2, προχωρώντας απ το γενικ επίπεδο στο πιο συγκεκριµένο, θα

2.1 ÈÛ ÁˆÁ Σ κοπ ς µας σ αυτή την εν τητα είναι να παρουσιάσουµε και να αναλ σουµε το θεωρητικ υπ βαθρο της καινοτοµίας και της διάχυσής της. µως, επειδή τ σο η καινοτοµία, που συγγενε ει µε την εφε ρεση, σο και η τεχνολογία και η επιστήµη, σχετίζονται άµεσα µε τη γνώση και τη µάθηση, θεωρο µε επιβεβληµένο να εξηγήσουµε τη σχέση µεταξ αυτών των εννοιών προτο εστιαστο µε στην καινοτοµία. Έτσι, στο κεφάλαιο 2, προχωρώντας απ το γενικ επίπεδο στο πιο συγκεκριµένο, θα αναλ σουµε πρώτα τη σχέση µεταξ τεχνολογίας και επιστήµης, µετά θα εξετάσουµε τη σχέση µεταξ εφε ρεσης και καινοτοµίας για να καταλήξουµε στη σχέση µεταξ γνώσης, µάθησης και καινοτοµίας. Η εισηγητική αυτή ανάλυση θα µας προετοιµάσει για την κυρίως ανάλυση της καινοτο- µίας, προσφέροντάς µας συγχρ νως και µια σειρά απαραίτητων ορισµών. Θα ακολουθήσουν η φ ση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καινοτο- µίας και η προέλευσή της, πως και οι τρ ποι µετουσίωσης της σε τεχνολογικά παραδείγµατα και τεχνολογικές τροχιές. Με λα αυτά τα εφ δια θα περάσουµε πλέον στη θεώρηση των επεξηγηµατικών συντελεστών της καινοτοµίας και των διακλαδικών διαφορών στην καινοτοµία, και θα καταλήξουµε στη διαδικασία έρευνας και ανάπτυξης, η οποία απ µ νη της επιβάλλει τις δικές της προϋποθέσεις και περιορισµο ς οδηγώντας σε συγκεκριµένες επιπτώσεις. Στη συνέχεια, στο κεφάλαιο 3, στρεφ µαστε προς τη διάχυση τεχνολογίας. Αναλ ουµε πρώτα την ενδοκλαδική διάχυση κατ πιν τη διακλαδική και καταλήγουµε στη διάχυση ενσωµατωµένης τεχνολογίας. Ακολουθεί η ανάλυση της µεταφοράς τεχνολογίας που αποτελεί µια ειδικής µορφής διάχυση τεχνολογίας και ακολουθεί µια σ ντοµη αναφορά στην κατοχ ρωση και αξιοποίησή της. Κατ πιν, λ γω του ενδιαφέροντος διεθνώς για τον προσδιορισµ αλλά και την ενθάρρυνση της καινοτοµίας σε εθνικ επίπεδο, θα περάσουµε σ ένα παράρτηµα στους «επιτρέποντες» επεξηγηµατικο ς συντελεστές της καινοτοµίας πως αυτοί εµφανίζονται σε επίπεδο χώρας. 62

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 2.2 ÛË ÌÂÙ Í Â ÓÔÏÔÁ Î È appleèûù ÌË Ητεχνολογία προϋπήρξε της επιστήµης κατά µερικές χιλιάδες χρ νια, ενώ µ νο απ το δε τερο µέρος του 18ου αιώνα αρχίζει η επιστήµη να έχει σηµαντική επίδραση στη βιοµηχανία. Έκτοτε, η κοινή γνώµη τείνει να βλέπει την αιτι τητα απ την επιστήµη προς την τεχνολογία και να θεωρεί την τελευταία τίποτα παρά πάνω απ την εφαρµογή προϋπάρχουσας επιστηµονικής γνώσης. Στην πραγµατικ τητα µως επιστήµη και τεχνολογία αλληλεπιδρο ν η µία στην άλλη σε µια σχεδ ν ισ τιµη, πολ πλοκη και µη ιεραρχηµένη σχέση µεταξ τους. Σ αυτή τη σχέση, συνήθως στο παρελθ ν αλλά σε σηµαντικ βαθµ και τώρα µε εξαιρέσεις στις οποίες θα αναφερθο µε προπορε εται η τεχνολογία και ακολουθεί η επιστήµη. Λαµβάνοντας υπ ψιν τα οικονοµικά κίνητρα που επεξηγο ν την τεχνολογική αλλαγή είναι ε κολο να κατανοήσουµε τι η τεχνολογική αλλαγή, βασισµένη αποκλειστικά στην τεχνολογική γνώση, συνήθως προϋπάρχει της επιστηµονικής καταν ησης 40.Η αγορά απαιτεί ένα προϊ ν που να λειτουργεί και που να ανταποκρίνεται σε ορισµένες προϋποθέσεις που θέτουν τ σο ο χρήστης σο και ο παραγωγ ς, πράγµα που µπορεί να επιτευχθεί χωρίς την πλήρη επιστηµονική καταν ηση. ταν η επιστηµονική γνώση προτρέπει µια τεχνολογική καινοτοµία, δεν απαιτείται ο τε ή πιο εξελιγµένη της µορφή ο τε η πιο πρ σφατη. Η τεχνολογία µπορεί να εξυπηρετηθεί και µε παλαι τερες εκφάνσεις της. Επίσης, η επιστήµη υπαγορε ει µεν τα ρια των φυσικών δυνατοτήτων εν ς τεχνουργήµατος, αλλά δεν προδιαγράφει την τελική του µορφή, αφήνοντας έτσι σηµαντικ έδαφος για τεχνολογικές αποφάσεις και ανάπτυξη. Ο ν µος του Ohm δεν υπαγ ρευσε το σχήµα και τις λεπτοµέρειες του συστήµατος φωτισµο του Edison ο τε οι εξισώσεις του Maxwell καθ ρισαν το σχήµα του ηλεκτρικο κυκλώµατος του σ γχρονου ραδιοφωνικο δέκτη. Η τεχνολογία αποτελεί απ µ νη της ένα σώµα γνώσεων που αφορο ν ορισµένες µορφές συµβάντων και δραστηριοτήτων. εν είναι η απλή εφαρµογή γνώσεων µεταφερµένων απ άλλα πεδία. Έχει να κάνει µε τη γνώση τεχνικών, µεθ δων και σχεδίων που λειτουργο ν στη πράξη. Λειτουργο ν δε µε συγκεκριµένους τρ πους και έχουν συγκεκριµένες επιπτώσεις, ακ µη και ταν δεν γνωρίζουµε γιατί συµβαίνει αυτ. Μπορο - µε να πο µε τι η τεχνολογία δεν αποτελεί µια βασική µορφή γνώσης αλλά µια µορφή γνώσης που επί χιλιάδες χρ νια οδήγησε σε οικονοµική πρ οδο. Αν το ανθρώπινο γένος είχε περιορισθεί στη χρήση τεχνολογιών 40. ROSENBERG, N.(1982), «How Exogenous is Science?», in Inside the Black Box: Technology and Economics, Cambridge University Press, pp. 141-159. 63

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ που ήταν επιστηµονικά κατανοητές, θα είχε εκλείψει προ πολλο. «...θα ήταν γελοίο να θεωρήσουµε τι η εφε ρεση πρέπει να περιµένει µε ταπειν τητα την επιστήµη να της ανοίξει την π ρτα ώστε να µπορέσει να προχωρήσει. Η τεχνολογία έχει στο πετσί της τη σκοπιµ τητα και τείνει... να είναι θετικιστική. Το κριτήριο είναι απλώς το εξής: Λειτουργεί;» 41. Η τεχνολογική γνώση συσσωρε τηκε επί χιλιάδες χρ νια χωρίς τη συµβολή της επιστήµης, η οποία θα είχε επιταχ νει βέβαια αυτή τη συσσώρευση, αλλά, ιστορικά, ένα τεράστιο σώµα τεχνολογικής γνώσης έχει αποκτηθεί και αξιοποιηθεί και η τάση αυτή συνεχίζει και στις µέρες µας. Χρησιµοποιο µε υψικαµίνους χωρίς να κατανοο µε πλήρως τη διαδικασία κα σης τους. Χρησιµοποιο µε αεροπλάνα, των οποίων ο βέλτιστος σχεδιασµ ς επιτυγχάνεται µέσω συνεχών δοκιµών εφ σον δεν υπάρχουν επαρκείς θεωρίες περί αναταραχών και συµπίεσης ώστε να µπορο ν να προσδιορισθο ν εκ των προτέρων βέλτιστοι σχεδιασµοί. Τα αποτελέσµατα επιστήµης και τεχνολογίας διαφέρουν: στην επιστή- µη αναφέρονται στο γραπτ λ γο, επιστηµονικά άρθρα, αναγγέλλοντας ένα νέο πειραµατικ ε ρηµα, µία νέα θεωρητική θέση. Στην τεχνολογία αναφέρονται σε νέα τεχνουργήµατα, σε νέες προσθήκες στον κατασκευασµένο κ σµο. Η τεχνολογία επηρεάζει την επιστηµονική δραστηρι τητα µε πολλο ς και διάχυτους τρ πους, πράγµα το οποίο έχει αναγνωρισθεί επανειληµµένως. Για παράδειγµα η απ δειξη του Toricelli για το βάρος του αέρα, που αποτελεί επιστηµονική ανακάλυψη, ήταν αποτέλεσµα της προσπάθειάς του να βελτιώσει το σχεδιασµ της αντλίας 42.Η δηµιουργία της επιστήµης της θερµοδυναµικής, αυτ το εντυπωσιακ επίτευγµα του Carnot, ήταν αποτέλεσµα της προσπάθειάς του να κατανοήσει τους συντελεστές αποτελεσµατικ τητας της µηχανής ατµο, µισ αιώνα µετά τη σηµαντικ τατη καινοτοµία του Watt 43.Η ανάπτυξη της επιστήµης της βακτηριολογίας απ τον Pasteur ήταν αποτέλεσµα της προσπάθειάς του να επιλ σει προβλήµατα ζ µωσης και σήψης στη Γαλλική βιοµηχανία κρασιο. Για να κατανοήσουµε µως τη σχέση τεχνολογίας και επιστήµης και κυρίως να γίνει αντιληπτ το πώς η τεχνολογία επηρεάζει την επιστήµη, θα πρέπει να αναφερθο µε στους συγκεκριµένους τρ πους µε τους οποίους αυτ συµβαίνει. Πρώτον, η τεχνολογία λειτουργεί ως µια τεράστια δεξα- µενή εµπειρικής γνώσης που προσφέρεται για εξέταση και αποτίµηση απ τους επιστήµονες, οι οποίοι προσπαθο ν να εξηγήσουν προβλήµατα 41. CARDWELL,D.(1994), History of Technology, Harper Collins Publishers. 42. COHEN, I.B. (1948), Science, Servant of Man, Little, Brown and Co., Boston, pp. 68-71. 43. CARDWELL, D.S.L. (1971), From Watt to Clausius, Cornell University Press, Ithaca, N.Y. 64

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 που δεν έχουν κατανοηθεί επιστηµονικά, δηλαδή πως οι τρεις περιπτώσεις στις οποίες αναφερθήκαµε ήδη, Toricelli, Carnot, Pasteur. Ακ µη και στις µέρες µας µηχανικοί σε πολλές βιοµηχανίες προσπαθο ν να βρουν λ σεις σε προβλήµατα για τα οποία δεν υπάρχει επιστηµονική εξήγηση και οι λ σεις αυτές κατ πιν δηµιουργο ν επιστηµονική έρευνα που, σε κάποια δεδοµένη στιγµή, παρέχει την επιστηµονική εξήγηση 44. Η σειρά των γεγον των δεν ακολουθείται επακριβώς στην περίπτωση βιοµηχανιών βασισµένων στην επιστηµονική έρευνα πως αυτές που βασίζονται στον ηλεκτρισµ. Ακ µη µως και σε τέτοιες περιπτώσεις η πρακτική εµπειρία µε την νέα τεχνολογία συνήθως προηγείται της επιστηµονικής γνώσης. Στις πρώτες µέρες του ραδιοφώνου οι αρχές περι ρισαν τους ερασιτέχνες στα βραχέα κ µατα, λιγ τερο απ 200 µέτρα ακριβώς επειδή εκτιµο σαν τι σ αυτή τη συχν τητα δεν θα µπορο σε να προκ ψει τίποτα το ενδιαφέρον. µως επιτήδειοι ερασιτέχνες απέδειξαν πολ σ ντοµα τι αποτελεσµατική µετάδοση ήταν εφικτή σ αυτή τη συχν τητα. Η προσπάθεια που ακολο θησε για την επεξήγηση της κατά πολ µεγαλ τερης απ την αναµεν µενη απ δοση κατέληξε σε σηµαντικές ανακαλ ψεις ως προς τη φ ση της ιον σφαιρας 45. Αντίστοιχη ήταν και η περίπτωση της διερε νησης των βραχυκυκλωµάτων που οδήγησε στην καταν ηση της βασικής επιστήµης της ανάπτυξης κρυστάλλων, που µε τη σειρά της απεδείχθη µεγάλης σηµασίας για τη βιοµηχανία ηλεκτρονικών. Η επιστήµη της µεταλλουργίας άρχισε να αναπτ σσεται στα µέσα του 19ου αιώνα µε στ χο να εξηγήσει ορισµένες ιδι τητες ατσαλιο, παραγ - µενο µέσω συγκεκριµένων τεχνολογιών, πως η γήρανση και η σαθρ τητα. Παρ λο που η επιστηµονική εξήγηση δεν υπήρχε ακ µη, νέα κράµατα συνέχισαν να αναπτ σσονται στον 20 αιώνα µέσω επαναλαµβαν µενων δοκιµών. Έτσι, το Duralumin, ένα νέο κράµα αλουµινίου που χρησιµοποιείται απ τον Πρώτο Παγκ σµιο Π λεµο και πέρα στην παραγωγή αεροπλάνων και zeppelin, χρησιµοποιήθηκε χωρίς να γίνουν επιστηµονικά κατανοητές οι ιδι τητές του, πράγµα που επετε χθη πολ αργ τερα, δηλαδή µετά την ανάδυση εργαλείων πως της µεθ δου περίθλασης ακτινών Χ και του ηλεκτρονικο µικροσκοπίου 46. Μια δε τερη πτυχή της επίδρασης της τεχνολογίας επί της επιστήµης 44. WHYTE, R.R. (ed.) (1975), Engineering Progress Through Trouble, The Institution of Mechanical Engineers, London. 45. COHEN, I.B., op. cit. κεφ. 16. 46. HUNSICKER, H.Y., STUMPF, H.C. (1965), «History of Precipitation Hardening», in SMITH, C.S. (ed.), The Sorby Centennial Symposium on the History of Metallurgy, Gordon & Breach Science Publishers, New York, p. 279. 5 65

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ που οφείλουµε να τονίσουµε είναι το γεγον ς τι η τεχνολογία δεν είναι απλώς µια παθητική δεξαµενή γνώσεων αλλά το τι η τεχνολογική πρ οδος παίζει έναν πολ σηµαντικ ρ λο στη διαµ ρφωση του κατοπινο σχεδίου δράσης της επιστήµης. Η φυσιολογική τροχιά ορισµένων τεχνολογικών βελτιώσεων εντοπίζει και ορίζει τα ρια περαιτέρω βελτιώσεων που, µε τη σειρά τους, εστιάζουν πάνω στην κατοπινή επιστηµονική έρευνα. Για παράδειγµα, στην αεροναυπηγική η βελτιωµένη απ δοση µονίµως έσπρωχνε την τεχνολογία σε ρια που δεν µπορο σαν να ξεπεραστο ν παρά µ νο µέσω µιας καλ τερης καταν ησης ορισµένων πτυχών του φυσικο κ σµου. Η ανάδυση του turbojet είχε µια βαθ τατη επίδραση επί της αεροναυπηγικής βιοµηχανίας αλλά και επί της επιστήµης σπρώχνοντας σταδιακά τα ρια της επιστηµονικής καταν ησης και εντοπίζοντας τοµείς που χρήζουν περισσ τερης έρευνας ως προϋπ θεση περαιτέρω τεχνολογικής προ δου. «Η ανάδυση του turbojet πρώτα οδήγησε στη δη- µιουργία µιας νέας υπερηχητικής αεροδυναµικής και κατ πιν της αεροθερµοδυναµικής, εφ σον οι συνεχώς αυξαν µενες ταχ τητες κατέληξαν στο να γίνει η δηµιουργία θερµ τητας στο σώµα του αεροσκάφους καθοριστικ ς παράγων στη συµπεριφορά των ροών αέρος. Τελικά το turbojet θα οδηγήσει σε ταχ τητες τέτοιες ώστε πρωτε οντα ρ λο θα παίζει η µαγνητοθερµοδυναµική, που οι θερµοκρασίες θα είναι τ σο υψηλές που ο αέρας θα διασπάται σε φορτισµένα υποµοριακά ι ντα» 47.Η ανάπτυξη του σιδηροδροµικο συστήµατος φαίνεται να έπαιξε αντίστοιχο ρ λο κατά τον 19ο αιώνα κυρίως σε σχέση µε την αντοχή και την κ πωση µετάλλων. Ένα απ τα βασικά χαρακτηριστικά των υψηλών τεχνολογιών είναι τι εντοπίζουν ξεκάθαρα τις περισσ τερο υποσχ µενες κατευθ νσεις για να τις ακολουθήσει η επιστηµονική έρευνα, πράγµα που µπορεί να εκδηλωθεί ποικιλοτρ πως. Το είδαµε ήδη σε σχέση µε το turbojet σε συνάρτηση µε τις αυξαν µενες ταχ τητες. Στην περίπτωση των τηλεπικοινωνιών, η προσπάθεια µετάδοσης σε λο και µεγαλ τερες αποστάσεις και η εισαγωγή νέων τρ πων µετάδοσης δηµιο ργησαν την ανάγκη για πολλή και εις βάθος έρευνα. Για να βελτιωθεί η µετάδοση µέσω ραδιοτηλεφωνίας ήταν απαραίτητο να γίνει καλ τερα κατανοητ πως η ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία αλληλεπιδρά µε διάφορες ατµοσφαιρικές συνθήκες 48.Η ενασχ ληση της έρευνας µε θέµατα που προκ πτουν απ την προσπάθεια για την καλ τερη µετάδοση ήχου είχε ως αποτέλεσµα την ουσιαστική µε- 47. CONSTANT, E.W. (1980), The Origins of the Turbojet Revolution,Johns Hopkins University Press, Baltimore, p. 240. 48. DINN, N.F. (1977), «Preparing for Future Satellite Systems», Bell Laboratories Record, October, pp. 236-242. 66

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 γέθυνση της καταν ησής µας για το σ µπαν. Πιο συγκεκριµένα, απ την έρευνα γ ρω απ τις πηγές θορ βου προέκυψαν δ ο σηµαντικ τατα αποτελέσµατα: η συνειδητοποίηση της παρξης του «θορ βου των άστρων» που σηµατοδοτεί τη γέννηση της επιστήµης της ραδιοαστρονοµίας και της παρατήρησης της κοσµικής ακτινοβολίας που στις µέρες µας θεωρείται ως επιβεβαίωση της θεωρίας του Big Bang. Στην ουσία σε ορισµένες βιοµηχανίες είναι σαν να λειτουργεί µια εσωτερική λογική που ωθεί την έρευνα προς συγκεκριµένες κατευθ νσεις. Στην ανάπτυξη του transistor τα επίπεδα προτ πων καθαρ τητας που έπρεπε να ξεπεραστο ν στα υλικά ήταν ανεπανάληπτα για βιοµηχανικές χρήσεις. Έτσι, η ανάπτυξη του τηλεπικοινωνιακο συστήµατος προϋπέθετε την επίτευξη επιπέδων καθαρ τητας στα υλικά που δεν θα µπορο σαν να προκ ψουν παρά ως αποτέλεσµα εντατικής έρευνας. Προϋπέθετε µως και την επίτευξη πολ υψηλών προτ πων αξιοπιστίας που απεδείχθησαν ουσιαστικής σηµασίας για την επιτυχή οικονοµική επίδοση σ αυτή τη δραστηρι τητα 49. Επειδή πολλά απ τα προβλήµατα που συνδέονται µε τη χρήση εν ς νέου υλικο παίρνουν χρ νο για να εµφανισθο ν είτε µέσω εντον τερης χρήσης είτε µέσω διαφοροποίησης χρήσεων, πολλές απ τις πτυχές νέων υλικών δεν διερευνώνται παρά µ νο πολ αργ τερα απ την εµφάνισή τους. Για παράδειγµα, πολλή έρευνα διεξήχθη πριν χρησιµοποιηθεί το πολυαιθυλένιο για την περικάλυψη και τη µ νωση των καλωδίων. Παρ λα αυτά µια ολ κληρη γενιά προβληµάτων ανέκυψε µετά τη χρήση του. Απ την έρευνα που επακολο θησε προέκυψε µία πολλή καλ τερη καταν ηση της µορφολογίας του πολυαιθυλενίου. Απ αυτή τη δε τερη γενιά έρευνας έγινε κατανοητ πως αυτή η µορφολογία καθορίζει σηµαντικές µηχανικές, ηλεκτρικές και χηµικές ιδι τητες, επιτρέποντας έτσι την ανάδυση λ σεων σε µια σειρά προβληµάτων. Για παράδειγµα, η σαθρ τητα του πολυαιθυλενίου απεδείχθη να επηρεάζεται απ το µοριακ του βάρος, γι αυτ, αυξάνοντάς το, η σαθρ τητα υποχώρησε. Αντίστοιχα, η τάση του πολυαιθυλενίου να οξειδώνεται αντιµετωπίσθηκε µε αντιοξειδο χα 50. Η τεχνολογία έχει παίξει κι άλλο ρ λο σε σχέση µε την επιστήµη, επηρεάζοντας ή και αλλάζοντας την κατε θυνση της επιστηµονικής έρευνας, συχνά µάλιστα επηρεάζοντας και τις µεθ δους της. Για παράδειγµα, στην επιστήµη της Επιχειρησιακής Έρευνας µεγάλο µέρος της ερευνητικής προσπάθειας επικεντρων ταν µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στην 49. MORTON, J.A. (1971), Organizing for Innovation, McGraw-Hill Book Co., New York, p. 25. 50. BAKER, W.O., «The Use of Polymer Science in Telecommunications», Annals of the New York Academy of Sciences,p.620. 67

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ανάπτυξη αποδοτικών αλγορίθµων για µεγάλα προβλήµατα βελτιστοποίησης που ήταν δυσεπίλυτα. Η εξέλιξη µως των υπολογιστών έκανε πλέον εφικτή την επίλυση µεγάλων προβληµάτων µε τους κλασικο ς αλγ ριθµους π.χ. Simplex. Ως αποτέλεσµα µετατοπίσθηκε το επίκεντρο της έρευνας προς τη µορφοποίηση πιο σ νθετων και ρεαλιστικών προβληµάτων και δ θηκε έµφαση στην πολυκριτήρια ανάλυση και στην ανάπτυξη διαδραστικών µεθ δων. Αντίστοιχες επιδράσεις σε πολ εντον τερη µορφή είχε η ανακάλυψη του laser που µετέτρεψε την επιστήµη της οπτικής σε πρωτοστατο σα επιστήµη µε υποπροϊ ντα πως τις οπτικές ίνες. σο για τη φυσική του στερεο σώµατος, µπορο µε να ισχυρισθο µε τι η ανέλιξή της στο στερέωµα του µεγαλ τερου τοµέα της φυσικής οφείλεται στην ανακάλυψη του transistor που έδωσε το απαραίτητο έναυσµα για µεγάλου µεγέθους δέσµευση επιστηµονικών π ρων, ενώ η ροή γνώσης φαίνεται τι για αρκετά χρ νια κατευθ νονταν απ τη βιοµηχανία προς τα πανεπιστή- µια 51. Για την καταν ηση της σχέσης µεταξ επιστήµης και τεχνολογίας είναι βασικ να διερευνήσουµε τους λ γους για τους οποίους οι τεχνολογικές ανακαλ ψεις παίζουν έναν τ σο ιδιαίτερα σηµαντικ ρ λο ως προς την κατε θυνση της επιστηµονικής έρευνας. Πρώτον, είναι προφανές τι την παροτρ νουν προς την κατε θυνση µεγάλων δυνητικών οικονοµικών ή κοινωνικών ωφελειών. Μία σηµαντική τεχνολογική ανακάλυψη σηµατοδοτεί την αρχή µιας σειράς νέων σηµαντικών εξελίξεων, χι την κορ φωσή τους, ενώ προσφέρει ένα τελείως διαφορετικ πλαίσιο για τεχνολογικές βελτιώσεις. Αυτ το πλαίσιο δίνει για δεκαετίες ολ κληρες σχήµα στην έρευνα που επακολουθεί. Στην εποχή µας βιώνουµε ακ µη τα αποτελέσµατα της έρευνας που ακολο θησε την ανακάλυψη του transistor, της έκρηξης της πρώτης πυρηνικής συσκευής και της επίτευξης της πρώτης πτήσης σωµάτων βαρ τερων του αέρος. Η εµπορική επιτυχία εντ ς αυτο του νέου πλαισίου απαιτεί πολλές συµπληρωµατικές ανακαλ ψεις και την ανάπτυξη βοηθητικών τεχνολογιών, απαιτήσεις που δηµιουργο ν πολλά νέα σηµεία εστίασης για την επιστηµονική έρευνα. Ένα σηµαντικ µέρος της έρευνας διενεργείται µε τη συνειδητή πρ θεση να προσφέρει οριακές αυξήσεις στη γνώση που θεωρο νται κρίσιµες στην αξιοποίηση µιας νέας τεχνολογίας 52. Άλλος λ γος για το γεγον ς τι η επιστηµονική γνώση συνήθως έπεται 51. BRAUN, E., MACDONALD, S.(1978), Revolution in Miniature, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 126-7. 52. BROOKS,H.(1968), Science,April 26, p. 399. 68

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 τεχνολογικών βελτιώσεων οφείλεται σε αλλαγές στη δοµή των οικονοµικών κινήτρων που οι τεχνολογικές αυτές αλλαγές προκαλο ν. Μία ακριβή πρώτη λη µε λιγοστές εφαρµογές δεν αναµένεται να προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για περαιτέρω χρήσεις. Αντίθετα, αν ως αποτέλεσµα τεχνολογικών αλλαγών µειωθεί το κ στος της, τ τε χρησιµοποιείται περισσ τερο, και το χαµηλ τερο κ στος της την καθιστά υποψήφια για άλλες δυνητικές νέες χρήσεις. Για παράδειγµα, οι σηµαντικές καινοτοµίες στην παραγωγή ατσαλιο απ τα µέσα του 19ου αιώνα και µετά δηµιο ργησαν ισχυρά κίνητρα για τη διεξαγωγή έρευνας πάνω σ αυτ το προϊ ν. Η χαµηλή τιµή του επέτρεπε πλέον να χρησιµοποιείται σε δραστηρι τητες στις οποίες λ γω κ στους δεν µπορο σε µέχρι τ τε να χρησιµοποιηθεί. Τ τε µως δηµιουργήθηκε η επιτακτική ανάγκη για επιστηµονική έρευνα πάνω σ αυτ το υλικ ώστε να προσδιορισθο ν τα χαρακτηριστικά, οι δυνατ τητες και οι αδυναµίες του κάτω απ διαφορετικές συνθήκες στις νέες δραστηρι τητες χρήσης του. Απ σα ελέχθησαν µέχρι τώρα, αντιλαµβαν µαστε τι η τεχνολογία σίγουρα δεν είναι ο υπηρέτης της επιστήµης. Η επίδραση της επιστήµης επί της βιοµηχανίας άρχισε να γίνεται σηµαντική µ νο απ το δε τερο ήµισυ του 19ου αιώνα. Έκτοτε, υπάρχουν λο και πιο συχνά περιπτώσεις που τεχνουργήµατα δεν θα µπορο σαν να παραχθο ν παρά µ νο µε τη θεωρητική καταν ηση που προσφέρει η επιστήµη. Τ τε, εξελίξεις στην οργανική χηµεία έδωσαν τη δυνατ τητα να εδραιωθο ν µεγάλης κλίµακας παραγωγή συνθετικών χρωµάτων. Η δε έρευνα πάνω στη φ ση του ηλεκτρισµο και του µαγνητισµο έθεσαν τις βάσεις για τις βιοµηχανίες ηλεκτρικο φωτισµο, ενέργειας και µεταφορών. Στον 20 αιώνα επεκτάθηκαν οι βιοµηχανίες που βασίζονται στην επιστήµη, δηµιουργώντας έτσι την αντίληψη τι η επιστήµη προηγείται και η τεχνολογία ακολουθεί, παρά τα σα επιχειρήµατα περί του αντιθέτου παραθέσαµε πιο πάνω, και παρά το γεγον ς τι, ακ µη και στις µέρες µας, δηµιουργο νται τεχνουργήµατα που δεν βασίζονται στην επιστήµη και παρά το τι η σ γχρονη τεχνολογία εµπεριέχει πολ περισσ τερο απ τις εφαρµογές των επιστη- µονικών ανακαλ ψεων. Απ τα σα είπαµε µέχρι τώρα συνεπάγονται τα εξής. Ισχυρές οικονο- µικές δυνάµεις διαµορφώνουν, κατευθ νουν και περιορίζουν την επιστη- µονική ανάπτυξη. Οι ισχυρές αυτές δυνάµεις πηγάζουν απ δ ο γεγον τα. Πρώτον, η επιστηµονική έρευνα αποτελεί µια ακριβή διαδικασία. ε τερον, µπορεί να δροµολογηθεί προς κατευθ νσεις που υπ σχονται µεγάλα οικονοµικά οφέλη. Έχει δηµιουργηθεί, κυρίως στις βιοµηχανικά ανεπτυγ- µένες χώρες, ένα τεράστιο τεχνολογικ πεδίο που έχει διαµορφωθεί σ µφωνα µε οικονοµικές ανάγκες και κίνητρα. Με τη σειρά του, το τεχνολο- 69

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ γικ αυτ πεδίο παρέχει πολλο ς τρ πους να συνδέεται µε την επιστήµη. πως είδαµε λειτουργεί ως µία τεράστια δεξαµενή εµπειρικής γνώσης και διαµορφώνει το σχέδιο δράσης της επιστήµης επηρεάζοντας, και συχνά αλλάζοντας, την κατε θυνση της επιστηµονικής έρευνας, πολλές φορές επιβεβαιώνοντας αλλά ενίοτε διαψε δοντας επικρατο σες επιστηµονικές αντιλήψεις. Το τεχνολογικ αυτ πεδίο έχει προσφέρει, και συνεχίζει να προσφέρει, τεχνολογικές λ σεις οι οποίες παρά το γεγον ς τι ξεφε γουν απ την επιστηµονική καταν ηση, ανοίγουν νέους δρ µους στην επιστηµονική έρευνα, την οποία έχει επιπρ σθετα ωθήσει αλλά και διευκολ νει µέσω της δηµιουργίας άπειρων επιστηµονικών οργάνων. Το τεχνολογικ αυτ πεδίο καθορίζει τις κατευθ νσεις που υπ σχονται µεγάλα οικονοµικά οφέλη επηρεάζοντας έτσι την κατανοµή επιστηµονικών π ρων, ενώ συγχρ νως φέρνει στην επιφάνεια πολλά προβλήµατα προς επίλυση και εµπειρικές παρατηρήσεις που υποκινο ν τη δηµιουργική επιστηµονική έρευνα. Η συντριπτική πλειοψηφία των µελετητών της τεχνολογικής προ δου θεωρο ν τι πρ κειται για µια εξελικτική διαδικασία 53, 54, 55, µε την έννοια τι γίνονται διάφορες προσπάθειες συγχρ νως για την τεχνολογική πρ οδο, προσπάθειες που ανταγωνίζονται τ σο µεταξ τους σε κάποιο βαθµ σο και µε την επικρατο σα πρακτική. Κερδισµένοι και χαµένοι σ αυτ τον ανταγωνισµ καθορίζονται µέσω µιας κατοπινής διαδικασίας επιλογής 56. Επίσης, η τεχνολογική πρ οδος νοείται ως κουλτο ρα, µε την έννοια τι η απαραίτητη γνώση για εφε ρεση είναι ευρέως γνωστή και τι οποιαδήποτε προσπάθεια για την πρ οδο της τεχνολογίας βασίζεται στο ήδη συσσωρευµένο σώµα τεχνικής και καταν ησης που έχει αναπτυχθεί απ πολλο ς επίδοξους εφευρέτες και επιστήµονες που προηγήθηκαν 57. Η τεχνολογία εµπεριέχει ένα σώµα τεχνικής ή πρακτικής και ένα σώµα καταν ησης ή γνώσης. Κατά τη διαδικασία της τεχνολογικής προ δου 53. METCALFE, S.(1998), Evolutionary Economics and Creative Destruction, Routledge, New York. 54. ZIMAN, J. (2000), Technological Innovation as an Evolutionary Process, Cambridge University Press, Cambridge. 55. NELSON, K., NELSON, R.(2002), «On the Nature and Evolution of Human Know-how», Research Policy, vol. 31, pp. 719-733. 56. Η εξελικτική αυτή διαδικασία δεν αποκλείει την περίπτωση της συν παρξης της εξελικτικής βελτίωσης και της επαναστατικής εφε ρεσης, βλέπε GILFILLAN, S.C. (1935), The Sociology of Invention, Chicago, και (1935) Inventing the Ship, Chicago, και βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία µε τις θέσεις περί κανονικής και επαναστατικής επιστήµης του Kuhn βλέπε KUHN, T.S. (1964), The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, University of Chicago Press. 57. ROSENBERG, N.(1996), «Uncertainty and Technological Change», in LANDAU, R. et al. (edit.), The Mosaic of Economic Growth, Stanford University Press, Stanford. 70

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 και τα δ ο αυτά σώµατα εξελίσσονται, και εξελίσσονται συγχρ νως. Η ανάπτυξη εν ς νέου προϊ ντος ή µιας νέας µεθ δου παραγωγής γενικά φέρνει ένα πλατ τερο σώµα νέας καταν ησης που εµπεριέχει αλλά ξεπερνά τα ρια της νέας τεχνικής. Η νέα καταν ηση που αποκτάται είτε µ αυτ τον τρ πο είτε µε άλλον πιο άµεσο, µε τη σειρά της προσφέρει ενδείξεις και ευκαιρίες για την περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνικής 58. Κατά τον τελευταίο αιώνα η σ νδεση µεταξ τεχνολογικής πρακτικής και επιστηµονικής καταν ησης έχει θεσµοθετηθεί µέσω της ανάπτυξης πεδίων εφαρµοσµένης επιστήµης και µηχανικών γνωστικών αντικειµένων, δηλαδή πεδία αφιερωµένα ειδικά στο να προσφέρουν καταν ηση σε σχέση µε την αναπτυσσ µενη πρακτική µιας τεχνολογίας. Στις µέρες µας η επιστήµη είναι χρήσιµη ως προς την εφε ρεση επειδή τα πεδία της σ γχρονης επιστήµης έχουν στ χο να διευκολ νουν την πορεία της τεχνολογικής προ δου. Για παράδειγµα, Επιστήµη υλικών, Επιστήµη υπολογιστών, ηλεκτρική µηχανική, παθολογία 59. Είναι εντυπωσιακ το γεγον ς τι λα τα πεδία που παρουσιάζουν γρήγορη τεχνολογική ανάπτυξη συνδέονται στενά µε κάποια εφαρµοσµένη επιστήµη ή µε κάποιο πεδίο µηχανικής 60. σο πιο ισχυρή είναι η επιστηµονική γνώση σ ένα πεδίο τ σο καλ τερα µπορεί να προσφέρει καθοδήγηση ως προς τα δυνητικά αποτελέσµατα της κάθε κατε θυνσης, ποιες δυνητικά θα οδηγήσουν σε λ σεις και βελτιώσεις και ποιες σε αδιέξοδο. Επίσης, οι επιστήµες και οι µηχανικοί τοµείς προσφέρουν ισχυρο ς τρ πους πειραµατισµο και δοκιµής νέων αναζητήσεων. Εποµένως, η ισχυρή επιστηµονική γνώση δεν επιτρέπει απλώς στους εφευρέτες να εντοπίσουν υποσχ µενες κατευθ νσεις αλλά επίσης να εκτιµήσουν πιο αξι πιστα και σχετικά έγκαιρα τη δυνατ τητα επιτυχίας χωρίς να χρειασθεί αναγκαστικά να αναπαραχθεί πλήρως το µελλοντικά απαιτο µενο περιβάλλον εργασίας. Καταλήγουµε λοιπ ν στο συµπέρασµα τι µια δυνατή επιστηµονική βάση αυξάνει σηµαντικά την ισχ και αποτελεσµατικ τητα των προσπαθειών για τεχνολογική ανάπτυξη. Έχει παρατηρηθεί τι ο ρυθµ ς τεχνολογικής ανάπτυξης συσχετίζεται µε την ισχ και την ενεργητικ τητα των επιστηµών στις οποίες βασίζεται η έρευνα και ανά- 58. NELSON, R.R. (2002), «On the Uneven Evolution of Human Know-how», Research Policy, 1449, pp. 1-14. 59. KLEVORICK, A., LEVIN, R., NELSON, R.and WINTER, S.(1995), «On the Sources and Significance of Interindustry Differences in Technological Opportunities», Research Policy, Spring. 60. NELSON, R. and WOLFF,E.(1997), «Factors Behind Cross-Industry Differences in Technical Progress», in Structural Change and Economic Dynamics,pp. 205-220. 71

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ πτυξή του 61. «Η ικαν τητα µως για τη σ λληψη και εµβάθυνση δυνητικών τρ πων βελτίωσης της τεχνολογικής επίδοσης και η αναδραστική απ κτηση ξεκάθαρων και αξι πιστων αποτελεσµάτων συµβάλλει σηµαντικά στην ανθρώπινη ικαν τητα για την ανάπτυξη µιας εφαρµοσµένης επιστήµης που φωτίζει αποτελεσµατικά την τεχνολογία» 62. Μετά την ανάδυση νέων τεχνολογιών παρουσιάζονται προβλήµατα απ τη λειτουργία τους πως έχουµε ήδη επισηµάνει. Η περαιτέρω ανάπτυξη αυτών των τεχνολογιών εξαρτάται σε µεγάλο βαθµ απ το π σο αποτελεσµατικά επιστρατε εται η επιστήµη για να διαλευκάνει τα εµπ δια προς την πρ οδο. Με άλλα λ για, η επιτυχής ανάπτυξη µιας εφαρµοσµένης επιστήµης, ή έρευνας τοµέως της µηχανικής συχνά αποτελεί το κλειδί για ταχεία και συνεχ µενη ανάπτυξη της τεχνογνωσίας Η ηλεκτρική µηχανική και η χηµική µηχανική αποτελο ν πεδία έρευνας και συγχρ νως εκπαίδευσης που δηµιουργήθηκαν ταυτ χρονα µε τη σηµαντικ τητα των βιοµηχανιών που χρησιµοποιο ν αυτές τις τεχνολογίες. Η επιστράτευση µως της επιστήµης δεν επαρκεί απ µ νη της. Τα περισσ τερα ισχυρά πεδία εµπειρικής επιστήµης που έχουν αναπτυχθεί και που φωτίζουν µε επιτυχία µια τεχνολογία βασίζονται ουσιαστικά στον πειραµατισµ. Εποµένως, τέτοιες επιστήµες που καλο νται να φωτίσουν µια τεχνολογία έχουν τη δυνατ τητα να το πράξουν µ νον αν η ίδια η τεχνολογία προσφέρεται σε πειραµατισµ. Εν ολίγοις, εξελίξεις στις βασικές επιστήµες πως τα µαθηµατικά, τη φυσική, τη βιολογία, η κατε θυνσης, των οποίων δεν ορίζεται σε σχέση µε κάποια τεχνολογία ή µε την επίλυση κάποιων συγκεκριµένων προβληµάτων, επιδρο ν επί της τεχνολογικής προ δου έµµεσα, πληροφορώντας και ενδυναµώνοντας τις εφαρµοσµένες επιστήµες και πεδία µηχανικής που εστιάζονται σε πρακτικά προβλήµατα. Για να το θέσουµε πιο απλά, τεχνολογικά πεδία που αναπτ σσονται µε γρήγορους ρυθµο ς βασίζονται σε ισχυρές εφαρµοσµένες επιστήµες, που µε τη σειρά τους, βασίζονται σε ισχυρές βασικές επιστήµες. Στο πρώτο µέρος αυτής της εν τητας εξετάσαµε το πώς η τεχνολογία επηρεάζει την επιστήµη, ενώ αργ τερα περάσαµε στο πώς η επιστήµη επιδρά επί της τεχνολογίας, και πώς και οι δ ο εξελίσσονται συγχρ νως. Τελικά θα καταλήξουµε στο τι µέχρι σήµερα η σχέση µεταξ τεχνολογίας και επιστήµης ίσως µπορεί να περιγραφεί καλ τερα ως µια σχέση µεταξ συνεταίρων. Τίθεται µως το ερώτηµα κατά π σο αυτ θα συνεχίσει να ισχ ει και 61. Ibid. 62. NELSON, R.R. (2002), op. cit. p.6. 72

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 στο µέλλον σε σχέση µε νέες ή αναδυ µενες επιστήµες. Για παράδειγµα στη κβαντοµηχανική, που ασχολείται µε τους θεµελιακο ς ν µους της φ σης και καταλήγει στην ανακάλυψη καν νων σε επίπεδο µικροκ σµου, η αντίληψη που την διέπει για τον κ σµο δεν δηµιουργείται µέσω παρατήρησης διά γυµνο οφθαλµο. Σε τέτοιες περιπτώσεις η τεχνολογία δεν µπορεί να παίξει το ρ λο ατζέντας για την επιστήµη, εφ σον το απ θεµα τεχνολογικής γνώσης έχει βασισθεί σε διαφορετική αντίληψη του κ σµου µέσω παρατήρησης σε άλλο επίπεδο. µως, για να συνεχίσει η επιστηµονική πρ οδος, θα χρειασθεί τη συνδροµή της τεχνολογίας, η οποία θα δη- µιουργήσει νέα εργαλεία που θα απαιτήσουν πολ εξειδικευµένη επιστη- µονική γνώση. Έπεται τι η διαφορά µεταξ τεχνολογίας και επιστήµης γίνεται δυσδιάκριτη και δηµιουργείται µια µεγάλη «γκρίζα» ζώνη µεταξ τους. Σ αυτή τη ζώνη οι διάφορες µορφές «engineering» που δηµιουργο νται για τις εκάστοτε ανάγκες παίζουν σηµαντικ ρ λο και βέβαια υπακο ουν στις τεχνολογικές εντολές. 2.3 ÓÒÛË, ª ıëûë Î È ÈÓÔÙÔÌ Συχνά συναντάµε εννοιολογική σ γχυση µεταξ τεχνικής και τεχνολογίας 63.Η τεχνική αναφέρεται στον τρ πο µε τον οποίο παράγεται ένα προϊ ν ή µια υπηρεσία (know-how ή hardware) ενώ η τεχνολογία αναφέρεται στο γιατί παράγεται µ έναν συγκεκριµένο τρ πο (know-why ή software). Σαν «τεχνική» θα δώσουµε έναν ευρ τερο ορισµ απ αυτ ν που συναντάµε συνήθως στα οικονοµικά εγχειρίδια που συνδέονται αφαιρετικά το κεφάλαιο και η εργασία (ως εισροές) σε ποικίλους συνδυασµο ς, µε σκοπ την παραγωγή εν ς συγκεκριµένου προϊ ντος (εκροές). Σαν «τεχνικές» θα ορίσουµε τις µεθ δους ή τρ πους παραγωγής που χρησιµοποιο νται για την παραγωγή προϊ ντων ή υπηρεσιών σε συγκεκριµένες ποσ τητες και µπορο ν να διακριθο ν σε τέσσερις µορφές: 1. στη «φυσική µορφή» που περιλαµβάνει το είδος του κεφαλαιουχικο εξοπλισµο, τις εγκαταστάσεις παραγωγής κ.λπ. 2. στην «καταγεγραµµένη µορφή» που περιλαµβάνει τα εγχειρίδια, τις προδιαγραφές των πρώτων υλών, τις θεωρίες. 63. Για µια συνοπτική αλλά εµπεριστατωµένη ανάπτυξη βλέπε, ΤΣΕΛΕΚΙ ΗΣ, Γ.(2000), Μεταφορά Τεχνολογίας και Προσδιορισµ ς Συνθηκών Πετυχηµένης Τεχνολογικής Συσσώρευσης, Η Περίπτωση της Ελλάδος, ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα Οικονοµικών Επιστηµών, Πανεπιστήµιο Πατρών, κεφ. 1. 73

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ 3. στην «εργασιακή µορφή» που περιλαµβάνει τις ικαν τητες, τις πληροφορίες και την εµπειρία που κατέχει το εργασιακ δυναµικ. 4. στην «οργανωσιακή µορφή» που περιλαµβάνει τις διοικητικές µεθ δους, διαδικασίες, θεσµο ς, δίκτυα κ.λπ. Ο συνδυασµ ς αυτών των τεσσάρων παραγ ντων διαµορφώνει µια τεχνική µε στ χο την παραγωγή εν ς τελικο προϊ ντος ή υπηρεσίας 64. Σαν «τεχνολογία» θα ορίσουµε τις γνώσεις που συνδέονται µε µια τεχνική παραγωγής. Αυτ περιλαµβάνει τ σο τις γνώσεις που είναι ενσω- µατωµένες στις τεχνικές και στα συγκεκριµένα στοιχεία που τη συνθέτουν σο και τις γνώσεις των επιστηµονικών αρχών που βρίσκονται πίσω απ τη δηµιουργία µιας τεχνικής καθώς και τις γνώσεις που απαιτο νται για τη βελτίωση και αλλαγή της τεχνικής 65. Ο ορισµ ς της τεχνικής αντιστοιχεί µε την πληροφ ρηση σε σχέση µ ένα θέµα, ενώ ο ορισµ ς της τεχνολογίας συνδέεται µε τη γνώση που µπορεί να αποκτήσουµε γι αυτ το θέµα. Η πληροφ ρηση που µπορεί να αποκτηθεί σχετικά ε κολα και γρήγορα είναι διαφορετική απ τη γνώση 66. Αντίθετα, αυτ που είναι ιδιαίτερα δ σκολο, χρονοβ ρο και ακριβ είναι η απ κτηση της απαιτο µενης προϋπάρχουσας γνώσης για την ανάλυση την επεξεργασία της πληροφ ρησης, καθώς και η νέα γνώση που µπορεί να προκ ψει απ την πληροφ ρηση που ήδη κατέχουµε. Πολ απλά, η πληροφ ρηση αποτελεί την πρώτη λη η οποία επεξεργασµένη έχει µετατραπεί σε γνώση. Απ τα παραπάνω έπεται τι, εφ σον η τεχνική αναφέρεται στον τρ πο παραγωγής (πώς) και η τεχνολογία στη γνώση των αιτιών (γιατί), τ τε η τεχνολογική αλλαγή αναφέρεται στην ανακάλυψη ολοένα και βαθ τερων αιτιακών σχέσεων που προηγουµένως είτε δεν είχαν τεθεί καν σαν ερωτήµατα είτε είχαν τεθεί αλλά δεν ήταν γνωστή η απάντησή τους. Γνώση είναι πως αναφέραµε πιο απλά νωρίτερα η δυνατ τητα ή ικαν τητα εν ς οργανισµο να κατανοεί τις αιτιακές σχέσεις που συνδέουν γεγον τα και φαιν µενα του περιβάλλοντ ς του, καθώς και να αφοµοιώνει τις αλλαγές που προκ πτουν σ αυτές τις αιτιακές σχέσεις. Εποµένως, η µάθηση αντιστοιχεί στην προσθήκη και νέων αιτιακών σχέσεων σε αυ- 64. SHARIF, M.N. (1997), «Technology Strategy in Developing Countries: Evolving from Comparative to Competitive Advantage», International Journal of Technology Management, vol. 14 (2/3/4), pp. 309-43. 65. BELL, M. and PAVITT, K.(1993), «Technological Accumulation and Industrial Growth: Contrasts between Developed and Developing Countries», Industrial and Corporate Change,vol. 2(2), pp. 157-210. 66. BOHN, R.E. (1994), «Measuring and Managing Technological Knowledge», Sloan Management Review, Fall, pp. 61-73. 74

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 τές που ήδη γνωρίζει. Η γνώση αποτελεί το απ θεµα των αιτιακών σχέσεων και µάθηση είναι ο ρυθµ ς αναγνώρισης ή αποκάλυψης νέων αιτιακών σχέσεων, άρα ο ρυθµ ς α ξησης και εµβάθυνσης του αποθέµατος αιτιακών σχέσεων. Σε γενικές γραµµές η καινοτοµική διαδικασία αναφέρεται στη λ ση κάποιου ή κάποιων προβληµάτων. Η λ ση τεχνολογικών προβληµάτων συνεπάγεται την ανακάλυψη και τη δηµιουργία. Με άλλα λ για, συνεπάγεται τη χρήση γνώσης που απορρέει απ προγενέστερη εµπειρία πως και απ επιστηµονική γνώση (π.χ. απ τις θετικές επιστήµες). ηλαδή, συνεπάγεται επίσης συγκεκριµένες και µη κωδικοποιηµένες ικαν τητες εκ µέρους των εφευρετών. Για λ γους καταν ησης εννοιών πως κωδικοποιηµένη γνώση, που εισαγάγαµε και που θα φανο ν χι απλώς χρήσιµες αλλά και κρίσιµες για την περαιτέρω καταν ηση του λου θέµατος, θα κάνουµε µια επεξηγηµατική εκτροπή γ ρω απ τη γνώση και τη µάθηση. Υπάρχουν τρεις κατηγορίες γνώσεων: γενικές και συγκεκριµένες, περιγραφ µενες και υπονοο µενες, κοινές και ιδιωτικές. Και οι τρεις κατηγορίες είναι αναγκαίες για τεχνολογική αλλαγή εν γένει, ενώ σε πολλές συγκεκριµένες περιπτώσεις θα έχουµε τη συνεργασία δ ο τέτοιων κατηγοριών. Το γεγον ς τι η τεχνολογική αλλαγή είναι σωρευτική δραστηρι τητα οφείλεται στο τι η καινοτοµία βασίζεται στο επίπεδο τεχνολογικών ικανοτήτων δηλαδή στις συσσωρευµένες γνώσεις. Η γνώση αποτελεί µια πλατ τερη έννοια απ την πληροφ ρηση που γενικά καλ πτει µέρη µ νο της γνώσης, πως τη γνώση του τι «knowwhat», και τη γνώση του γιατί «know-why». Αυτές οι µορφές γνώσης, που είναι και εγγ τερα στην έννοια των οικονοµικών αγαθών, προσφέρονται για κωδικοποίηση. Άλλες µορφές γνώσης πως η τεχνογνωσία «knowhow» και η γνώση του ποιος «know-who» αποτελο ν την υπονοο µενη γνώση που δεν προσφέρεται ε κολα για κωδικοποίηση ο τε είναι ε κολη η µέτρησή της 67. Αναφέρεται σε αυτά τα στοιχεία της γνώσης, της διορατικ τητας που είναι απροσδι ριστα, µη κωδικοποιηµένα, αδηµοσίευτα και που δεν µπορο ν να περιγραφο ν, διαφέρουν απ άτοµο σε άτοµο, αλλά που µπορο ν να γίνουν κατανοητά απ άτοµα µε κοινές εµπειρίες 68.Το να εξηγήσεις σε κάποιον πώς να µάθει να κάνει ποδήλατο είναι δ σκολο. Αποτελεί υπονοο µενη γνώση. Η καταγραφή των συστατικών µιας συνταγής στη µαγει- 67. LUNDVALL, Β. and JOHNSON, Β.(1994), «Τhe Learning Economy», Journal of Industry Studies, vol. 1, no 2. 68. POLANYI, M.(1966), «The Logic of Tacit Inference», Philosophy, vol. 41, pp. 1-18. 75

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ρική ε κολα κωδικοποιείται. Η επακριβής περιγραφή του πώς να µαγειρέψει είναι δ σκολη υπ θεση, δ σκολα κωδικοποιο µενη. Το να δέσει το σιρ πι ή να µελώσει η σάλτσα δεν περιγράφεται ε κολα και δεν αφοµειώνεται παρά µ νο αν κάποιος το έχει παρακολουθήσει στην πράξη. Η γνώση του τι «know-what» έχει να κάνει µε γεγον τα και εποµένως βρίσκεται κοντά στο επίπεδο της πληροφ ρησης. Πολλά τηλεοπτικά παιχνίδια βασίζονται σ αυτο του τ που τη γνώση. Γιατροί και δικηγ ροι κάνουν µεγάλη χρήση τέτοιου είδους γνώσεων. Η γνώση του γιατί «know-why» αναφέρεται σε επιστηµονική γνώση των αρχών και ν µων της φ σης. Πάνω σε τέτοιου είδους γνώση βασίζεται η τεχνολογική ανάπτυξη, παράγεται δε και αναπαράγεται σε εξειδικευµένους οργανισµο ς πως ερευνητικά εργαστήρια και πανεπιστήµια. Για να αποκτήσει µια επιχείρηση τέτοιου είδους γνώση, θα πρέπει να προσλάβει προσωπικ που να έχει αποκτήσει τέτοια γνώση ή να έρθει σε άµεση επαφή/συνεργασία µε εξειδικευµένους οργανισµο ς (ή άλλες επιχειρήσεις) στους οποίους παράγεται. Η τεχνογνωσία «know-how» αναφέρεται στις δεξι τητες, στη δυνατ τητα να κάνεις κάτι. Ο υπε θυνος προσωπικο που επιλέγει και εκπαιδε ει προσωπικ χρησιµοποιεί «know-how». Το ίδιο ισχ ει και για τον εκπαιδευµένο εργάτη που χρησιµοποιεί πολ πλοκες εργαλειοµηχανές. Το «know-how» είναι ένας τ πος γνώσης που αναπτ σσεται και µένει εντ ς της επιχείρησης. Ένας απ τους σοβαρ τερους λ γους για τη δηµιουργία βιοµηχανικών διασυνδέσεων είναι η ανάγκη των επιχειρήσεων να µπορο ν να µοιραστο ν και να συνδυάσουν µέρη του «know-how». «Know-who» αναφέρεται σε πληροφ ρηση ως προς ποιος γνωρίζει τι, και ποιος γνωρίζει πώς γίνεται κάτι. Έχει να κάνει µε τη δηµιουργία ειδικών κοινωνικών σχέσεων που επιτρέπουν την πρ σβαση σε ειδικο ς και για να χρησιµοποιο ν τη γνώση τους αποτελεσµατικά. Στη σ γχρονη κοινωνία, που οι γνώσεις είναι διεσπαρµένες µεταξ οργανισµών και ειδικών, το είδος αυτής της γνώσης είναι ιδιαίτερα σηµαντικ αλλά συγχρ νως και το πιο εσωτερικοποιηµένο είδος γνώσης στους οργανισµο ς και επιχειρήσεις. Η απ κτηση των παραπάνω τεσσάρων ειδών γνώσεων γίνεται µέσω διαφορετικών προσβάσεων. Η απ κτηση του «know-what» και του «know-why» µπορεί να επιτευχθεί µέσω βιβλίων, διαλέξεων, επιστηµονικών περιοδικών, τραπεζών πληροφοριών. Αντίθετα, «know-how» και «know-who» πηγάζουν απ την πρακτική εµπειρία. «Know-how» είναι η τυπική περίπτωση του µαθητευοµένου που ακολουθεί έναν µάστορα. «Know-who» είναι η περίπτωση του «τεχνολογικο θυρωρο» µιας επιχείρησης ή εν ς οργανισµο. ηλαδή, ένα ιδιαίτερα πολ τιµο στέλεχος, που γνωρίζει τις τεχνολογικές ικαν τητες της επιχείρησής του αλλά και 76

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 τις αδυναµίες της, διαθέτει µια γενική γνώση των υπαρχουσών τεχνολογιών στο χώρο της αλλά κυρίως γνωρίζει ποιος διαθέτει τις τεχνολογικές γνώσεις που αυτή χρειάζεται και πο µπορεί να τις βρει. ιαφορετικές παραγωγικές δραστηρι τητες απαιτο ν διαφορετικο είδους τεχνικές και επιστηµονικές ικαν τητες και δεξι τητες 69, 70 πως, αξιολ γηση και εκτέλεση επενδυτικών δραστηριοτήτων, σχεδιασµ ς προϊ ντος (Product Design), έρευνα και ανάπτυξη προϊ ντος, σχεδιασµ ς και οργάνωση παραγωγικής διαδικασίας (Production engineering), έρευνα και ανάπτυξη παραγωγικής διαδικασίας. Η γνώση είναι το απ θεµα ικανοτήτων αναγνώρισης αιτιακών σχέσεων που συνδέουν γεγον τα και φαιν µενα και ικανοτήτων αφοµοίωσης των αλλαγών που προκ πτουν σ αυτές τις αιτιακές σχέσεις. Η µάθηση είναι ο ρυθµ ς αναγνώρισης νέων αιτιακών σχέσεων, δηλαδή ο ρυθµ ς α ξησης του αποθέµατος, άρα της γνώσης. ιαφορετικά στάδια γνώσης απαιτο ν και διαφορετικές µεθ δους µάθησης. Η επιχείρηση θα πρέπει να επιδιώξει να γνωρίζει σο το δυνατ ν περισσ τερες 71. Η µάθηση είναι σωρευτική και ο βαθµ ς µάθησης είναι µεγαλ τερος ταν το αντικείµενο της µάθησης µε αυτά τα οποία είναι ήδη γνωστά. Επίσης είναι εξαρτηµένη απ την πορεία. Υπάρχουν διάφοροι µηχανισµοί µάθησης. Στη βάση λων είναι ο µηχανισµ ς της µάθησης µέσω της µάθησης (Learning to learn), που ως µάθηση ορίζεται ο εντοπισµ ς και η δι ρθωση λαθών. Ανήκει σε δ ο κατηγορίες: 1) µάθηση «απλής σπείρας» (single loop learning), που βασίζεται στην ανάδραση (feedback), δηλαδή ανίχνευση και ταυτ χρονα µάθηση παράδειγµα ο έλεγχος ποι τητας. Η επιχείρηση χρησιµοποιεί αυτ τον τρ πο µάθησης µ νο κατά τη διάρκεια της προσπάθειας επίλυσης προβληµάτων. 2) Μάθηση «διπλής σπείρας» (Double-loop learning) µέσω της οποίας η προσπάθεια εξέλιξης αποτελεί µια συνειδητή διαδικασία ενσωµατωµένη στις βασικές αρχές της επιχείρησης. Η επιχείρηση δεν αντιδρά (reactive) αλλά λειτουργεί προδραστικά (proactive) στις προκλήσεις του εξωτερικο περιβάλλοντος. Αµφισβητείται εκ βάθρων ο τρ πος λειτουργίας της επιχείρησης πως και οι στ χοι και οι στρατηγικές. Η µάθηση µέσα απ την πράξη (Learning by doing), που είναι και η 69. BELL, M.(1984), «Learning and the Accumulation of Industrial Technology Capacity in the Developing Countries», in M. FRANSMANand K. KING (eds), Technology Capacity in the Third World, Macmillan Press, New York. 70. CUSUMANO, M.A. and ELENCOV, D.(1994), «Linking International Technology Transfer with Strategy and Management: A Literature Commentary», Research Policy,vol. 23, pp. 195-215. 71. BOHN, R.E., op. cit. 77

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ πιο συνηθισµένη µορφή µάθησης στο πλαίσιο της επιχείρησης. Αναφέρεται στην εµπειρία που αποκτάται µέσω της ενασχ λησης µ ένα θέµα και έχει ως κ ριους παράγοντες το χρ νο και την ένταση. Μάθηση µέσα απ την τροποποίηση (προσαρµογή) (Learning by adapting). Απαιτεί έναν ελάχιστο βαθµ καταν ησης της τεχνολογίας πίσω απ το αρχικ προϊ ν. Μάθηση µέσα απ την καταγραφή και τον έλεγχο (Learning through system performance feedback). Μάθηση µέσω αυτογνωσίας. Μάθηση µέσω της εκπαίδευσης ή πριν απ την πράξη (Learning -bytraining or Learning-before-doing). Εκπαίδευση. Α) Πρακτική εκπαίδευση (on the job training) για τον τρ πο µε τον οποίο πρέπει να εκτελείται µια εργασία. Β) Θεωρητική συστηµατοποιηµένη εκπαίδευση (Formal training). Στην οποία παρέχεται πληροφ ρηση και γνώση για τεχνικές-σχεδιαστικές µεταβλητές του αντικειµένου. Σε µεγάλο βαθµ υποκατάστατο της µάθησης µέσω της πράξης 72. Μάθηση µέσω της πρ σληψης ειδικευµένου προσωπικο (Learning by hiring). εν αποτελεί µως πλήρες υποκατάστατο της εκπαίδευσης, δι τι η κάθε επιχείρηση παρουσιάζει ιδιαιτερ τητες, και κάποτε θα χρειασθεί επανεκπαίδευση. Μάθηση µέσω της διερε νησης και της στοχοθέτησης (Learning by searching and benchmarking). ιερε νηση του εξωτερικο περιβάλλοντος και προσπάθεια αφοµοίωσης των στοιχείων που της είναι χρήσιµα. Αναγνώριση δυνητικών κινδ νων, σ γκριση µε ανταγωνιστές, αφοµοίωση τεχνικών και τεχνολογιών που αναπτ χθηκαν και εφαρµ ζονται απ άλλες επιχειρήσεις. Η ανάπτυξη της πληροφορικής µπορεί να θεωρηθεί ως µια απάντηση στην προσπάθεια διευκ λυνσης της χρήσης του κωδικοποιηµένου µέρους της γνώσης, δηλαδή, «know-what» και «know-why», ενώ ταυτ χρονα, µε τη βοήθεια της ανάπτυξης των τηλεπικοινωνιών, έχει δώσει ώθηση σε λο και περισσ τερη κωδικοποίηση της γνώσης. Μ αυτ τον τρ πο συνεχώς µεταφέρει τα ρια µεταξ κωδικοποιηµένης και υπονοο µενης γνώσης. Αυτ δεν σηµαίνει, πως έχουν παρερµηνε σει µερικοί ερευνητές 73 74, τις θέσεις του Polanyi και θεώρησαν δυνατή τη µετατροπή της άρρητης γνώ- 72. PISANO, G.P. (1996), «Learning- Before- Doing in the Development of New Process Technology», Research Policy, vol. 25, pp. 1097-1119. 73. NONAKA, I. (1994), «A Dynamic Theory of Organizational Knowledge Creation», Organization Science,vol. 5 (1). 74. NONAKA,I.and TAKEUCHI,H.(1995), The Knowledge Creating Company, Oxford University Press, New York. 78

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΦΥΣΗ, ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ º. 2 σης σε ρητής, ενώ πρ κειται απλώς για κωδικοποίηση ρητής γνώσης που δεν είχε κωδικοποιηθεί. Ρητή και άρρητη γνώση αποτελο ν δ ο διαφορετικές κατηγορίες γνώσεων, ξεχωριστές µεταξ τους και δεν τίθεται θέµα µετατροπής της µιας στην άλλη. Συνυπάρχουν και αλληλεπιδρο ν µέσω της πράξης προκειµένου να επιτελεστεί µια εργασία 75, 76, 77. σο για τις επιπτώσεις της πληροφορικής ως προς την απασχ ληση, αυτές είναι αρνητικές. Για παράδειγµα µπορο µε να αναφέρουµε τη συρρίκνωση της τάξεως των µεσαίων στελεχών στις επιχειρήσεις, που ο παραδοσιακ ς ρ λος συνίσταται στη µεταφορά πληροφ ρησης προς τα πάνω και προς τα κάτω µέσα στην επιχείρηση. Προκαλεί επίσης συρρίκνωση της απασχ λησης στους τοµείς των συναλλαγών, που η κωδικοποίηση αποκτά τα χαρακτηριστικά των αγαθών, πως στις τραπεζικές συναλλαγές, ασφάλειες, αγορές εξ αποστάσεως. Βέβαια, µειώνεται και το κ στος απ κτησης περαιτέρω γνώσεων. Αντίθετα, αυξάνει η σηµαντικ τητα της απ κτησης δεξιοτήτων ή τ πων γνώσης. Αυξάνει συνεχώς η σηµαντικ τητα της συνεχο ς µάθησης τ σο της κωδικοποιηµένης γνώσης σο και των ικανοτήτων να χρησιµοποιείται αυτή η πληροφ ρηση. σο η πρ σβαση προς την πληροφ ρηση απλουστε εται και γίνεται λιγ τερο δαπανηρή, οι δεξι τητες και ικαν τητες που αφορο ν στην επιλογή και αποτελεσµατική χρήση πληροφ ρησης γίνονται πιο σηµαντικές. Η υπονοο µενη γνώση, µε τη µορφή των ικανοτήτων που χρειάζονται για την επεξεργασία κωδικοποιηµένης γνώσης έχει γίνει τ σο σηµαντική στην αγορά εργασίας σο ποτέ άλλοτε. Σχηµατικά µπορο µε να πο µε τι η κωδικοποιηµένη γνώση είναι η πρώτη λη που χρειάζεται να µετασχηµατισθεί, και η υπονοο µενη γνώση, κυρίως το «know-how» αποτελεί το εργαλείο για το µετασχηµατισµ της. Εποµένως, ικαν τητες πως αυτή της επιλογής σχετικής πληροφ ρησης και η απ ρριψη άσχετης πληροφ ρησης, η αναγνώριση σχηµάτων πληροφ ρησης, η επεξήγηση και αποκωδικοποίηση πληροφ ρησης και η ικαν τητα µάθησης νέων δεξιοτήτων πως και η «αποµάθηση» παλαιών, γίνονται λο και πιο σηµαντικές. Αυτή η διαδικασία µάθησης είναι κάτι παραπάνω απ τη συµβατική 75. TSOUKAS, H.(1996), «The Firm as a Distributed Knowledge System: A Constructionist Approach», Strategic Management Journal, Winter Special Issue, vol. 17, pp. 11-25. 76. COOK, S.D.N. and BROWN, J.S. (1999), «Bridging Epistemologies: The Generative Dance Between Organizational Knowledge and Organizational Knowing», Organization Science, vol. 10, no 4, July-August, pp. 381-400. 77. TSOUKAS, H. and VLADIMIROU, E. (2000), «On Organizational Knowledge and Its Management: An Ethnographic Investigation», paper presented at the conference Knowledge Management: Concepts and Controversies, 10-11 February, Warwick University, UK. 79

O. ππ ΗΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ: ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ εκπαίδευση και ο ρ λος του «learning by doing» ή µαθαίνω παράγοντας, είναι ουσιαστικ ς. Βασική πτυχή αυτο του είδους µάθησης είναι η συνεχής κίνηση απ το µετασχηµατισµ της υπονοο µενης γνώσης προς την κωδικοποιηµένη και πάλι πίσω προς την πράξη, που νέα υπονοο µενη γνώση αναπτ σσεται. σο για τις επιχειρήσεις, λο και περισσ τερο αναγνωρίζουν την ανάγκη να µεταµορφωθο ν σε οργανισµο ς µάθησης, ενώ η διοίκησή τους συνεχώς προσπαθεί να προσαρµοσθεί µέσω µιας οργάνωσης και επιδεξιοτήτων που συνεχώς προσπαθο ν να εναρµονισθο ν µε τις νέες τεχνολογίες. Συνδέονται δε λο και περισσ τερο σε δίκτυα που αλληλοεπιδρο µενη γνώση µεταξ παραγωγών και χρηστών που ερευνο ν και ανταλλάσσουν πληροφ ρηση, καταλήγοντας, µ αυτ ν τον τρ πο, σε καινοτοµία. Mία απ τις επιπτώσεις απ την παρξη αυτών των δικτ ων είναι η απ ρριψη της προγενέστερης παραδοσιακής θεωρίας του γραµµικο υποδείγµατος καινοτοµίας που ίσχυε µέχρι πρ σφατα. Σ µφωνα µε το παραδοσιακ γραµµικ υπ δειγµα η καινοτοµία αρχίζει µε νέα επιστηµονική έρευνα και προχωράει σταδιακά προς ανάπτυξη, παραγωγή και marketing και τερµατίζεται µε την πετυχηµένη πώληση νέων προϊ ντων, µεθ δων παραγωγής και υπηρεσιών. Σε αντίθεση µ αυτ το υπ δειγµα, τώρα πλέον αναγνωρίζουµε τι ιδέες για καινοτοµία µπορο ν να πηγάζουν απ πολλές πηγές, συµπεριλαµβανοµένων νέων ικανοτήτων παραγωγής και αναγνώρισης των αναγκών της αγοράς 78. H διαδικασία δεν είναι γραµµική και απαιτεί σηµαντική επικοινωνία µεταξ επιχειρήσεων, εργαστηρίων, πανεπιστηµίων, και καταναλωτών, πως και επικοινωνία µεταξ επιστήµης, µηχανολογίας, ανάπτυξης, παραγωγής και marketing, δηλαδή έντονη επικοινωνία άρα και συνεργασία µεταξ των διάφορων τµηµάτων της ίδιας της επιχείρησης. 2.4 applefi ÙËÓ ÊÂ ÚÂÛË Ì ÚÈ ÙËÓ ÈÓÔÙÔÌ Στις µέρες µας, οι αναλ σεις που αφορο ν την εφε ρεση και την καινοτοµία έχουν σχεδ ν µονοπωληθεί απ την κατηγορία µελετών που αναγνωρίζουν µ νο οικονοµικά ή κοινωνικο-οικονοµικά κίνητρα πίσω απ αυτές τις διεργασίες. Η πραγµατικ τητα µως είναι διαφορετική, µιας και τα κίνητρα είναι πιο ποικίλα. 78. KLEIN, S.J. and ROSENBERG, N., «An Overview of Innovation», in R. LANDAU and N. ROSENBERG (eds), The Positive Sum Strategy: Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington DC, 1986. 80