήρξε ο κύριος στόχος της παρούσης εργασίας για τη περίοδο 2005-06. Στη συγκεκριµένη µελέτη συνολικά συλλέχθηκαν 636 άτοµα Micromesistius poutassou. Η συλλογή των δεδοµένων στηρίχτηκε σε µηνιαίες δειγµατοληψίες ατόµων του είδους Micromesistius poutassou, όπου κάθε δείγµα αποτελείτο περίπου από 80 άτοµα. Μετά από ανάλυση των διαφόρων µορφοµετρικών µετρήσεων, καταλήξαµε στο συµπέρασµα ότι το προσφυγάκι παρουσιάζει ισοµετρική αύξηση κατά τη περίοδο δειγµατοληψίας. Συγκεκριµένα, η σχέση µήκους βάρους έδειξε ότι τα αρσενικά άτοµα παρουσιάζουν θετικά αλλοµετρική αύξηση ενώ τα θηλυκά ισοµετρική αύξηση. Από την παρατήρηση των γονάδων και την ανάλυση των δεδοµένων που σχετίζονται µε αυτές, φαίνεται ότι το προσφυγάκι στην περιοχή µελέτης µας αναπαράγεται κυρίως το Φεβρουάριο. Τέλος, η εποχιακή αναλογία ανάµεσα στα δύο φύλα έδειξε µια ισχυρή κυριαρχία των αρσενικών έναντι των θηλυκών ατόµων. Λέξεις κλειδιά: προσφυγάκι (Micromesistius poutassou), σχέση µήκους βάρους, αναπαραγωγή, Λέσβος. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 4

ABSTRACT Samplings of individuals were carried out in the Northeast coastal region of Lesvos Island in Greece, by sampling commercial catches in the period 2005-06. During the sampling period from December 05 until May 06 and resume at October 06 until November 06, 636 individuals of blue whiting (Micromesistius poutassou) were collected. Eight monthly samples have been collected each sample included a number of individuals close to 80. After analyzing various morphometric and ethological measurements, we led to the conclusion that the blue whiting presents isometric increase at the period of sampling. Specifically, weight length relationship showed by its logarithmic form that the male individuals present positively allometric increase whereas the female isometric. The description of reproduction based on the value of gonadosomatic index at month revealed that the value gets greater from February, where spawning takes place. Finally, the examination of sex ratio (Males/Females) showed that this ratio differed with month. The sampling period dominated obviously by male individuals. Keywords: blue whiting, weight length relationship, reproduction, Lesvos Island. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 5

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικά Η ιχθυολογία, που γενικά ορίζεται ως η µελέτη των ψαριών ή ο κλάδος της ζωολογίας που ασχολείται µε τα ψάρια έχει µία µακρά ιστορία που ξεκινά, χιλιάδες χρόνια πριν, από τους αρχαίους Αιγυπτίους, Ινδιάνους, Κινέζους, Έλληνες και Ρωµαίους (Cuvier, 1828). Το µακροχρόνιο και συνεχές ενδιαφέρον για τα ψάρια οφείλεται στο διπλό τους ρόλο: ως εξειδικευµένων κατοίκων ενός συναρπαστικού αν και σχετικά άγνωστου κόσµου, και ως τροφή του ανθρώπου. Με το πέρασµα των αιώνων δηµιουργήθηκαν εξαιρετικά ετερογενείς πληροφορίες που αφορούν τα ψάρια κυρίως ταξινοµικές, αλλά και άλλες που αναφέρονται στη ζωογεωγραφία, την ηθολογία, την τροφή, τους θηρευτές, τις περιβαλλοντικές τους αντοχές, κ.λ.π. Από την άλλη, η αύξηση των ψαριών είναι ένα από τα πιο µελετηµένα θέµατα της αλιευτικής βιολογίας. Γι αυτό άλλωστε οι περισσότερες έρευνες για τη δυναµική των πληθυσµών, τη καλλιέργεια των ψαριών, καθώς επίσης και για το ρυθµό ανάπτυξής τους, έχουν στηριχτεί και εξαρτώνται άµεσα από τις εκτιµήσεις αύξησης των αποθεµάτων (Calderon - Aguilera, 1991). Επιπλέον, το µέγεθος είναι το σηµαντικότερο βιολογικό χαρακτηριστικό των οργανισµών καθώς καθορίζει την τροφή τους, την ενδεχόµενη θήρευσή τους από άλλους οργανισµούς, πόσο γρήγορα µπορούν να κολυµπήσουν, και σε µεγάλο βαθµό, που µπορούν να ζήσουν. Μια χρήσιµη µέτρηση για την αλιευτική βιολογία είναι και η σχέση µήκους βάρους των διαφόρων ειδών ψαριών. Η µαθηµατική σχέση που συνδέει το µήκος µε το βάρος στα ψάρια αποτελεί ένα σηµαντικό εργαλείο, αφενός για την εκτίµηση της βιοµάζας ανά ηλικία σε αλιευτικά δεδοµένα που καταχωρούνται ως ολική βιοµάζα και κατανοµή µήκους, αφετέρου παρέχει πληροφορίες για τις στρατηγικές της ζωής των πληθυσµών σε διαφορετικές περιοχές και επιπλέον συνδέεται µε την εκτίµηση της ευρωστίας του ψαριού (Bagenal & Tesch, 1978; Pauly, 1993). Επιπλέον, οι σχέσεις µήκους βάρους µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τη µορφοµετρική σύγκριση διαφόρων πληθυσµών ή τη σύγκριση πληθυσµών του ίδιου είδους που προέρχονται από διαφορετικές περιοχές ή βιότοπους (Gonçalves et al., 1996). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 6

Ένα από τα σηµαντικότερα είδη όπου αλιεύεται σε µεγάλη κλίµακα, συµβάλλοντας στη διαµόρφωση του εθνικού εισοδήµατος πολλών ευρωπαϊκών χωρών είναι το προσφυγάκι Micromesistius poutassou. Αυτό το είδος ανήκει στην οικογένεια Gadidae όπου υπάγονται όλοι οι γνωστοί µπακαλιάροι ή γάδοι και οι οποίοι έχουν µεγάλη οικονοµική και τεχνολογική σηµασία (Παπαναστασίου, 1976). Αυτό το ψάρι των γαδιδών (Micromesistius poutassou) αναγνωρίζεται εύκολα από το αεροδυναµικό του σχήµα, από τα τρία ραχιαία και τα δυο εδρικά πτερύγια και από το χωρίς µουστάκια σαγόνι του. Η ράχη του είναι καφέ ή γκρι, τα πλευρά είναι ασηµί και η κοιλιά άσπρη (Εικόνα 1.1). Το µήκος του µπορεί να φτάσει τα 50 cm. Το προσφυγάκι της Μεσογείου (M. poutassou) είναι ένα κοινό ψάρι νερών µέσου βάθους και ψαρεύεται κυρίως µε τράτες, ενώ σπάνια ψαρεύεται µε πετονιά από ερασιτέχνες ψαράδες. Αυτό εξαρτάται, όχι από την δυσκολία να πιαστεί στο αγκίστρι (πράγµα που θα ήταν πολύ εύκολο µια που πρόκειται για ψάρι εξαιρετικά λαίµαργο), αλλά από το ότι είναι δύσκολο για τα ψαροκάικα να συναντήσουν κοπάδια αυτών των ψαριών, στην παράκτια ναυσιπλοΐα τους. Υπάρχουν πολλά είδη του γένους Micromesistius στις παράκτιες περιοχές του Ατλαντικού. Είναι πολύ κοινά στο κανάλι της Μάγχης και καµιά φορά ψαρεύονται σε αυτά τα δύσκολα νερά από ερασιτέχνες ψαράδες µε πετονιά. Τα διάφορα είδη του γένους αυτού Εικόνα 1.1: Το προσφυγάκι της Μεσογείου, Micromesistius poutassou (Risso, 1827) (Πηγή: www.seawater.no). αναγνωρίζονται από το χρώµα τους (από καφέ µέχρι ασηµί), ορισµένα άλλα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και από το µέγεθός τους. Το κρέας τους είναι εξαιρετικό (άσπρο, τρυφερό, άπαχο) και αποτελεί τροφή ιδιαίτερης εκτίµησης για τους Μεσογειακούς λαούς και περισσότερο για τους Ισπανούς και τους κατοίκους της βόρειας Αφρικής. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 7

1.2 Συστηµατική κατάταξη του Micromesistius poutassou (Risso, 1827) Το προσφυγάκι ανήκει στην οικογένεια Gadidae (Πίνακας 1.1) στην οποία υπάγονται όλοι οι γνωστοί µπακαλιάροι ή γάδοι, εκτός από το µερλούτσο ή µπακαλιάρο της Μεσογείου ο οποίος ανήκει σε ξεχωριστή οικογένεια (Merlucciidae). Η οικογένεια αυτή περιλαµβάνει ψάρια µε µεγάλη οικονοµική σηµασία, αφού αλιεύονται σε µεγάλη κλίµακα, συµβάλλοντας έτσι στη διαµόρφωση του εθνικού εισοδήµατος πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Από τη πληθώρα των ειδών της οικογένειας Gadidae, στις ελληνικές θάλασσες απαντώνται 10 µόνο είδη ανάµεσα στα οποία είναι και το Micromesistius poutassou (Παπαναστασίου, 1976). Πίνακας 1.1: Συστηµατική κατάταξη του Micromesistius poutassou (Risso, 1827) (Πηγή: www.fishbase.com, µερικώς τροποποιηµένο από Παναγή Χαρά). Οµοταξία: Υφοµοταξία: Υπέρταξη: Τάξη: Οικογένεια: Γένος: Είδος: Osteichthyes Acanthopterygii Teleostei Gadiformes Gadidae Micromesistius poutassou Συνώνυµα (επιστηµονική ονοµασία): Merlangus vernalis (Risso, 1826) Gadus potassoa (Düben & Koren, 1846) Merlangus pertusis (Cocco, 1829) Gadus melanostomus (Nilsson, 1855) Merlangus albus (Yarrell, 1841) Boreogadus poutassou (Malm, 1877) Merlangus communis (Costa, 1844) Gadus poutassou (Moreau, 1881) ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 8

Κοινές ονοµασίες του M. poutassou (Risso, 1827): Ελληνικά: Πρόσφυγας, Γαϊδουρόψαρο, Σύκο, Σκαρµός, Σκάρος, Τσιµπλάκι, Τσιπλάκι. Κυπριακά: Γουρλοµάτα. Αγγλικά: Blue Whiting, Poutassou, Couch's Whiting. Γαλλικά: Gros poutassou, Merlan bleu, Merlan de Paris. Γερµανικά: Stockfisch, Blauer Wittling. Ιταλικά: Melu, Potassolo. Ισπανικά: Bacaladilla. Νορβηγικά: Kolmule blagunnar. 1.3 Μορφολογικά χαρακτηριστικά Το σώµα του Micromesistius poutassou είναι αρκετά λεπτό ενώ η πλευρική γραµµή είναι συνεχής σε όλο το µήκος του σώµατος, περίπου ευθεία. Η κάτω σιαγόνα προεξέχει ελαφρά, η στοµατική σχισµή είναι κανονικά λοξή και δεν έχει µουστάκι (Εικόνα 1.2). Τα µάτια είναι περίπου ίδιας διαµέτρου µε το µήκος του ρύγχους (Παπαναστασίου, 1976). Το προσφυγάκι διαθέτει τρία ραχιαία και δύο εδρικά πτερύγια. Τα ραχιαία πτερύγια είναι πολύ χωρισµένα µεταξύ τους, ιδιαίτερα τα δύο τελευταία (η απόσταση που Εικόνα 1.2: Μορφολογικά χαρακτηριστικά και χρωµατισµός του M. poutassou (Πηγή: www.fishbase.com). τα χωρίζει είναι πολύ µεγαλύτερη από το µήκος της βάσης του δεύτερου ραχιαίου). Από την άλλη το πρώτο εδρικό πτερύγιο είναι µακρύ, η βάση του οποίου είναι µεγαλύτερη από την προ-εδρική απόσταση, και η αρχή του, ακριβώς απέναντι ή λίγο πίσω από την αρχή του πρώτου ραχιαίου πτερυγίου. Ο τύπος των πτερυγίων του M. poutassou είναι ο εξής: D 1 11-14, D 2 10-14, D 3 20-26, A 1 33-39, A 2 20-27. Το χρώµα στη ράχη του M. poutassou είναι γκρι µε απόχρωση καφετί ή µπλε, ασηµένιο στα πλευρά και γαλακτώδες άσπρο στην κοιλία (Παπαναστασίου, 1976). Το µήκος τους κυµαίνεται ως συνήθως από 15-30 cm, αλλά έχουν καταγραφεί και άτοµα µε ολικό µήκος 50 cm. Το ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 9

µέγιστο δηµοσιευµένο βάρος είναι τα 830 g και η µέγιστη ηλικία όπου µπορεί να φθάσει είναι τα 20 χρόνια (IGFA, 2001). 1.4 Ενδιαίτηµα και Βιολογία Το προσφυγάκι είναι ένα βενθοπελαγικό, κοπαδιάρικο είδος. Απαντάται στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα στα 150-3000 m, αλλά κυρίως συναντάται στα 300-400 m. Αυτό το είδος πραγµατοποιεί σηµαντικές µεταναστεύσεις για λόγους τόσο αναπαραγωγής, όσο και αναζήτησης τροφής. Μεταναστεύει το καλοκαίρι µετά την ωοτοκία (Ισλανδία, Νορβηγία και νησιά Faeroes) και επιστρέφει στις περιοχές αναπαραγωγής τον Ιανουάριο - Φεβρουάριο. Επίσης, πραγµατοποιεί καθηµερινές κάθετες µεταναστεύσεις: στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της νύχτας για να τραφεί και σε βαθύτερα στρώµατα κατά τη διάρκεια της ηµέρας (Cohen et al., 1990). Είναι ωοτόκο 1 ψάρι και αναπαράγεται από το Φεβρουάριο µέχρι το Μάιο, σε βάθη 180-360 m πέρα από τα όρια της υφαλοκρηπίδας και σε στρώµατα νερού που απέχουν 10-30 m από το βυθό (Παπαναστασίου, 1976). Από την άλλη, διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι η ωοτοκία του συγκεκριµένου είδους λαµβάνει χώρα και σε βάθη 300 ± 600 m (Monstad et al., 1996; Coombs et al., 1981). Οι προνύµφες ως συνήθως απαντώνται σε βάθη µικρότερα των 60 m (Coombs et al., 1981). Τα άτοµα του M. poutassou µπορούν να αναπαραχθούν στην ηλικία των 3 ετών. Η γεννοβολία (spawning) διαρκεί για µια µικρή χρονική περίοδο το Φεβρουάριο (Calderon - Aguilera, 1991). Αξιοσηµείωτο είναι και το γεγονός πως από το Φεβρουάριο µέχρι τον Ιούνιο 6.000 150.000 αυγά µπορεί να εκκολαφθούν. Το Micromesistius poutassou, αν και µικρό σε µέγεθος ψάρι, κατά την περίοδο ωοτοκίας δίνει απόθεµα αυγών περίπου 4.5 εκατοµµύριων τόνων (Monstad et al., 1996; Ådlandsvik et al., 2001). Τα ανώριµα άτοµα του είδους αυτού παραµένουν στα µεσόνερα έως ότου φτάσουν τα 15-17 cm και έπειτα µεταναστεύουν σε πιο βαθειά νερά, συνήθως µέχρι το Μάιο (Bas, 1964) 2. Αυτά τα ψάρια την άνοιξη µεταναστεύουν νότια, δια το λόγο ότι διανύουν τη περίοδο της ωοτοκίας, η οποία λαµβάνει χώρα: στα Βρετανικά νησιά, Πορτογαλία, κόλπο του Biscay, νησιά 1 Τα ωοτόκα ψάρια γεννούν τα αυγά τους ελεύθερα στο υγρό περιβάλλον όπου τα προσεγγίζει το αρσενικό για να τα γονιµοποιήσει. 2 Όπως αναφέρεται σε Calderon Aguilera, 1991. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 10

Faeroes, Νορβηγία και Ισλανδία (Bailey, 1982; Bartsch & Coombs, 1997). Στο συγκεκριµένο είδος η αναλογία των φύλων ποικίλλει γεωγραφικά: 35% αρσενικά - 65% θηλυκά στην Ισλανδία, 46% αρσενικά - 54% θηλυκά στα νησιά Faeroes, 41% αρσενικά - 59% θηλυκά στη δυτική Σκωτία και 42% αρσενικά - 58% θηλυκά στο αρχιπέλαγος της Tuscan. Η αύξηση που παρατηρείται είναι γρήγορη: 1 έτος = 16 cm; 5 ετών = 27-29 cm; 10 ετών = 29-34 cm. Ως συνήθως τα θηλυκά άτοµα του M. poutassou είναι µεγαλύτερα από τα αρσενικά, ενώ η µέγιστη ηλικία που µπορούν να φθάσουν άτοµα του είδους αυτού είναι 20 ετών (45 cm) (Cohen et al., 1990). Γενικά, είναι ψάρια λαίµαργα που τρέφονται κυρίως µε µικρά καρκινοειδή, αλλά µεγάλα άτοµα του είδους αυτού είναι θηρευτές µικρών ψαριών και κεφαλόποδων. 1.5 Γεωγραφική εξάϖλωση Το Micromesistius poutassou, ένα εµπορικής σπουδαιότητας γαδοϊδές, συναντάται µεταξύ των γεωγραφικών πλατών 26º και 82º N κατά µήκος της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας στο βορειοανατολικό Ατλαντικό, µε µικρότερους πληθυσµούς να εµφανίζονται στο βορειοδυτικό Ατλαντικό και τη Μεσόγειο (Bailey, 1982). Επίσης, ανώριµα άτοµα του είδους αυτού έχουν καταγραφεί και στη Μαύρη Θάλασσα (Boltachev et al.,1999), ενώ το συγγενικό είδος Micromesistius australis εµφανίζεται στο νότιο ηµισφαίριο σε δύο γεωγραφικά ευδιάκριτες περιοχές (Ryan et al., 2002; Ryan et al., 2005). Έχει αναφερθεί επίσης και στη βορειοδυτική ακτή της Αφρικής, στο Μαρόκο και στη θάλασσα του Barents (ICES, 2004; Power et al., ). Κατά τη διάρκεια του Απριλίου και Μαΐου υπάρχει µια µεγάλη ετήσια ωοτοκία του M. poutassou δυτικά της Σκωτίας και της Ιρλανδίας, ενώ γόνος έχει καταγραφεί και στη Μεσόγειο αλλά και στη θάλασσα του Barents (Bailey, 1982). Συγκεκριµένα, απαντάται στις περιοχές του βορειοανατολικού Ατλαντικού: νότια της θάλασσας του Barents και ανατολικά της θάλασσας της Νορβηγίας, γύρω από την Ισλανδία, στη δυτική Μεσόγειο, Ελληνικές θάλασσες και νότια κατά µήκος της αφρικανικής ακτής στο ακρωτήριο Bojador, και στις περιοχές του βορειοδυτικού Ατλαντικού: νότια Γροιλανδία και από το νοτιοανατολικό Καναδά µέχρι και τη βορειοανατολική ακτή των ΗΠΑ (Εικόνα 1.3). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 11

Εικόνα 1.3: Γεωγραφική εξάπλωση του Micromesistius poutassou (Risso, 1827) (Πηγή: www.fishbase.com). Πιο κάτω παρατίθενται οι περιοχές FAO για τη Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα, τον κεντρικό ανατολικό Ατλαντικό και το βόρειο ανατολικό Ατλαντικό, στις οποίες αλιεύεται το προσφυγάκι (Πίνακες 1.2 1.4). Αναφέρεται επίσης πως το προσφυγάκι είναι ένα από τα σηµαντικότερα είδη που αλιεύεται στις περιοχές της Καταλονίας (Bas, 1964). Πίνακας 1.2: Περιοχές FAO για τη Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα. Έκταση: 2.980.000 x 1000 km sq. Κέντρο: 27 0' N 18 0' E Εύρος: 49 N - 30 N 7 W - 42 E Αριθµός Ειδών: 662 Πίνακας 1.3: Περιοχές FAO για τον κεντρικό ανατολικό Ατλαντικό. Έκταση: 13.979.000 x 1000 km sq. Κέντρο: 15 0' N 37 0' W Εύρος: 36 N - 6 S 40 W - 13 E Αριθµός Ειδών: 1.687 ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 12

Πίνακας 1.4: Περιοχές FAO για τον βόρειο ανατολικό Ατλαντικό. Έκταση: 16.877.000 x 1000 km sq. Κέντρο: 50 0' N 28 0' W Εύρος: 90 N - 36 N 42 W - 69 E Αριθµός Ειδών: 1.049 (Πηγή: www.fishbase.com, µερικώς τροποποιηµένο από Παναγή Χαρά) 1.6 Ενδιαφέρον για την αλιεία Με βάση στατιστικών αναφορών από τη FAO τη χρονική περίοδο 1987 αλιεύτηκαν 708.000 µετρικοί τόνοι, από τους οποίους οι 693.000 τόνοι λήφθηκαν από το βορειοανατολικό Ατλαντικό και οι 15.000 τόνοι από τη Μεσόγειο (Ισπανία: 9.000 τόνοι, Ιταλία: 3.000 τόνοι, Ελλάδα: 1.600 τόνοι κ.α.) (Εικόνα 1.4). Έρευνες υποστηρίζουν ότι ένα απόθεµα αρκετών εκατοµµύριων τόνων του Micromesistius poutassou υπάρχει στο βορειοανατολικό Ατλαντικό, δυτικά του Ηνωµένου Βασιλείου, και ότι θα µπορούσε να στηρίξει µια ετήσια παραγωγή πάνω από 1.000.000 µετρικών τόνων (Buzeta & Nakken, 1974; Forbes, 1974). Το προσφυγάκι αλιεύεται κυρίως από µηχανότρατες, παραγάδια, µανοµένα και απλάδια δίχτυα, γρι-γρι και πετονιές, συνήθως πέρα από τα όρια της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας. Πωλείται κυρίως φρέσκο ή κατεψυγµένο, αλλά ένα µεγάλο µέρος του αλιεύµατος υποβάλλεται σε βιοµηχανική επεξεργασία ως ιχθυάλευρο, λόγω της δύσκολης συντήρησης της σάρκας του και της υψηλής ζήτησης ιχθυάλευρου από τις ανατολικόευρωπαϊκές χώρες. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 13

Εικόνα 1.4: Παγκόσµια αλιευτική παραγωγή του M. poutassou (Πηγή: www.fao.org, FAO Fishery Statistic). 1.7 Σκοϖός εργασίας Αρχικός σκοπός της παρούσης εργασίας ήταν η συλλογή όσο το δυνατόν περισσότερων δεδοµένων για το προσφυγάκι, δια το λόγο ότι δεν βρέθηκαν αρκετές εργασίες - µελέτες για το συγκεκριµένο είδος στον Ελλαδικό χώρο και κυρίως στο βορειοανατολικό Αιγαίο. Έτσι κάθε νέα πληροφορία για αυτό το είδος θα ήταν χρήσιµη και θα βοηθούσε στη σωστή διαχείρισή του. Συγκεκριµένα, η παρούσα πτυχιακή έχει στόχο την εκτίµηση ορισµένων µορφολογικών και ηθολογικών στοιχείων του Micromesistius poutassou στη θαλάσσια περιοχή ανοιχτά του Μολύβου, στα βόρεια βορειοανατολικά της Νήσου Λέσβου. Αναφορικά οι παράµετροι που εξετάστηκαν στη συγκεκριµένη εργασία είναι: η κατά βάρος αύξηση µε τη βοήθεια της σχέσης µήκους βάρους, η κατανοµή του φύλου των ατόµων και βασικές παράµετροι που αφορούν την ωριµότητα και την αναπαραγωγή, µε τη βοήθεια διαφόρων δεικτών (γοναδοσωµατικό, ηπατοσωµατικό και δείκτη ευρωστίας). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 14

2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ 2.1 Συλλογή δεδοµένων Η συλλογή των δειγµάτων έγινε µε τη βοήθεια επαγγελµατικής µηχανότρατας στη θαλάσσια περιοχή ανοιχτά του Μολύβου στα βόρεια βορειοανατολικά του νησιού (Εικόνα 2.1). Οι µηνιαίες δειγµατοληψίες πραγµατοποιήθηκαν µε τη 1 από τις 7 επαγγελµατικές αλιευτικές τράτες που διαθέτει η Λέσβος, την Άγιος Ραφαήλ κατά τη χρονική περίοδο εκέµβριο 2005 3 Μάιο και τους µήνες Οκτώβριο και Νοέµβριο. Εικόνα 2.1: Περιοχή δειγµατοληψίας Micromesistius poutassou (Risso 1827) (Πηγή: www.northaegean.gr, µερικώς τροποποιηµένο από Παναγή Χαρά). 3 Σε όλα τα διαγράµµατα και τα γραφήµατα που θα ακολουθήσουν, σαν πρώτος µήνας δειγµατοληψίας θεωρήθηκε ο µήνας εκέµβριος 05. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 15

Η συλλογή των δεδοµένων στηρίχτηκε σε µηνιαίες δειγµατοληψίες ατόµων του είδους Micromesistius poutassou (Risso,1827), κοινώς προσφυγάκι, όπου κάθε δείγµα αποτελείτο περίπου από 80 άτοµα. Πολλές φορές στο εκάστοτε δείγµα υπήρχαν άτοµα µπακαλιάρου (Merluccius merluccius), οπότε πραγµατοποιείτο συστηµατική κατάταξη των ατόµων του δείγµατος για επιβεβαίωση ότι όλα τα άτοµα ανήκαν στο είδος Micromesistius poutassou. Η δειγµατοληψία πραγµατοποιήθηκε µέσα σε αυτούς τους οχτώ µήνες, λόγω του ότι η αλιεία µε µηχανότρατα απαγορεύεται τους µήνες Ιούνιο Σεπτέµβριο, ενώ όταν επιτρέπεται πρέπει να χρησιµοποιείται πάντα σε περιοχές που απέχουν 2 ναυτικά µίλια από την ακτή ή σε βάθος µεγαλύτερο των 50 m. Η µηχανότρατα βυθού, από την οποία λαµβάνονταν τα µηνιαία δείγµατα, αλίευε σε απόσταση 2 ναυτικών µιλίων από την ακτή, σε βάθη από 26 οργιές (46.8 m) µέχρι 32 οργιές (57.6 m) και µε µάτι δικτύου 40 mm σύµφωνα µε την αλιευτική νοµοθεσία (Υπουργείο Γεωργίας, 1998). Συγκεκριµένα, στην Ελλάδα δεν χρησιµοποιείται άλλη µέθοδος εξαλίευσης του είδους αυτού εκτός από τη µηχανότρατα. 2.1.1 Αλιεία µε µηχανότρατα Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η ευρύτερα χρησιµοποιούµενη αλιευτική µέθοδος είναι η τράτα. Υπάρχουν διάφορες µέθοδοι αλιείας µε τράτα, αλλά συνήθως αφορούν τη ρυµούλκηση ενός διχτυού σχήµατος χωνιού, το οποίο διαθέτει ευρεία είσοδο, η οποία διατηρείται ανοικτή κατά τη διάρκεια της αλιευτικής επιχείρησης, και το οποίο καταλήγει στο σάκο της τράτας, όπου και κατακρατούνται τα αλιεύµατα (Εικόνα 2.2). Βασικά, πρόκειται για δίχτυα µε µορφή σάκου που σύρονται από κάποιο πλοίο (π.χ. ερευνητικό σκάφος, µηχανότρατα) τα οποία σαρώνουν τα επιφανειακά στρώµατα του βυθού. Η σταθερότητα του σχήµατος και των διαστάσεων του πρόσθιου ανοίγµατος εξασφαλίζεται είτε µε υδροδυναµικά εξαρτήµατα (π.χ. πόρτες) ή µε την προσαρµογή σταθερών µεταλλικών πλαισίων (Κουτσούµπας, 2003). Όλη η τράτα την ώρα του ψαρέµατος έχει µήκος 40 έως 60 m, ενώ ο σάκος µόνος του έχει µήκος περίπου 5 m. Κατά τη διάρκεια του ψαρέµατος η µηχανότρατα κινείται περίπου µε ταχύτητα 3 µιλίων την ώρα (Υπουργείο Εµπορικής Ναυτιλίας, www.yen.gr). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 16

Η µηχανότρατα ψαρεύει τόσο στα βαθιά όσο και στα ρηχά νερά, µε νοµοθετική ρύθµιση που αφορά την απόσταση από τις ακτές. Στα ρηχά αλιεύει τις γαρίδες και τα δεύτερα ψάρια (σαυρίδια, κοκκοβιούς και άλλα µικρά), ενώ στα βαθιά πιάνει την καραβίδα, το µπακαλιάρο, τα µπαρµπούνια, τις κουτσοµούρες, τις πεσκανδρίτσες, τους µοσχιούς κ.ά. Σε γενικές γραµµές, µε τη µηχανότρατα βυθού συλλέγονται τα βενθονικά είδη, δηλαδή αυτά που ζουν πάνω ή κοντά στον πυθµένα. Σύµφωνα µε το νοµοθετικό πλαίσιο, η αλιεία µε µηχανότρατα απαγορεύεται σε όλη την επικράτεια κατά τη χρονική περίοδο Ιούνιο Σεπτέµβριο, ενώ όταν επιτρέπεται πρέπει να χρησιµοποιείται πάντα σε περιοχές που απέχουν 2 ναυτικά µίλια από την ακτή ή σε βάθος µεγαλύτερο των 50 m. Επίσης το µάτι διχτύου πρέπει να είναι µεγαλύτερο των 40 mm (Υπουργείο Γεωργίας, 1998). Εικόνα 2.2: Σχηµατική απεικόνιση µηχανότρατας (Πηγή: www.fishingnj.org). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 17

2.2 Εργαστηριακές Μετρήσεις 2.2.1 Μετρήσεις µορφολογικών χαρακτηριστικών Συνολικά συλλέχθηκαν 636 άτοµα από το προσφυγάκι, µε έναν µέσο όρο λήψης δείγµατος γύρω στα 80 άτοµα ανά µήνα. Αµέσως µετά τη συλλογή τα µηνιαία δείγµατα, ο αριθµός των οποίων θεωρήθηκε στατιστικά αποδεκτός, καταψυχόταν για µεταγενέστερη µελέτη. Έπειτα, στο εργαστήριο και µετά την απόψυξη του κάθε δείγµατος, καταµετρήθηκαν τα σωµατικά - µορφολογικά χαρακτηριστικά των ατόµων τα οποία είναι τα εξής: ολικό και σταθερό µήκος, µέγιστο και ελάχιστο ύψος, πάχος σώµατος, µήκος κεφαλιού, µήκος άνω γνάθου, διάµετρος µατιού, καθώς επίσης µετρήθηκαν τα µήκη των ραχιαίων (1 ο, 2 ο, 3 ο ), πλευρικού και εδρικών πτερυγίων (1 ο, 2 ο ) (Εικόνα 2.3). Οι πιο πάνω µετρήσεις πραγµατοποιήθηκαν µε τη βοήθεια ιχθυόµετρου σε εκατοστά (cm) µε ακρίβεια χιλιοστών (mm) και µε ψηφιακό παχύµετρο σε χιλιοστά (mm). Επιπλέον, µε τη βοήθεια εργαστηριακού ψηφιακού ζυγού ακριβείας 0.01 g, µετρήθηκαν το υγρό ολικό βάρος, το βάρος των γονάδων και το βάρος του ήπατος. A: Ολικό µήκος σώµατος (Total Length) B: Σταθερό µήκος σώµατος (Standard Length) C: Μήκος κεφαλιού (Head Length) D1: Μήκος πρώτου ραχιαίου πτερυγίου (1 st Dorsal Fin Length, D1) D2: Μήκος δεύτερου ραχιαίου πτερυγίου (2 nd Dorsal Fin Length, D2) D3: Μήκος τρίτου ραχιαίου πτερυγίου (3 rd Dorsal Fin Length, D3) E: Μήκος ρύγχους (Muzzle Length) F: ιάµετρος µατιού (Eye Diameter) G: Μέγιστο ύψος σώµατος (Maximum Body Depth) H: Ελάχιστο ύψος σώµατος (Minimum Body Depth) I: Πάχος σώµατος (Maximum Body Width) J: Μήκος πλευρικού πτερυγίου (Pectoral Fin Length) K1: Μήκος πρώτου εδρικού πτερυγίου (1 st Anal Fin Length, A1) K2: Μήκος δεύτερου εδρικού πτερυγίου (2 nd Anal Fin Length, A2) ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 18

Το ύψος ανάµεσα στα δύο θωρακικά πτερύγια (στα δυο σηµεία G), δίνει το µέγιστο πάχος του σώµατος I. A B C D1 D2 D3 F G H K1 K2 E J Εικόνα 2.3: Σχηµατική απόδοση εξωτερικών µορφολογικών χαρακτηριστικών του M. poutassou (Πηγή: www.fishbase.com, µερικώς τροποποιηµένο από Παναγή Χαρά). 2.2.2 Ωριµότητα - Αναϖαραγωγή Για τη διερεύνηση της αναπαραγωγικής περιόδου του Micromesistius poutassou γινόταν προσεκτική αφαίρεση των γονάδων, από τη κοιλιακή χώρα του ψαριού, µε τη βοήθεια λαβίδας και ψαλιδιού. Έπειτα, πραγµατοποιείτο φυλετικός διαχωρισµός µεταξύ των δειγµάτων σε αρσενικό, θηλυκό ή ανώριµο µε βάση τα χαρακτηριστικά των γονάδων (Πίνακας 2.1). Επίσης, γινόταν και µακροσκοπική εκτίµηση του σταδίου ωριµότητας των γονάδων για το κάθε δείγµα, η οποία στηρίχτηκε στη κλίµακα ωρίµανσης γονάδων Nikolsky (1963) (Πίνακας 2.2). Τα φύλα διαχωρίστηκαν αναλόγως το χρώµα και το σχήµα των γονάδων. Οι λευκόχρωµες δήλωναν αρσενικά άτοµα, ενώ οι κοκκινόχρωµες θηλυκά άτοµα. Σε κάποια δείγµατα όπου ο προσδιορισµός του φύλου δεν ήταν εφικτός, η παρατήρηση του δείγµατος γινόταν µε τη βοήθεια µικροσκοπίου OLYMPUS CH20. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 19

Πίνακας 2.1: Φυλετικός διαχωρισµός του Micromesistius poutassou µε βάση τα χαρακτηριστικά των γονάδων του. ΘΗΛΥΚΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΑΝΩΡΙΜΟ Χρώµα Γονάδων Ροζ Υπόλευκο ιάφανο Σχήµα Γονάδων Κοίλο Λιγότερο κοίλο Λεπτή ίνα ή απουσία της Πίνακας 2.2: ιαχωρισµός των σταδίων ωριµότητας κατά Nikolsky. (Πηγή: Καλλιανιώτης 2001, µερικώς τροποποιηµένο από Παναγή Χαρά). Στάδιο I Στάδιο II Στάδιο III Στάδιο IV Στάδιο V Στάδιο VI Περιλαµβάνονται οι γονάδες των νεαρών ατόµων. Οι αρσενικές γονάδες είναι περισσότερο λεπτές σε σχέση µε τις αντίστοιχες θηλυκές. Έπειτα οι θηλυκές γονάδες γίνονται πιο στρογγυλές και παρόλο που κρατούν την διαφάνειά τους, αποκτούν πιο έντονο χρώµα. Οι γονάδες είναι ακόµα λεπτές αλλά το φύλο αναγνωρίζεται εύκολα. Οι αρσενικές γονάδες έχουν ροζ απόχρωση και σχήµα επίπεδο µε λεπτά άκρα. Οι γονάδες αυτές αρκετούς µήνες πριν την αναπαραγωγή αρχίζουν να µεγαλώνουν ελαφρά σε πλάτος και η αλλαγή του µεγέθους συνοδεύεται µε αλλαγή του χρώµατος που αρχίζει να γίνεται υπόλευκο κατά περιοχές. Οι θηλυκές γονάδες είναι κιτρινωπές, διαφανείς και περισσότερο στρογγυλές. εν διακρίνονται αυγά χωρίς τη βοήθεια µεγεθυντικού φακού. Οι γονάδες έχουν µεγαλώσει. Οι θηλυκές έχουν κίτρινο ή πορτοκαλί χρώµα και τα αυγά διακρίνονται µε γυµνό οφθαλµό, λόγω του έντονου κίτρινου χρώµατος. Η αιµάτωση είναι έντονη και το ραχιαίο αγγείο φέρει πολλές µικρές διακλαδώσεις. Οι αρσενικές γονάδες έχουν πάρει έντονο λευκό χρώµα παρόλο που µερικές κρατούν ακόµα διαφανή τµήµατα. Οι γονάδες καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο µέρος της σπλαχνικής κοιλότητας. Οι ωοθήκες είναι συµπαγής, αλλά αρχίζουν να διακρίνονται λίγα ενυδατωµένα αυγά. Οι αρσενικές γονάδες είναι λευκές ενώ ο γεννητικός πόρος διαστέλλεται στα θηλυκά άτοµα. Οι γονάδες καταλαµβάνουν ολόκληρη τη σπλαχνική κοιλότητα πιέζοντας τα υπόλοιπα όργανα. Οι ωοθήκες είναι ζελατινώδεις λόγω της παρουσίας µεγάλου αριθµού ώριµων υαλωδών αυγών τα οποία έχουν πάρει το µεγαλύτερο µέγεθός τους. Αντίθετα, οι όρχεις έχουν χαλαρή δοµή. Ο γεννητικός πόρος των θηλυκών ατόµων είναι κόκκινος και διασταλµένος, ενώ στα αρσενικά είναι µικρότερος και έχει λευκό χρώµα. Οι γονάδες έχουν αδειάσει το µεγαλύτερο µέρος του γεννητικού τους υλικού και έχουν όψη άδειου σάκου. Οι ωοθήκες είναι εν µέρει αδιαφανείς και διακρίνονται υπολείµµατα αυγών µε όψη κίτρινων στιγµάτων. Αντίθετα, οι όρχεις είναι πολύ χαλαροί, χάνουν το λευκό τους χρώµα και γίνονται υποκίτρινοι. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 20

2.3 Στατιστική Εϖεξεργασία Για την ανάλυση των δεδοµένων που συγκεντρώθηκαν σχετικά µε το Micromesistius poutassou, πραγµατοποιήθηκε στατιστική επεξεργασία των µετρήσεων (N=636). Η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων έγινε µε τη βοήθεια του προγράµµατος Microsoft Excel 2003 και του στατιστικού λογισµικού πακέτου SPSS 14.0. 2.3.1 Σχέση µήκους - βάρους Για τον υπολογισµό της σχέσης του υγρού ολικού βάρους 4 W (gr) µε το ολικό µήκος TL (mm) χρησιµοποιήθηκε η εκθετική εξίσωση: W = a * TL b (Le Cren, 1951), η οποία µε λογαρίθµηση λαµβάνει τη γραµµική µορφή: Log (W) = Log (a) + b Log (TL) Οι παράµετροι a και b της σχέσης µήκους - βάρους (length-weight relationship) χρησιµοποιούνται για την εκτίµηση του βάρους από το µήκος του ψαριού. Ουσιαστικά η διαδικασία που εφαρµόστηκε για την εκτίµηση των παραµέτρων αυτών είναι η γραµµική παλινδρόµηση (linear regression), στο πρόγραµµα Excel, µετά από λογαρίθµηση των δεδοµένων µήκους και βάρους. Οπότε και προκύπτει το γράφηµα του Log (W) µε το Log (TL), αφού προσαρµοστεί η εξίσωση παλινδρόµησης: Log (W) = Log (a) + b Log (TL), όπου το Log (a) είναι η τοµή στον άξονα y και το b είναι η κλίση της ευθείας. Όσον αφορά την παράµετρο b περιγράφει ισοµετρική αύξηση όταν είναι ίση µε 3 (b = 3) και αλλοµετρική αύξηση όταν είναι στατιστικά µικρότερη ή µεγαλύτερη από 3. Όταν το b είναι µικρότερο από 3 (αρνητική αλλοµετρική αύξηση, b < 3) σηµαίνει ότι το ψάρι γίνεται ελαφρύτερο για το µήκος του, ενώ όταν είναι µεγαλύτερο από 3 (θετική αλλοµετρική αύξηση, b > 3) σηµαίνει ότι το ψάρι γίνεται βαρύτερο για το µήκος του όσο µεγαλώνει σε µέγεθος (Wooton, 1990). Έπειτα χρησιµοποιήθηκε το στατιστικό κριτήριο t-test για να µελετηθεί το επίπεδο διακύµανσης της παραµέτρου b και να διαπιστωθεί αν βρίσκεται στο διάστηµα εµπιστοσύνης 95%. Τέλος, υπολογίστηκε ο συντελεστής συσχέτισης R 2 µεταξύ του υγρού ολικού βάρους και του ολικού µήκους του σώµατος του ψαριού. 4 Ολικό υγρό βάρος (Total wet Weight) εννοούµε το βάρος του ψαριού που έρχεται στο εργαστήριο µετά από αλίευση χωρίς καµία άλλη επεξεργασία. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 21

Η κατά βάρος αύξηση του Micromesistius poutassou υπολογίστηκε για το σύνολο των ατόµων κάθε δείγµατος καθώς και για τα δυο φύλα ξεχωριστά, για τον εκάστοτε µήνα δειγµατοληψίας. 2.3.2 Παράµετροι ωριµότητας Για τον υπολογισµό και την ανάλυση των βασικών παραµέτρων ωριµότητας και αναπαραγωγής χρησιµοποιήθηκαν οι πιο κάτω δείκτες, οι οποίοι βοήθησαν στη κατανόηση των αλλαγών που υπόκεινται οι επί µέρους µετρήσεις µας. Ο ετήσιος αναπαραγωγικός κύκλος αξιολογήθηκε βάση των µηνιαίων δειγµατοληψιών, ενώ οι δείκτες που χρησιµοποιήθηκαν για την στατιστική επεξεργασία είναι οι εξής: Γοναδοσωµατικός δείκτης: Για την εκτίµηση της επίδρασης του βάρους σώµατος στο µέγεθος των γονάδων, υπολογίστηκε ο γοναδοσωµατικός δείκτης ή δείκτης αναπαραγωγικής δραστηριότητας (GSI, Gonadosomatic index) από τον πιο κάτω τύπο: GSI = (W G / B) * 100, όπου W G = βάρος των γονάδων και B = υγρό ολικό βάρος. Βασικά µε το γοναδοσωµατικό δείκτη προκύπτει µια διαφορετική προσέγγιση στον προσδιορισµό του βαθµού ωρίµανσης της γονάδας. Αξιοσηµείωτο, είναι το γεγονός πως ο γοναδοσωµατικός δείκτης στα είδη των Ελληνικών θαλασσών αποδίδει πιστά την περίοδο αναπαραγωγής, αφού ο όγκος και το βάρος των γονάδων αλλάζουν σηµαντικά κατά τη διάρκεια της ωρίµανσής τους (Καλλιανιώτης, 2001). Ηπατοσωµατικός δείκτης: Ένας έµµεσος τρόπος µέτρησης της διατροφικής και ενεργειακής κατάστασης καθώς και του ρυθµού αύξησης του ψαριού είναι ο ηπατοσωµατικός δείκτης (HSI) ο οποίος εκφράζεται από τη σχέση: HSI = (W L / B) * 100, όπου W L = το βάρος του ήπατος και B = υγρό ολικό βάρος. Επιπλέον, µε βάση την τιµή που δίνει ο ηπατοσωµατικός δείκτης µπορεί να παρατηρηθεί η περίοδος ωοτοκίας του ψαριού (Di Giácomo et al., 1994). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 22

είκτης Ευρωστίας: Για την εκτίµηση της ευρωστίας υπολογίστηκε ο δείκτης ευρωστίας (Condition factor) κατά Fulton: RI = (W / L 3 S ) * 10 5 όπου W = υγρό ολικό βάρος και L S = σταθερό µήκος σώµατος (Μπόµπορη κ.α., 1997). Συγκεκριµένα για τους 3 δείκτες που προαναφέρθηκαν, προσδιορίστηκαν τα 95% διαστήµατα εµπιστοσύνης για να εξεταστεί κατά πόσο µεταβάλλονται οι µέσες τιµές των χαρακτηριστικών του δείγµατος ανάλογα µε τους µήνες δειγµατοληψίας. Επίσης, δηµιουργήθηκαν θηκογράµµατα για τους δείκτες αναπαραγωγικής δραστηριότητας καθώς και για το δείκτη ευρωστίας, έτσι ώστε να προκύψει ένα πρώτο συµπέρασµα για τα βασικά περιγραφικά χαρακτηριστικά του δείγµατος. Βασικά, τα θηκογράµµατα (box plots) είναι διαγραµµατικές απεικονίσεις οι οποίες συνοψίζουν, υπό µορφή γραφήµατος, βασικά περιγραφικά µέτρα µίας κατανοµής, όπως είναι η διάµεσος, τα τεταρτηµόρια, το ενδοτεταρτηµοριακό εύρος και οι ακραίες τιµές (Γναρδέλλης, 2003). 2.3.3 Συντελεστής µεταβλητότητας Ο συντελεστής µεταβλητότητας (coefficient of variation) είναι ένα σχετικό µέτρο διασποράς και εκφράζει την τυπική απόκλιση (s) ενός συνόλου µετρήσεων ως ποσοστό (%) επί της µέσης τιµής τους (x). Βασικά, είναι ίσος µε 100% εάν η τυπική απόκλιση είναι ίση µε τη µέση τιµή (Γναρδέλλης, 2003). CV = (s / x) * 100 Ο συγκεκριµένος συντελεστής είναι εξ ορισµού ανεξάρτητος µονάδων και εποµένως µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως µέτρο διασποράς, προκειµένου να συγκριθεί η µεταβλητότητα (ή ετερογένεια) που εµφανίζουν δύο ή περισσότερα σύνολα διαφορετικών µετρήσεων (Γναρδέλλης, 2003). Ο συντελεστής µεταβλητότητας εφαρµόστηκε στους δείκτες αναπαραγωγικής δραστηριότητας (γοναδοσωµατικό, ηπατοσωµατικό) και στο δείκτη ευρωστίας, καθώς επίσης και σε ορισµένες µορφοµετρικές παραµέτρους οι οποίες παρουσίαζαν σηµαντική µεταβολή από µήνα σε µήνα. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 23

Τέλος, η τυχόν ύπαρξη διαφορών των µορφολογικών χαρακτηριστικών ανάµεσα στα θηλυκά και στα αρσενικά άτοµα του δείγµατος, ελέγχθηκε µε έλεγχο t-test ανεξαρτήτων δειγµάτων. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1 Κατανοµή φύλου του M. poutassou κατά τη ϖερίοδο δειγµατοληψίας Μετά το πέρας της περιόδου δειγµατοληψίας το συνολικό δείγµα έφθασε τα 636 άτοµα (Ν=636). Από τα 636 άτοµα παρατηρείται ότι κυριαρχούν τα αρσενικά άτοµα µε ποσοστό 43.4%, έναντι των θηλυκών µε 39.3% και των ανώριµων που συγκεντρώνουν το 17.3% (Εικόνα 3.1). N=636 ΘΗΛΥΚΑ 39.3% ΑΝΩΡΙΜΑ 17.3% Συχνότητα % Ανώριµα 110 17.30 Αρσενικά 276 43.40 Θηλυκά 250 39.31 Σύνολο 636 100.00 ΑΡΣΕΝΙΚΑ 43.4% Εικόνα 3.1: Κυκλικό γράφηµα δεδοµένων για αναπαράσταση της ποσοστιαίας κατανοµής των φύλων του Micromesistius poutassou κατά τη περίοδο δειγµατοληψίας. Έπειτα, δηµιουργήθηκαν ραβδογράµµατα 5 Micromesistius poutassou ανά µήνα δειγµατοληψίας (Εικόνα 3.2). για την κατανοµή των φύλων του 5 Είναι τύποι διαγραµµάτων που χρησιµοποιούνται για την απεικόνιση κατανοµών συχνοτήτων κατηγορικών και διατεταγµένων µεταβλητών. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 24

Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι τα αρσενικά παρουσιάζουν µία σταδιακή αύξηση από τον εκέµβριο 05 (40%) µέχρι και τον Μάιο 06 (62.9%), όπου και αρχίζει και µειώνεται τους επόµενους δύο µήνες (16.8 20%). Όσον αφορά τα θηλυκά άτοµα παρουσιάζουν αυξοµειώσεις καθ όλη την διάρκεια της δειγµατοληψίας και εµφανίζονται να κυριαρχούν τους µήνες εκέµβριο (60%), Ιανουάριο (55.1%) και Νοέµβριο (55.7%). Τέλος, τα ανώριµα άτοµα εµφανίζονται σε πολύ µικρό ποσοστό (0-18.7%), µε δύο µικρές εξάρσεις τους µήνες Οκτώβριο (55.8%) και Νοέµβριο (24.3%). N = 636 0, 0 εκέµβριος 05 2, 6 Ιανουάριος 06 0, 0 Φεβρουάριος 06 Μάρτιος 06 Απρίλιος 06 Μάιος 06 Οκτώβριος 06 Νοέµβριος 06 18, 7 30, 8 12, 7 25, 4 11, 2 25, 8 16, 8 27, 4 20, 0 24, 3 40, 0 42, 3 44, 9 60, 0 55, 1 55, 1 50, 5 61, 9 62, 9 55, 8 55, 7 ΑΝΩΡΙΜΑ ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΘΗΛΥΚΑ 0 10 20 30 40 50 60 70 N % Εικόνα 3.2: Κατανοµή φύλων του M. poutassou για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας. 3.2 Σχέση µήκους-βάρους του M. poutassou κατά τη ϖερίοδο δειγµατοληψίας Η σχέση µεταξύ µήκους βάρους στα δείγµατα περιγράφει την κατά βάρος αύξηση του M. poutassou σύµφωνα µε τους τύπους που δόθηκαν πιο πάνω. Από τις µετρήσεις των δειγµάτων υπολογίστηκαν και παρουσιάζονται οι εξισώσεις µήκους βάρους για τους οχτώ µήνες δειγµατοληψίας, τόσο για το σύνολο των ατόµων όσο και για το κάθε φύλο χωριστά, µαζί µε τους αντίστοιχους συντελεστές συσχέτισής τους (R 2 ) (Πίνακας 3.1). Οι συντελεστές συσχέτισης εκφράζουν το επί τις εκατό ποσοστό διακύµανσης της ευθύγραµµης συσχέτισης. Τέλος, οι παράµετροι αυτών των σχέσεων υπολογίστηκαν µέσω των λογαριθµικών τους µορφών. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 25

Από τον πιο κάτω πίνακα 3.1 παρατηρείται ότι η κλίση της εξίσωσης b της σχέσης µήκους βάρους κυµαίνεται: για τα θηλυκά άτοµα από 2.444 3.479, για τα αρσενικά άτοµα από 2.364 3.227 και για τον συνολικό πληθυσµό από 2.633 3.406. Πίνακας 3.1: Παράµετροι της σχέσης µήκους βάρους του M. poutassou σε σχέση µε το φύλο και το συνολικό πληθυσµό. ΜΗΝΑΣ ΘΗΛΥΚΑ R 2 - LOG (a) b εκέµβριος 05 y = 2.4436x - 9.0261 0.675 9.026 2.444 Ιανουάριος 06 y = 3.3353x - 13.647 0.918 13.647 3.335 Φεβρουάριος 06 y = 3.2368x - 13.288 0.732 13.288 3.237 Μάρτιος 06 y = 3.1333x - 12.725 0.871 12.725 3.133 Απρίλιος 06 y = 3.4788x - 14.578 0.954 14.578 3.479 Μάιος 06 y = 3.4452x - 14.297 0.777 14.297 3.445 Οκτώβριος 06 y = 2.593x - 9.8399 0.722 9.840 2.593 Νοέµβριος 06 y = 3.3779x - 13.887 0.887 13.887 3.378 Όλοι οι µήνες y = 3.0725x - 12.324 0.888 12.324 3.073 ΜΗΝΑΣ ΑΡΣΕΝΙΚΑ R 2 - LOG(a) b εκέµβριος 05 y = 2.4683x - 9.1982 0.767 9.198 2.468 Ιανουάριος 06 y = 3.2267x - 13.108 0.908 13.108 3.227 Φεβρουάριος 06 y = 2.9574x - 11.818 0.737 11.818 2.957 Μάρτιος 06 y = 3.1328x - 12.726 0.925 12.726 3.133 Απρίλιος 06 y = 3.0858x - 12.475 0.975 12.475 3.086 Μάιος 06 y = 3.181x - 12.861 0.839 12.861 3.181 Οκτώβριος 06 y = 2.7529x - 10.645 0.825 10.645 2.753 Νοέµβριος 06 y = 2.3638x - 8.53 0.699 8.530 2.364 Όλοι οι µήνες y = 3.1956x - 13 0.923 13.000 3.196 ΜΗΝΕΣ ΣΥΝΟΛΙΚΑ R 2 - LOG(a) b εκέµβριος 05 y = 2.6329x - 10.027 0.751 10.027 2.633 Ιανουάριος 06 y = 3.4055x - 14.028 0.924 14.028 3.406 Φεβρουάριος 06 y = 3.1509x - 12.837 0.751 12.837 3.151 Μάρτιος 06 y = 3.1035x - 12.571 0.919 12.571 3.104 Απρίλιος 06 y = 3.2252x - 13.220 0.965 13.220 3.225 Μάιος 06 y = 3.321x - 13.620 0.864 13.620 3.321 Οκτώβριος 06 y = 2.7158x - 10.473 0.763 10.473 2.716 Νοέµβριος 06 y = 3.2214x - 13.065 0.850 13.065 3.221 Όλοι οι µήνες y = 3.12x - 12.589 0.910 12.589 3.120 ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 26

Από τον έλεγχο t-test που πραγµατοποιήθηκε, παρατηρείται ότι το διάστηµα εµπιστοσύνης (95%) στο οποίο κινείται ο εκθέτης b των πιο πάνω εξισώσεων, κυµαίνεται από 2.9237 3.1784 (Πίνακας 3.2). Ωστόσο παρατηρείται πως η κατά βάρος αύξηση του M. poutassou ακολουθεί ισοµετρική αύξηση. Από την άλλη καταγράφονται και κάποιες περιπτώσεις που ακολουθούν αλλοµετρική ανάπτυξη, οδηγώντας σε άτοµα βαρύτερα για το µήκος του σώµατος τους. Πίνακας 3.2: Αποτελέσµατα ελέγχου t-test One-Sample Test Test Value = 0 Mean t df Sig. (2-tailed) Difference 95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper b 49,243 26,000 3,05107 2,9237 3,1784 Πιο κάτω παρουσιάζονται γραφικά οι σχέσεις µεταξύ ολικού µήκους και ολικού βάρους σώµατος για το κάθε φύλο ξεχωριστά καθώς και για το συνολικό πληθυσµό (Εικόνες 3.3 3.5). Στα διαγράµµατα εµφανίζονται οι τιµές των πιο κάτω µεταβλητών: του συντελεστή προσδιορισµού R 2 και της κλίσης b. LN (TOTAL WEIGHT) (g r) 6 5 4 3 2 1 0 L - W RELATIONSHIP (LN) Θηλυκά Ν = 250 y = 3.0725x - 12.324 R 2 = 0.8881 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 LN (TOTAL LENGTH) (mm) Εικόνα 3.3: Σχέση µήκους βάρους των θηλυκών ατόµων του M. poutassou συνολικά για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 27

5 L - W RELATIONSHIP (LN) Αρσενικά Ν = 276 y = 3.1956x - 13 R 2 = 0.9231 LN (TOTAL WEIGHT) (g r) 4 3 2 1 0 5.05 5.1 5.15 5.2 5.25 5.3 5.35 LN (TOTAL LENGTH) (mm) 5.4 5.45 5.5 5.55 Εικόνα 3.4: Σχέση µήκους βάρους των αρσενικών ατόµων του M. poutassou συνολικά για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας. LN (TOTAL WEIGHT) (g r) 6 5 4 3 2 1 L - W RELATIONSHIP (LN) Συνολικά Ν = 636 y = 3.12x - 12.589 R 2 = 0.9103 0 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 LN (TOTAL LENGTH) (mm) Εικόνα 3.5: Σχέση µήκους βάρους του συνολικού πληθυσµού του M. poutassou για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 28

3.3 Παράµετροι ωριµότητας 3.3.1 είκτες Αρχικά, κατασκευάστηκε πίνακας για τα 95% διαστήµατα εµπιστοσύνης της µέσης λύσης, των δεικτών αναπαραγωγικής δραστηριότητας και του δείκτη ευρωστίας. Βασικά εάν επαναληφθεί το συγκεκριµένο πείραµα 100 φορές, τις 95 φορές η µέση τιµή 6 θα κυµαίνεται στο ίδιο διάστηµα. Όπως προκύπτει και από τον πίνακα 3.3, ο γοναδοσωµατικός δείκτης παρουσιάζει ένα εύρος τιµών από 0.182-0217 έως 0.122-0.176. Η ελάχιστη τιµή εµφανίζεται το µήνα Οκτώβριο (0.039) ενώ η µέγιστη (3.357) το µήνα Φεβρουάριο. Ο ηπατοσωµατικός δείκτης εµφανίζει εύρος τιµών από 2.6-3 έως 3.111-3.515, µε την ελάχιστη τιµή να εµφανίζεται το µήνα Απρίλιο (1.160) και τη µέγιστη το µήνα Μάιο (5.092). Τέλος ο δείκτης ευρωστίας έχει εύρος τιµών από 1.099-1.124 έως 1.147-1.167. Η ελάχιστη τιµή παρουσιάζεται το µήνα Φεβρουάριο (1.000) ενώ η µέγιστη (1.202) το µήνα Ιανουάριο. Πίνακας 3.3: Μέση τιµή των δεικτών (GSI, HSI, RI) για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας 95% Confidence Interval for Mean GSI HSI RI ΜΗΝΑΣ Lower Bound Upper Bound Lower Bound Upper Bound Lower Bound Upper Bound εκέµβριος 05 0.182 0.217 2.600 3.111 1.099 1.147 Ιανουάριος 06 0.624 0.981 3.509 4.129 1.168 1.202 Φεβρουάριος 06 1.962 3.357 1.771 2.163 1.000 1.046 Μάρτιος 06 0.299 0.647 1.437 1.607 1.019 1.045 Απρίλιος 06 0.118 0.202 1.160 1.375 1.014 1.044 Μάιος 06 0.103 0.135 4.292 5.092 1.147 1.177 Οκτώβριος 06 0.039 0.067 1.669 1.906 1.096 1.125 Νοέµβριος 06 0.122 0.176 3.006 3.515 1.124 1.167 6 Εννοούµε τον αριθµητικό µέσο ή µέσο όρο (mean), ο οποίος είναι το πιο συνηθισµένο µέτρο της κεντρικής τάσης. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 29

Στη συνέχεια δηµιουργήθηκαν θηκογράµµατα (box-plots) για να προκύψει ένα πρώτο συµπέρασµα για τα βασικά περιγραφικά χαρακτηριστικά του δείγµατος. Συγκεκριµένα, δηµιουργήθηκαν θηκογράµµατα του γοναδοσωµατικού, ηπατοσωµατικού και του δείκτη ευρωστίας σε σχέση µε τους µήνες δειγµατοληψίας (Εικόνες 3.6 3.8). Στον πιο κάτω πίνακα 3.4 παρουσιάζονται τα περιγραφικά στατιστικά για τους συγκεκριµένους δείκτες, όπως είναι η µέση και επικρατούσα τιµή 7, η τυπική απόκλιση 8 και τα τεταρτηµόρια που συµβολίζονται µε Q 1 (25º εκατοστηµόριο), Q 2 (50º εκατοστηµόριο) και Q 3 (75º εκατοστηµόριο). Το δεύτερο τεταρτηµόριο είναι προφανές ότι ταυτίζεται µε τη διάµεσο 9, ενώ η διαφορά του τρίτου και του πρώτου τεταρτηµόριου Q 3 Q 1 ονοµάζεται ενδοτεταρτηµοριακό εύρος (Γναρδέλλης, 2003). Όπως προκύπτει από τον πίνακα, η µέση τιµή που εµφανίζει ο γοναδοσωµατικός δείκτης είναι Μ = 0.54 και τυπική απόκλιση SD = 1.31, ενώ ο ηπατοσωµατικός δείκτης εµφανίζει µέση τιµή Μ = 2.64 και τυπική απόκλιση SD = 1.58. Τέλος, ο δείκτης ευρωστίας παρουσιάζει τιµές Μ = 1.10 και SD = 1.00. Πίνακας 3.4: Περιγραφικά στατιστικά στοιχεία των µετρήσεων του δείκτη ευρωστίας και των δεικτών αναπαραγωγικής δραστηριότητας. N=636 Μέση τιµή Επικρατούσα τιµή Τυπική απόκλιση Ελάχιστο Μέγιστο Q 1 Q 2 Q 3 GSI 0.54 0.00 1.31 0.00 9.62 0.09 0.16 0.29 HSI 2.64 2.13 1.58 0.55 9.44 1.48 2.11 3.47 RI 1.10 1.00 0.10 0.84 1.63 1.03 1.10 1.16 7 Επικρατούσα τιµή (mode) ενός συνόλου µετρήσεων είναι εκείνη η τιµή η οποία έχει τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης. 8 Τυπική απόκλιση µιας οµάδας δεδοµένων είναι η τετραγωνική ρίζα της διακύµανσης. 9 ιάµεσος (median) είναι η τιµή η οποία όταν οι µετρήσεις διαταραχθούν κατά αύξουσα ή φθίνουσα σειρά, βρίσκεται ακριβώς στο µέσον τους. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 30

12 12 12 10 10 10 8 8 8 6 6 6 273 273 273 GSI GSI GSI 120 4 120 4 120 4 113 228 240 94 102 113 228 240 94 102 113 259228 240 6794 102 224 259 2 67 219 235 217 232 288 215 221 224 259 2 67 231 214 237 311 219 235 217 232 288 215 221 224 2 380 231 214 237 311 219 235 217 232 288 215 221 380 231 214 237 311 349380 37 4952 321 327 349 543 0 37 4952 321 327 349 543 0 37 4952 321 327 543 0-2 -2-2 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 December December 2005 Febrary April April October October December 2005 2005 Febrary Febrary April October January January March March May May November November January March May November MONTH Εικόνα 3.6: Θηκόγραµµα του γοναδοσωµατικού δείκτη σε σχέση µε τους µήνες δειγµατοληψίας. 12 12 12 10 10 10 8 8 8 6 6 6 13 213 213 21 4 4 4 2 2 2 363 363 363 544 543 546 594 544 543 546 594 544 543 546 594 HSI HSI HSI 0 0 0-2 -2-2 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 N = 65 78 69 107 63 89 95 70 December December 2005 Febrary April April October October December 2005 2005 Febrary Febrary April October January January March March May May November November January March May November MONTH Εικόνα 3.7: Θηκόγραµµα του ηπατοσωµατικού δείκτη σε σχέση µε τους µήνες δειγµατοληψίας. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 31

1.8 1.8 1.8 1.6 1.6 1.6 1.4 1.4 1.4 1.2 1.2 1.2 38 38 38 83 83 83 210 204 210 204 210 204 323 323 323 551 551 551 594 592 593 591 594 592 593 591 594 592 593 591 539 539 539 1.0 1.0 1.0.8.8.8 213 213 213 595 595 595 523 523 523 RI RI RI.6.6.6 N = N = N = 65 65 65 MONTH 78 78 78 69 69 69 107 107 107 63 63 63 89 89 89 95 95 95 70 70 70 December December 2005 Febrary April October December 2005 2005 Febrary Febrary April April October October January January March March May May November November January March May November Εικόνα 3.8: Θηκόγραµµα του δείκτη ευρωστίας σε σχέση µε τους µήνες δειγµατοληψίας. 3.3.2 Ποσοστιαία κατανοµή του σταδίου των γονάδων του M. poutassou Στάδια γονάδων θηλυκών ατόµων για τον εκάστοτε µήνα δειγµατοληψίας. Με µία πρώτη µατιά στα γραφήµατα παρατηρούµε ότι τους µήνες εκέµβριο, Μάιο και Οκτώβριο όλα τα θηλυκά άτοµα έχουν γονάδες 2 ου βαθµού, ενώ το µήνα Φεβρουάριο όλα τα θηλυκά άτοµα βρίσκονται στο 5 ο στάδιο ωρίµανσης κατά Nikolsky. Τους µήνες Ιανουάριο και Μάρτιο παρατηρούµε ότι υπάρχουν όλα τα στάδια ωρίµανσης εκτός του 1 ου. Τον Ιανουάριο επικρατούν τα θηλυκά του 2 ου σταδίου µε 46% και έπειτα τα θηλυκά του 3 ου σταδίου µε 26%. Ακολουθούν αυτά του 4 ου σταδίου µε 21% και τέλος τα θηλυκά άτοµα του 5 ου σταδίου µε ποσοστό 7%. Ακολούθως, το µήνα Μάρτιο οι γονάδες που βρίσκονται στο 2 ο στάδιο αποτελούν το 49%, ενώ αυτές που βρίσκονται στο 3 ο και 4 ο στάδιο έχουν το ίδιο ποσοστό 24%. Τέλος, υπάρχει και ένα µικρό ποσοστό ώριµων γονάδων που βρίσκονται στο 5 ο βαθµό ωρίµανσης, οι οποίες αποτελούν το 3%. ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 32

Επιπλέον, τους µήνες Απρίλιο και Νοέµβριο επικρατούν θηλυκά άτοµα του 2 ου και του 3 ου σταδίου ωρίµανσης. Συγκεκριµένα το µήνα Απρίλιο το µεγαλύτερο ποσοστό (81%) των γονάδων των θηλυκών ατόµων βρίσκεται στο 2 ο στάδιο ενώ το υπόλοιπο 19% βρίσκεται στο 3 ο στάδιο ωρίµανσης. Οµοίως συµβαίνει και µε τον µήνα Νοέµβριο αφού υπερτερούν τα θηλυκά άτοµα που βρίσκονται στο 2 ο στάδιο µε ποσοστό 97%, ενώ το υπόλοιπο 3% των θηλυκών βρίσκεται στο 3 ο βαθµό ωριµότητας. Συνολικά για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας παρατηρείται ότι το 70% ανήκει σε άτοµα Micromesistius poutassou του 2 ου σταδίου, ενώ οι γονάδες που βρίσκονται στο 3 ο στάδιο αποτελούν το 9% και αυτές που βρίσκονται στο 4 ο στάδιο το 7%. Τέλος, υπάρχει και το ποσοστό των ώριµων γονάδων που βρίσκονται στο 5 ο βαθµό ωριµότητας και οι οποίες αποτελούν το 14% (Εικόνες 3.9 3.17). εκέµβριος 2005 Ιανουάριος 0% 21% 7% 0% 46% 100% 26% FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH Φεβρουάριος Μάρτιος 0% 3% 0% 24% 100% 24% 49% FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 33

Απρίλιος Μάιος 0% 0% 19% 81% 100% FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH 2 SECOND THIRD FOURTH FIFTH FIRST Οκτώβριος Νοέµβριος 0% 3% 0% 100% 97% FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH Συνολικά 7% 9% 14% 0% 70% Εικόνες 3.9-3.17: Ποσοστιαία κατανοµή των γονάδων των θηλυκών ατόµων του Micromesistius poutassou για όλους τους µήνες δειγµατοληψίας. FIRST SECOND THIRD FOURTH FIFTH ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 34

Στάδια γονάδων αρσενικών ατόµων για τον εκάστοτε µήνα δειγµατοληψίας. Από τα πιο κάτω γραφήµατα παρατηρείται ότι τους µήνες εκέµβριο, Μάιο, Οκτώβριο και Νοέµβριο τα αρσενικά άτοµα του Micromesistius poutassou βρίσκονται όλα στο 2 ο στάδιο ωρίµανσης κατά Nikolsky. Επίσης, όπως προκύπτει από τα γραφήµατα δεν παρουσιάζονται καθόλου ώριµα αρσενικά άτοµα καθ όλη την περίοδο δειγµατοληψίας. Από την άλλη πλευρά τους µήνες Ιανουάριο, Φεβρουάριο και Μάρτιο παρουσιάζονται αρσενικά άτοµα 2 ου και 3 ου σταδίου µόνο. Τον Ιανουάριο οι γονάδες 2 ου βαθµού κυµαίνονται στο 94% και το υπόλοιπο 3% αποτελούν οι γονάδες 3 ου βαθµού ωρίµανσης. Αντιθέτως, το µήνα Φεβρουάριο µειώνεται το ποσοστό των ατόµων που βρίσκονται στο 2 ο στάδιο στο 87%, ενώ το ποσοστό των ατόµων που βρίσκονται στο 3 ο στάδιο ανέρχεται στο 13%. Τέλος, το Μάρτιο οι γονάδες 2 ου βαθµού αποτελούν το 96% και το υπόλοιπο 4% αποτελούν οι γονάδες 3 ου βαθµού. Το µήνα Απρίλιο παρουσιάζεται µια διαφοροποίηση στα ποσοστά κατανοµής αφού παρουσιάζονται και αρσενικά άτοµα 1 ου βαθµού που αποτελούν το 5%. Ακολουθούν άτοµα Micromesistius poutassou που ανήκουν στο 3 ο στάδιο ωρίµανσης µε ποσοστό 8% και τέλος άτοµα 2 ου σταδίου µε ποσοστό 87%. Από το γράφηµα που παρουσιάζονται όλοι οι µήνες δειγµατοληψίας προκύπτει ότι υπερτερούν αρσενικά άτοµα του 2 ου σταδίου µε ποσοστό 95%, ακολουθούν µε πιο µικρό ποσοστό άτοµα του 3 ου σταδίου (3%) και τέλος αυτά του 1 ου σταδίου µε µόλις 1% (Εικόνες 3.18 3.26). ΠΑΝΑΓΗ ΧΑΡΑ, ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2008 35