Πρότυπα συγκέντρωσης σε διαφορετικούς τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27: δείγματα μερικής απο-συγκέντρωσης;

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 16(2): 13-42 Πρότυπα συγκέντρωσης σε διαφορετικούς τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27: δείγματα μερικής απο-συγκέντρωσης; Μαρία Τσιάπα Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης e-mail: mtsiapa@uth.gr Περίληψη Η παγκοσμιοποίηση και η ολοκλήρωση αποτελούν πολυδιάστατες διαδικασίες οι οποίες μέσω ενός πλαισίου κεντρομόλων και φυγόκεντρων δυνάμεων προσδιορίζουν τις δυναμικές της ανοιχτής και ελεύθερης αγοράς. Η κινητικότητα και χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων επαναπροσδιορίζεται και εξελίσσεται, με συνέπεια το πρότυπο της συγκέντρωσης των επιχειρήσεων να μεταβάλλεται σε τομεακό και χωρικό επίπεδο. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί η διερεύνηση του υποδείγματος συγκέντρωσης της ΕΕ-27 καλύπτοντας το σύνολο των οικονομικών δραστηριοτήτων και μέσα σε μία αξιόλογη χρονικά περίοδος (1990-2007). Τα ευρήματα της ανάλυσης παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς υποδεικνύουν μία μεγαλύτερη τάση εκμετάλλευσης των οικονομιών συγκέντρωσης και απόδοσης ωφελειών από βιομηχανίες της μεταποίησης και των υπηρεσιών που χαρακτηρίζονται από υψηλότερες αύξουσες αποδόσεις, προηγμένη τεχνολογική κλίμακα και μεγαλύτερο βαθμό διαχείρισης κεφαλαίων. Η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων αυτών συνδέεται με περιοχές που επίσης χαρακτηρίζονται από αξιόλογα επίπεδα ευημερίας και κεντρικότητα. Σημαντικό εύρημα επίσης αποτελεί η μεγαλύτερη μείωση του βαθμού συγκέντρωσης σε δραστηριότητες με τον επίσης υψηλότερο βαθμό συγκέντρωσης, γεγονός που αναδεικνύει την κινητικότητα των επιχειρήσεων από το κέντρο, είτε προς ανατολικά όσον αφορά τη μεταποίηση, είτε προς άλλες περιοχές του ευρύτερου κέντρου όσον αφορά το χρηματοοικονομικό τομέα. Συνεπώς πρόκειται για μια μερική απο-συγκέντρωση των δραστηριοτήτων που προσδιορίζει με διαφορετικές μορφές την επέκταση του κέντρου της ΕΕ. Λέξεις κλειδιά: συγκέντρωση, απασχόληση, παραγωγικοί τομείς, ΕΕ-27, περιφερειακό επίπεδο Ιανουάριος 2010 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2010/uth-prd-dp-2010-2_gr.pdf

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 15 1. Εισαγωγικό πλαίσιο Η παγκοσμιοποίηση και ολοκλήρωση που χαρακτηρίζουν το άνοιγμα των αγορών αποτελούν πολυεπίπεδες και πολυδιάστατες διαδικασίες οι οποίες οδηγούν σε άμεση έκθεση των παραγωγικών βάσεων στο ανταγωνιστικό περιβάλλον και σε αύξηση της κινητικότητας των επιχειρήσεων σε διαφορετικό βαθμό και μορφή. Ως συνέπεια ο χώρος διαμορφώνεται με βάση τις δυνάμεις συσσώρευσης και διάχυσης, οι οποίες βασίζονται στον επιλεκτικό χαρακτήρα των δραστηριοτήτων της αγοράς. Η εξελικτικότητα αυτή του οικονομικού χώρου, η οποία αποδίδεται μέσω του ορισμού της «Νέας Γεωγραφίας της ανάπτυξης», συσχετίζεται με τη μελέτη και την εδραίωση νέων θεωρητικών υπόβαθρων. Συγκεκριμένα η Νέα Θεωρία Εμπορίου και η Νέα Οικονομική Γεωγραφία αποτελούν σύγχρονες προσεγγίσεις οι οποίες υποστηρίζουν ότι η σταδιακή ολοκλήρωση προς ένα μέτριο επίπεδο συσχετίζεται με αύξηση της συγκέντρωσης μέσω μιας σωρευτικής διαδικασίας (Krugman 1980, Krugman 1991, Krugman and Helpman 1985, Krugman and Venables 1990, Krugman and Venables 1996, Venables 1996). Αναπόφευκτα τίθεται μια σειρά σημαντικών ζητημάτων που βασίζονται στο χωρικό και τομεακό χαρακτήρα των δυνάμεων της αγοράς και αφορούν ειδικότερα το βαθμό και τη μορφή των παραγωγικών συσσωρεύσεων κλαδικής και χωρικής διάστασης. Συγκεκριμένα, επιδιώκεται η διερεύνηση, όσον αφορά στο κλαδικό επίπεδο, της μορφής των οικονομικών δραστηριοτήτων και του βαθμού συγκέντρωσής τους, ενώ στο χωρικό επίπεδο του είδους των επιπτώσεων από τη μείωση του εμπορικού κόστους και την εκμετάλλευση των εξωτερικών οικονομιών και συγκεκριμένα αυτών που προκαλούν είτε περαιτέρω ασυμμετρία στο χώρο ευνοώντας τις ήδη ισχυρές χώρες είτε τάσεις διάχυσης. Το υπόδειγμα της βιομηχανικής κυρίως συγκέντρωσης έχει αποτελέσει εκτενώς αντικείμενο μελέτης στη βιβλιογραφία μέσα από την οποία κυρίως επαληθεύονται οι σύγχρονες εμπορικές θεωρίες και η παραδοχή τους περί σταδιακής αύξησης του βαθμού συγκέντρωσης (ενδεικτικά Combes and Overman 2003, Midelfart-Knarvik et al. 2000, Brülhart 2006), ενώ αντιπαρατίθενται και εκείνες που υποστηρίζουν το αντίθετο αλλά αφορούν συγκεκριμένες περιοχές ή κλάδους (Aiginger and Davies 2004, Aiginger and Leitner 2002). Επιπρόσθετα, ο βαθμός συγκέντρωσης έχει αποδειχτεί ότι διαφέρει σε κάθε κλάδο/βιομηχανία (Combes and Overman 2003, Brülhart 1998, Midelfart- Knarvik et al. 2000) όπως και σε κάθε χώρα (Aiginger and Davies 2004, Combes and Overman 2003), αφού διαμορφώνεται από μια σειρά διαφορετικών μεταβλητών και χαρακτηριστικών σε κάθε μια περίπτωση. Είναι αλήθεια ωστόσο ότι περαιτέρω εκτιμήσεις που θα αφορούν το υπόδειγμα της συγκέντρωσης οικονομικών δραστηριοτήτων θα πρέπει να βασίζονται σε δεδομένα που άπτουν χωρικής, οικονομικής και χρονολογικής επάρκειας και συνοχής. Με αυτόν τον Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

16 Μαρία Τσιάπα τρόπο μπορεί να αναδειχθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα του υποδείγματος και να προσδιοριστούν τάσεις πάνω σε μια ικανού μεγέθους βάση αναφοράς. Στόχος συνεπώς της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί ο προσδιορισμός του υποδείγματος συγκέντρωσης οικονομικών δραστηριοτήτων που θα καλύπτει: α) το σύνολο των δραστηριοτήτων της παραγωγικής βάσης και όχι ένα μέρος της (συνίσταται του βιομηχανικού), β) μια περιοχή που θα χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό συνοχής και σημαντικών στο εσωτερικό της αλληλεπιδράσεων, και γ) μια μεσοπρόθεσμη χρονική περίοδο που θα περιλαμβάνει επαρκώς την εξέλιξη των διαδικασιών που παράγουν τις δυναμικές της συγκέντρωσης. Αναλυτικότερα, η επίδραση των δυνάμεων της αγοράς στο σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας διαφοροποιείται ως προς το βαθμό και τη μορφή δεδομένου του διαφορετικού χαρακτήρα εν πρώτοις του κάθε τομέα. Έτσι η ανάλυση του υποδείγματος συγκέντρωσης δεν πρόκειται να εστιαστεί μόνο στη βιομηχανική δραστηριότητα αλλά στο σύνολο της παραγωγικής βάσης περιλαμβάνοντας επίσης δραστηριότητες του πρωτογενούς και τριτογενούς τομέα. Επιπλέον, σημαντική διαφοροποίηση επιδέχεται το υπόδειγμα συγκέντρωσης και σε χωρικό επίπεδο για τους εξής δύο λόγους: Πρώτον, η περιοχή μελέτης αφορά την ΕΕ-27 στην οποία θα διερευνηθεί το υπόδειγμα συγκέντρωσης που συνίσταται από τη σύνθεση των αλληλεπιδράσεων των δυναμικών που δρουν στα διαφορετικά οικονομικά και παραγωγικά συστήματα της Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης. Δεύτερον, το επίπεδο της χωρικής ανάλυσης, το οποίο είναι το περιφερειακό (NUTSII), μπορεί να αποκαλύψει και να προσδιορίσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τη φύση και τα χαρακτηριστικά των τάσεων συγκέντρωσης που βασίζονται σε ένα αναλυτικότερο πέρα του εθνικού επίπεδο. Τέλος, η χρονολογική περίοδος που μελετάται καλύπτει το διάστημα 1990-2007, το οποίο περιλαμβάνει σημαντικά γεγονότα και διαδικασίες (όπως η μετάβαση των οικονομιών του κεντρικού σχεδιασμού προς την ελεύθερη αγορά αλλά και η καθιέρωση της Ενιαίας Αγοράς) που σηματοδότησαν την εξέλιξη της οικονομικής και παραγωγικής διάρθρωσης του ευρωπαϊκού χώρου. Αξιόλογο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της ανάλυσης καθώς υποδηλώνουν μία μεγαλύτερη τάση εκμετάλλευσης των οικονομιών συγκέντρωσης και απόδοσης ωφελειών από τις βιομηχανίες της μεταποίησης και των υπηρεσιών που χαρακτηρίζονται από υψηλότερες αύξουσες αποδόσεις, προηγμένη τεχνολογική κλίμακα και μεγαλύτερο βαθμό διαχείρισης κεφαλαίων. Η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων αυτών συνδέεται με περιοχές που επίσης χαρακτηρίζονται από αξιόλογα επίπεδα ευημερίας, ανεπτυγμένο σύστημα υπηρεσιών και κεντρικότητα. Σημαντικό εύρημα επίσης αποτελεί η μεγαλύτερη μείωση του βαθμού συγκέντρωσης σε δραστηριότητες με τον υψηλότερο βαθμό συγκέντρωσης, γεγονός που αναδεικνύει την κινητικότητα των επιχειρήσεων από το κέντρο, είτε προς ανατολικά, όσον αφορά τη μεταποίηση, είτε προς άλλες περιοχές του ευρύτερου κέντρου, όσον αφορά το χρηματοοικονομικό τομέα. Συνεπώς πρόκειται για μια μερική απο-συγκέντρωση των δραστηριοτήτων που προσδιορίζει με διαφορετικές μορφές την επέκταση του κέντρου της ΕΕ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 17 2. Μεθοδολογική προσέγγιση Σκοπός της εργασίας αποτελεί η διερεύνηση της χωρικής και τομεακής διάστασης και συμπεριφοράς της κινητικότητας και συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων στον Ευρωπαϊκό χώρο. Ο προσδιορισμός της οικονομικής συγκέντρωσης εκτιμάται μέσω υπολογισμού του δείκτη Brülhart Traeger Theil (Theil 1967) και της τοπογραφικής μορφής του: T i = J j = 1 a j ( i) a j ( i)ln( ), α j * j όπου 0 T i ln(1/ α ), με αj η συμμετοχή της περιοχής j προς το σύνολο των περιοχών σε όρους έκτασης και * α j η ελάχιστη τιμή του εύρους των τιμών αj. Αρχικά, η επιλογή του δείκτη Theil βασίζεται σε μια σειρά σημαντικών πλεονεκτημάτων: πρώτον, ο δείκτης εντροπίας έχει την ικανότητα της ανάλυσης των συνιστωσών του (decomposition) με αποτέλεσμα να είναι εφικτός ο υπολογισμός του βαθμού συγκέντρωσης μιας δραστηριότητας όχι μόνο στη συνολική υπό μελέτη περιοχή αλλά και στις επιμέρους χωρικές ενότητες. Δεύτερον, ο δείκτης αυτός έχει την ικανότητα προσαρμογής του σε απόλυτους και σχετικούς όρους με συνέπεια τον υπολογισμό τιμών απόλυτης συγκέντρωσης, η οποία αντανακλά τον όγκο της συγκέντρωσης, αλλά και τιμών σχετικής συγκέντρωσης, η οποία αντανακλά τη σχετική συγκέντρωση σταθμισμένη με την κατανομή της συνολικής δραστηριότητας ή την έκταση που καταλαμβάνει. Στην παρούσα ανάλυση υπολογίζεται η τοπογραφική μορφή του δείκτη, η οποία διερευνά ουσιαστικά τη χωρική συγκέντρωση της πυκνότητας της απασχόλησης. Αναλυτικότερα, ο δείκτης δίνει πληροφορίες σχετικά με την ένταση της απασχόλησης σε κάποιον κλάδο σε σχέση με την έκταση της περιοχής του, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα της ανάδειξης κάποιας σημαντικής βιομηχανικής δραστηριότητας, η οποία δεν οφείλεται στο ενδεχομένως μεγάλο μέγεθος της περιοχής στην οποία είναι εγκατεστημένη, αλλά στην εντατικοποίηση της δράσης αυτής. Στη συνέχεια ο προσδιορισμός και η απόδοση των τάσεων χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων βασίζεται στην κατηγοριοποίηση αυτών (δραστηριοτήτων), πρώτον, ως προς μία βασική συγκεντρωτική ταξινόμηση (πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα) και δεύτερον ως προς μια περισσότερο αναλυτική ταξινόμηση η οποία απορρέει από τη διαίρεση των τριών βασικών τομέων σε 11 κλάδους (Πίνακας 1) σύμφωνα με την επίσημη κατηγοριοποίηση NACE. Εξαίρεση αποτελεί ο μεταποιητικός τομέας του οποίου, λόγω της σημαντικής ετερογένειας στο εσωτερικό του ως προς την τεχνολογική ικανότητα και απόδοση των βιομηχανιών του αλλά και της ανάγκης να διερευνηθεί η χωροθετική συμπεριφορά Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

18 Μαρία Τσιάπα αυτών, έχει θεωρηθεί απαραίτητη η περαιτέρω διαίρεσή του σε τρεις κατηγορίες που απορρέουν από τη χρήση των βιομηχανιών κατά την παραγωγική διαδικασία: α) καταναλωτικός, β) ενδιάμεσος και γ) κεφαλαιουχικός τομέας. Αναλυτικότερα ο καταναλωτικός τομέας αποτελείται από προϊόντα που απευθύνονται σε σημαντικό βαθμό στο ευρύ καταναλωτικό κοινό της εγχώριας αγοράς, χαρακτηρίζεται ως η ελαφριά βιομηχανία της μεταποίησης και οι βιομηχανίες του αποτελούν εντάσεως εργασίας (πχ. ενδυμάτων) ή πόρων (πχ τροφίμων, ξύλου). Ο ενδιάμεσος τομέας αποτελείται από προϊόντα που χρησιμοποιούνται ως συντελεστές παραγωγής για την παραγωγή άλλων προϊόντων και οι βιομηχανίες του αποτελούν εντάσεως πόρων (πχ επεξεργασίας ορυκτών ή πετρελαίου) και εντάσεως κλίμακας (επεξεργασίας σιδήρου ή πλαστικού). Τέλος, ο κεφαλαιουχικός τομέας αποτελείται από προηγμένες τεχνολογικά βιομηχανίες που χαρακτηρίζονται ως εντάσεως κεφαλαίου και υψηλών αποδόσεων. Πίνακας 1: Τομείς οικονομικής δραστηριότητας Πρωτογενής Γεωργία (A, B) Μετάλλευση (C) Δευτερογενής * Καταναλωτικός τομέας μεταποίησης (D) Ενδιάμεσος τομέας μεταποίησης (D) Κεφαλαιουχικός τομέας μεταποίησης (D) Κατασκευές (F) Τριτογενής Εμπόριο (G) Ξενοδοχεία (H) Μεταφορές (I) Χρηματοοικονομικά Ακίνητα (J, K) Υπηρεσίες κοινωνικού συνόλου (L O) * Ο κλάδος του ηλεκτρισμού δεν περιλαμβάνεται στον δευτερογενή τομέα εξαιτίας της έλλειψης στοιχείων σε επίπεδο περιφερειών. Τέλος, η μελέτη ερευνά τη χωρική συμπεριφορά των δραστηριοτήτων σε δύο επίπεδα, πρώτον σε ένα ευρύ τομεακό επίπεδο και δεύτερον σε ένα περισσότερο αναλυτικό κλαδικό επίπεδο. Η μεθοδολογική προσέγγιση που χρησιμοποιείται για τον προσδιορισμό του υποδείγματος συγκέντρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων σε κάθε ένα από τα επίπεδα αυτά ακολουθεί τα εξής βήματα: πρώτον, παρουσιάζεται ο βαθμός συγκέντρωσης της απασχόλησης και οι μεταβολές του στους τομείς μέσω της γραφικής απεικόνισης της διαχρονικής πορείας του δείκτη, δεύτερον, διερευνάται η ύπαρξη ή όχι συγκεκριμένου χωρικού προσανατολισμού της συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων μέσω της συσχέτισης του βαθμού συγκέντρωσης με το δείκτη γεωγραφικής απόστασης και τρίτον, απεικονίζονται χαρτογραφικά οι τάσεις συγκέντρωσης των βιομηχανιών. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 19 3. Η γενική οικονομική και παραγωγική φυσιογνωμία της ΕΕ-27 Πριν από τη διερεύνηση του υποδείγματος συγκέντρωσης των βιομηχανιών θεωρείται σκόπιμη η παρουσίαση των κύριων χαρακτηριστικών της οικονομικής και παραγωγικής διάρθρωσης της υπό μελέτη περιοχής. Εξάλλου η σύνθεση της παραγωγικής βάσης, η οποία προσδιορίζεται από την τομεακή συμμετοχή σε απασχόληση και προϊόν, αποκαλύπτει τις βάσεις και τη βαρύτητα ανάπτυξης μιας οικονομίας, το επίπεδο της οικονομικής μεγέθυνσης και τεχνολογικής αναβάθμισης, το βαθμό εξειδίκευσης και τη μορφή εξάρτησης ή υστέρησης των χωρών. Συνεπώς η τομεακή διάρθρωση μιας οικονομίας μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση της εικόνας που αφορά την υπάρχουσα κατάσταση αλλά και τη μελλοντική προοπτική μιας χώρας (Mickiewicz and Zalewska 2001). Αρχικά κρίνεται σκόπιμη η παρουσίαση των μεταβολών της τομεακής σύνθεσης των περιφερειών της ΕΕ-27 στους τρεις βασικούς τομείς (πρωτογενής, δευτερογενής, τριτογενής) των οποίων η χαρτογραφική απεικόνιση πραγματοποιείται με έναν εναλλακτικό τρόπο: σε κάθε περιφέρεια παρουσιάζεται ο τομέας εκείνος που σημειώνει υψηλότερη τιμή της ποσοστιαίας συμμετοχής του έναντι των δύο άλλων τομέων (Χάρτης 1). Έτσι, η σημαντική συμμετοχή και υπεροχή του τριτογενούς τομέα σαφώς αποτελεί αναμενόμενο γεγονός, αφού ο τομέας των υπηρεσιών αποτελεί τον επικρατέστερο και ταχύτερα αναπτυσσόμενο οικονομικό τομέα των σύγχρονων κοινωνιών. Ωστόσο το ενδιαφέρον του χάρτη εστιάζεται ουσιαστικά στην Ανατολική Ευρώπη καθώς η μετάβαση των χωρών προς την ελεύθερη αγορά συμπεριελάμβανε την αναδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού μέσω του περιορισμού ενός υπέρογκου βιομηχανικού τομέα και της επέκτασης των υπηρεσιών. Πράγματι, διαφοροποιήσεις ως προς την τομεακή σύνθεση παρουσιάζονται στις ανατολικές χώρες καθώς ένα μεγάλο μέρος της Ρουμανίας και μικρότερο της Πολωνίας σημειώνουν υψηλές τιμές αγροτικής απασχόλησης, αλλά και ορισμένες περιοχές των περισσότερων χωρών (εκτός Ουγγαρίας) διαθέτουν μια υψηλότερη συμμετοχή του δευτερογενούς τομέα. Η έντονη αγροτική διάρθρωση της απασχόλησης στη Ρουμανία αντανακλά την σοβαρή εξάρτησή της σε παραδοσιακές δομές και τη μικρού βαθμού ικανότητα εκσυγχρονισμού της. Όσον αφορά τις «νησίδες» εντάσεως βιομηχανικής απασχόλησης, αυτές συνδέονται με σημαντικά βιομηχανικά κέντρα των χωρών που ωστόσο σε αντίθεση με περιοχές της Δυτικής Ευρώπης δεν συνδέονται με έναν ανεπτυγμένο τριτογενή τομέα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

20 Μαρία Τσιάπα Χάρτης 1. Τομεακή σύνθεση των περιφερειών της ΕΕ-27, 1990 και 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο βαθμός τριτογενοποίησης στις περιφέρειες της ΕΕ-27 μέσω της συμμετοχής του τριτογενούς τομέα στην απασχόληση. Η αντιπαραβολή της χαρτογραφικής απεικόνισης του δείκτη με την αντίστοιχη του επιπέδου ευημερίας (Σχήματα 2 και 3) ουσιαστικά αναδεικνύει όχι μόνο το βαθμό αλλά και τη μορφή του υποδείγματος τριτογενοποίησης, η οποία διαφοροποιείται στη Δυτική από την Ανατολική Ευρώπη καθώς βασίζεται στο σημαντικό ρόλο και τη συνεισφορά της τεχνολογίας και τεχνογνωσίας στην ανάπτυξη. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 21 Χάρτης 2. Ποσοστιαία (%) συμμετοχή του τριτογενούς τομέα στην απασχόληση στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Χάρτης 3. ΑΕΠ/κεφ (σε μονάδες αγοραστικής δύναμης) στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 (general.apr) Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

22 Μαρία Τσιάπα 4. Η χωρική συμπεριφορά των δραστηριοτήτων σε ένα ευρύ τομεακό επίπεδο Στην ενότητα αυτή προσδιορίζεται το υπόδειγμα συγκέντρωσης της οικονομικής δραστηριότητας στους τρεις ευρείς τομείς, πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. Αρχικά, από το Διάγραμμα 1 στο οποίο παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη του δείκτη συγκέντρωσης στους τομείς, απορρέουν δύο σημαντικές παρατηρήσεις: Πρώτον, ο τριτογενής τομέας παρουσιάζει υψηλότερη τιμή συγκέντρωσης ενώ ακολουθεί στη συνέχεια ο πρωτογενής. Σαφώς η ανάλυση της κλαδικής διάρθρωσης που προηγήθηκε επιβεβαιώνει τη θετική συσχέτιση μεταξύ του βαθμού τριτογενοποίησης και του επιπέδου ανάπτυξης μιας περιοχής δικαιολογώντας έτσι τον επιλεκτικό χαρακτήρα του τριτογενούς τομέα μέσω του υψηλού βαθμού συγκέντρωσής του στις περισσότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Όσον αφορά την κινητικότητα της απασχόλησης του πρωτογενούς τομέα, αυτή συνδέεται στενά με το έδαφος, έναν συντελεστή παραγωγής ο οποίος δεν χαρακτηρίζεται από την ικανότητα της μετακίνησης και άρα με βάση αυτόν διαμορφώνεται το πρότυπο κατανομής των δραστηριοτήτων. Δεύτερον, ο δείκτης συγκέντρωσης στους διάφορους τομείς δεν έχει σημειώσει καμία αξιόλογη μεταβολή κατά την περίοδο 1990-2007, καθώς στον πρωτογενή τομέα παρουσίασε μια μικρού μεγέθους πτώση, ενώ στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα εμφανίζει μια σχεδόν σταθερή πορεία. Διάγραμμα 1. Διαχρονική εξέλιξη του δείκτη συγκέντρωσης Theil στους τομείς, 1990-2007 0,90 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 0,55 0,50 0,45 0,40 πρωτογενής δευτερογενής τριτογενής 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 23 Η ανάλυση του βαθμού συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων στους διάφορους τομείς προσδιόρισε το μέγεθος της συγκέντρωσης αλλά δεν διευκρίνισε τη μορφή της χωροθετικής επιλογής τους, δηλαδή αν προσανατολίζονται προς κεντρικές περιοχές, περιφερειακές ή αν δεν σημειώνουν κάποια ιδιαίτερη επιλεκτική χωρική συμπεριφορά. Αυτό πρόκειται να διερευνηθεί αρχικά μέσω της συσχέτισης του δείκτη συγκέντρωσης με τη γεωγραφική απόσταση. Η έννοια της γεωγραφικής απόστασης βασίζεται στον υπολογισμό της απόστασης μεταξύ της πρωτεύουσας κάθε περιφέρειας με των υπολοίπων. Στο Διάγραμμα 2 απεικονίζεται η διαχρονική εξέλιξη του δείκτη συσχέτισης Pearson μεταξύ του δείκτη συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης για το διάστημα 1990-2007. Όπως παρουσιάζεται υπάρχει μια θετική συσχέτιση της απόστασης με τη συγκέντρωση της αγροτικής απασχόλησης, ενώ αρνητική εκτιμάται με τη συγκέντρωση της απασχόλησης του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα, τάσεις των οποίων ο βαθμός και η μορφή δεν έχουν μεταβληθεί σε όλη τη χρονική περίοδο. Έτσι, διαπιστώνεται η χωρική επιλογή της απασχόλησης του πρωτογενούς τομέα προς τις περιφερειακές περιοχές, ενώ του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα προς τις κεντρικές. Επιπρόσθετα, η γραμμική συσχέτιση του δείκτη συγκέντρωσης με την απόσταση για τα έτη 1990 και 2007 και η στατιστική σημαντικότητά της παρουσιάζονται στο Διάγραμμα 3. Αν και ο βαθμός και η μορφή της συσχέτισης του δείκτη συγκέντρωσης με τη γεωγραφική απόσταση διαφοροποιείται, όπως έχει αποδειχτεί σε κάθε περίπτωση οικονομικής δραστηριότητας, η στατιστική σημαντικότητα των συσχετίσεων αποτιμάται ως σημαντική για όλους τους τομείς και τις περιόδους. Συνεπώς, συνολικά, ο τριτογενής τομέας είναι σημαντικά συγκεντρωμένος και χωροθετημένος στο κέντρο της ΕΕ-27, ο πρωτογενής τομέας επίσης είναι υψηλά συγκεντρωμένος αλλά προσανατολισμένος προς την περιφέρεια, ενώ ο δευτερογενής τομέας είναι λιγότερο συγκεντρωμένος από τους άλλους τομείς επιλέγοντας τις κεντρικές περιοχές. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

24 Μαρία Τσιάπα Διάγραμμα 2. Δείκτης συσχέτισης Pearson μεταξύ της συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης των περιφερειών της ΕΕ-27 στους τομείς, 1990-2007 0,30 0,20 0,10 0,00-0,10 πρωτογενής δευτερογενής τριτογενής -0,20-0,30-0,40 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Διάγραμμα 3. Γραμμική συσχέτιση του δείκτη συγκέντρωσης Theil με τη γεωγραφική απόσταση των περιφερειών της ΕΕ-27 στους τομείς, 1990 και 2007 1990 2007 Δείκτης συγκέντρωσης Δείκτης συγκέντρωσης απόσταση απόσταση 1990 2007 2 R τιμή adj μεταβλητής 2 R adj τιμή μεταβλητής πρωτογενής 0,034 0,006*** 0,024 0,004*** δευτερογενής 0,119-0,003*** 0,105-0,003*** τριτογενής 0,078-0,005*** 0,073-0,005*** *** στατιστικά σημαντικό στο 1%, ** στατιστικά σημαντικό στο 5%, * στατιστικά σημαντικό στο 10% ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 25 Η χωρική διάσταση της τομεακής σύνθεσης της συγκέντρωσης στη συνέχεια προσδιορίζεται και χαρτογραφικά μέσω της απεικόνισης του δείκτη συγκέντρωσης των τριών βασικών τομέων στις περιφέρειες της ΕΕ-27 (Χάρτης 4). Η προηγούμενη ανάλυση είχε υποδείξει μια σημαντικού βαθμού συγκέντρωση της αγροτικής απασχόλησης σε περιφερειακές περιοχές. Πράγματι, όπως παρουσιάζεται από το χάρτη, ο πρωτογενής τομέας είναι συγκεντρωμένος κυρίως σε περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης και ειδικότερα της Ρουμανίας επιβεβαιώνοντας την εντάσεως εργασίας βαρύτητα της παραγωγικής διάρθρωσης της χώρας. Ουσιαστικά η απασχόληση που δραστηριοποιείται στον αγροτικό τομέα φαίνεται να είναι συγκεντρωμένη σε ένα μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης χωρίς ωστόσο να αγνοείται η επίσης αξιόλογη συγκέντρωση, περιορισμένης σαφώς χωρικής έκτασης, σε περιοχές του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας, Βελγίου, Ιταλίας και Ολλανδίας. Όσον αφορά τον δευτερογενή τομέα, είχε διαπιστωθεί ότι είναι λιγότερο συγκεντρωμένος σε σχέση με τους δύο άλλους τομείς και είναι χωροθετημένος σε κεντρικές περιφέρειες της ΕΕ-27. Η χαρτογραφική απεικόνιση του υποδείγματος συγκέντρωσης του τομέα αποδεικνύει ότι αυτός προσανατολίζεται στην κεντροανατολική περιοχή της ΕΕ, η οποία αποτελείται τόσο από παραδοσιακά ανεπτυγμένες περιφέρειες της Δυτικής Ευρώπης, όσο και από περιφέρειες ενός υψηλότερου επιπέδου ανάπτυξης της κεντρο-ανατολικής Ευρώπης. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει, από τη μια πλευρά, την υψηλή συγκέντρωση βιομηχανικών δραστηριοτήτων στο παραδοσιακό ευρωπαϊκό κέντρο (της Γερμανίας, Ηνωμένου Βασιλείου και Ιταλίας), και από την άλλη πλευρά μια υποδεέστερη αλλά αξιόλογη παρουσία απασχόλησης σε περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης που αποκαλύπτουν μια συνιστώσα παραγωγικής τους δυναμικότητας. Τέλος ο τριτογενής τομέας παρουσιάζει την υψηλότερη χωρική συγκέντρωση η οποία εστιάζεται στις κεντρικές περιοχές και συγκεκριμένα στις περιφέρειες του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας και της Ιταλίας. Ουσιαστικά το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει τη μεγαλύτερων αποδόσεων ικανότητα του τομέα, η οποία συσχετίζεται με την ανάγκη των δραστηριοτήτων του να χωροθετούνται και να συγκεντρώνονται σε αμιγώς ανεπτυγμένες κεντρικές περιοχές με σκοπό να εκμεταλλευτούν τα πυκνά δίκτυα συνεργασίας και να ωφεληθούν από τις επιδράσεις των εξωτερικών οικονομιών κλίμακας. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

26 Μαρία Τσιάπα Χάρτης 4. Τοπογραφική συγκέντρωση της απασχόλησης στους ευρείς τομείς της οικονομίας στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) 5. Η χωρική συμπεριφορά των δραστηριοτήτων σε ένα περισσότερο αναλυτικό κλαδικό επίπεδο Στην προηγούμενη ενότητα παρουσιάστηκε το υπόδειγμα χωρικής συγκέντρωσης των τριών βασικών τομέων της παραγωγικής βάσης, του πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς ως προς την απασχόληση υποδεικνύοντας τις γενικές τάσεις της ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 27 κινητικότητας και χωροθέτησης των δραστηριοτήτων τους. Επόμενο βήμα αποτελεί ο προσδιορισμός των τάσεων συγκέντρωσης σε ένα περισσότερο αναλυτικό κλαδικό επίπεδο με σκοπό τη διερεύνηση και ανάδειξη της χωρικής συμπεριφοράς των δραστηριοτήτων σε κάθε έναν από αυτούς. Έτσι, ο πρωτογενής τομέας διαιρείται σε δύο κλάδους, τη γεωργία και τη μετάλλευση, ο δευτερογενής τομέας στη μεταποίηση και τις κατασκευές (ο ηλεκτρισμός δεν περιλαμβάνεται εξαιτίας της έλλειψης στοιχείων), ενώ ο τριτογενής τομέας στο εμπόριο, τα ξενοδοχεία, τις μεταφορές, τα χρηματοοικονομικά-ακίνητα και τις υπηρεσίες κοινωνικού συνόλου. Ωστόσο, θεωρήθηκε σκόπιμη η υποδιαίρεση του μεταποιητικού τομέα, λόγω της σημαντικής ετερογένειας των προϊόντων του, στον καταναλωτικό, ενδιάμεσο και κεφαλαιουχικό τομέα των οποίων η επεξήγηση έχει προηγηθεί στην ενότητα της μεθοδολογικής προσέγγισης. Η διερεύνηση του υποδείγματος χωρικής συγκέντρωσης των βιομηχανιών πρόκειται να πραγματοποιηθεί μέσω της ίδιας μεθοδολογικής προσέγγισης δηλαδή αρχικά του προσδιορισμού του βαθμού συγκέντρωσης στους διάφορους κλάδους και στη συνέχεια της χωρικής μορφής και διάστασης των τάσεων αυτών. Στο Διάγραμμα 4 παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη του δείκτη συγκέντρωσης στους 11 κλάδους. Παρατηρείται αρχικά ότι υψηλότερες τιμές συγκέντρωσης σημειώνονται στον κλάδο της μετάλλευσης. Το γεγονός αυτό διευκρινίζει σε ένα μεγαλύτερο βαθμό ουσιαστικά την αιτία της υψηλής συγκέντρωσης του πρωτογενούς τομέα η οποία βασίζεται περισσότερο στις μεταλλευτικές παρά στις γεωργικές δραστηριότητες αφού δεν επηρεάζονται από ad hoc χωροθετικές επιλογές επιχειρήσεων αλλά καθορίζονται σημαντικά από τη διάθεση των φυσικών πόρων της περιοχής. Στη συνέχεια επίσης αξιόλογα επίπεδα συγκέντρωσης παρατηρούνται στην πλειοψηφία των κλάδων των υπηρεσιών με την υψηλότερη τιμή να σημειώνεται στον κλάδο των χρηματοοικονομικών και ακινήτων. Ο χρηματοοικονομικός τομέας περιλαμβάνει εταιρίες και οργανισμούς των οποίων η δραστηριότητα βασίζεται σε χρηματικές συναλλαγές και διαχείριση κεφαλαίων (πχ τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρίες). Ο τομέας αυτός ισχυροποιήθηκε κυρίως στα τέλη του 90, συσχετίζεται με το προηγμένο μέρος της οικονομίας και συνεπώς φαίνεται να προσανατολίζεται και συγκεντρώνεται σε περισσότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Η διαδικασία της συγκέντρωσης μπορεί να γίνει κατανοητή μέσω της αποτίμησης της σημασίας των δικτύων πληροφόρησης ως έννοια της κάθε μορφής προσβασιμότητας στην πληροφόρηση μιας περιοχής ή βιομηχανίας και της ασυμμετρικής πληροφόρησης ως έννοια του διαφορετικού βαθμού ολοκληρωμένης πληροφόρησης (Porteous 1995, Bebczuk, 2003). Η χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση (financial globalization) (Rodrik and Subramanian 2008) οδήγησε στην ανάγκη της κάλυψης αυτών των ανεπαρκειών ως προς την πληροφόρηση μέσω της συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων του τομέα. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

28 Μαρία Τσιάπα Από την άλλη πλευρά, εξαίρεση των υψηλών τιμών συγκέντρωσης στον τριτογενή τομέα παρατηρείται μόνο στις υπηρεσίες του κοινωνικού συνόλου, τομέας του οποίου η φύση και τα χαρακτηριστικά του αποδίδουν μια διαφορετική χωρική συμπεριφορά που δεν εκπίπτει με αυτή των δυνάμεων της αγοράς. Το γεγονός της ύπαρξης ενός υψηλότερου βαθμού συγκέντρωσης σε βιομηχανίες μιας ανώτερης τεχνολογικά και παραγωγικά κλίμακας επιβεβαιώνεται και από τον μεταποιητικό τομέα. Ο κεφαλαιουχικός κλάδος, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερες αύξουσες αποδόσεις και σημαντικότερο βαθμό τεχνολογικής ενσωμάτωσης, παρουσιάζει υψηλότερη συγκέντρωση σε σχέση με τους δύο άλλους τομείς. Αντίστοιχα, ο καταναλωτικός κλάδος, ο οποίος χαρακτηρίζεται από χαμηλές αποδόσεις, σημειώνει τη μικρότερου βαθμού συγκέντρωση όχι μόνο στο μεταποιητικό τομέα αλλά στο σύνολο των τομέων της οικονομίας υποδεικνύοντας έτσι την περιορισμένη ανάγκη για εκμετάλλευση των ωφελειών συγκέντρωσης και των επιδράσεων από τις εξωτερικές οικονομίες κλίμακας. Όσον αφορά τις μεταβολές του δείκτη συγκέντρωσης στους τομείς, αυτές εκτιμώνται ως μικρού μεγέθους αποκαλύπτοντας μια αργή διαδικασία παραγωγικής και χωρικής αναδιάρθρωσης. Συγκεκριμένα, πτώση του δείκτη συγκέντρωσης παρατηρείται στην πλειονότητα των κλάδων με την υψηλότερη τιμή στον χρηματοοικονομικό και ακινήτων τομέα, ενώ αύξηση μικρού βαθμού του δείκτη παρατηρείται σε εμπόριο και μεταφορές. Συνεπώς διαφαίνεται μια τάση ανάσχεσης των δράσεων συσσώρευσης των δραστηριοτήτων, η οποία είναι εντονότερη σε εκείνες που σημείωναν και σημαντικότερη διάθεση συγκέντρωσης. Ύστερα από την εκτίμηση του βαθμού συγκέντρωσης του κάθε κλάδου και της εξέλιξης της πορείας του, ακολουθεί ο προσδιορισμός της χωρικής του διάστασης. Αυτό πρόκειται να επιτευχθεί αρχικά μέσω της συσχέτισης του δείκτη συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης της κάθε περιφέρειας και στη συνέχεια μέσω της χαρτογραφικής απεικόνισης του δείκτη συγκέντρωσης στις περιφέρειες της ΕΕ-27. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 29 Διάγραμμα 4. Διαχρονική εξέλιξη του δείκτη συγκέντρωσης Theil στους κλάδους, 1990-2007 1,70 1,50 1,30 1,10 0,90 0,70 γεωργία (A,B) μετάλλευση (C) καταναλωτικός (DA-DE,DN) ενδιάμεσος (DF-DJ) κεφαλαιουχικός (DK-DM) κατασκευές (F) εμπ όριο (G) ξενοδοχεία (H) μεταφορές (I) χρηματοοικονομικά-ακίνητα (J,K) κοινωνικές υπ ηρεσίες (L-O) 0,50 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Στο Διάγραμμα 5 απεικονίζεται ο δείκτης συσχέτισης Pearson μεταξύ της συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης των περιφερειών στους 11 υπό μελέτη κλάδους. Επιπρόσθετα, στο Διάγραμμα 6 παρουσιάζεται η γραμμική συσχέτιση του δείκτη συγκέντρωσης με την απόσταση για κάθε κλάδο στα δύο έτη (1990 και 2007) καθώς και η αντίστοιχη στατιστική σημαντικότητά τους. Θετική και στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ των δύο μεγεθών εκτιμάται μόνο στη γεωργία αποδίδοντας έτσι μια περιφερειακού τύπου χωρική συμπεριφορά του κλάδου. Επίσης θετική αλλά στατιστικά ασήμαντη συσχέτιση σημειώνεται στον μεταλλευτικό και τον καταναλωτικό τομέα υποδεικνύοντας έτσι μια υποτονική τάση χωροθέτησης προς τις περιφερειακές περιοχές. Έτσι, δραστηριότητες του μεταλλευτικού κλάδου μπορεί να σημειώνουν υψηλότερες τιμές συγκέντρωσης, όπως η προηγούμενη ανάλυση απέδειξε, αλλά δεν παρουσιάζουν έντονη διάθεση χωροθέτησης προς ένα συγκεκριμένο κεντρικού ή περιφερειακού τύπο περιοχών. Από την άλλη πλευρά, αρνητική και στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ του δείκτη συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης παρατηρείται στην πλειοψηφία των κλάδων υποδεικνύοντας έτσι το σαφή γεωγραφικό προσανατολισμό τους προς κεντρικές περιοχές. Ειδικότερα, υψηλότερες τιμές συσχέτισης σημειώνονται στον ενδιάμεσο και κεφαλαιουχικό κλάδο της μεταποίησης. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

30 Μαρία Τσιάπα Διάγραμμα 5. Δείκτης συσχέτισης Pearson μεταξύ της συγκέντρωσης και της γεωγραφικής απόστασης των περιφερειών της ΕΕ-27 στους κλάδους, 1990-2007 1,70 1,50 1,30 1,10 0,90 0,70 γεωργία (A,B) μετάλλευση (C) καταναλωτικός (DA-DE,DN) ενδιάμεσος (DF-DJ) κεφαλαιουχικός (DK-DM) κατασκευές (F) εμπόριο (G) ξενοδοχεία (H) μεταφορές (I) χρηματοοικονομικά-ακίνητα (J,K) κοινωνικές υπηρεσίες (L-O) 0,50 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Διάγραμμα 6. Γραμμική συσχέτιση του δείκτη συγκέντρωσης Theil με τη γεωγραφική απόσταση των περιφερειών της ΕΕ-27 στους κλάδους, 1990 και 2007 1990 2007 Κλάδοι του πρωτογενούς τομέα ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 31 Κλάδοι του τριτογενούς τομέα Κλάδοι του δευτερογενούς τομέα τομείς πρωτογενής δευτερογενής τριτογενής 1990 2007 2 2 R adj R adj κλάδοι τιμή μεταβλητής τιμή μεταβλητής γεωργία 0,036 0,007*** 0,025 0,004*** μετάλλευση -0,004 0,000-0,004 0,001 καταναλωτικός 0,004 0,001 0,002 0,000 ενδιάμεσος 0,186-0,004*** 0,185-0,004*** κεφαλαιουχικός 0,216-0,006*** 0,181-0,005*** κατασκευές 0,084-0,003*** 0,021-0,002** εμπόριο 0,082-0,005*** 0,062-0,004*** ξενοδοχεία 0,048-0,004*** 0,030-0,003*** μεταφορές 0,053-0,005*** 0,043-0,005*** χρηματοοικονομικά-ακίνητα 0,062-0,008*** 0,077-0,008*** κοινωνικές υπηρεσίες 0,079-0,004*** 0,074-0,004*** *** στατιστικά σημαντικό στο 1%, ** στατιστικά σημαντικό στο 5%, * στατιστικά σημαντικό στο 10% Το επόμενο βήμα αποτελεί η χαρτογραφική απεικόνιση των τάσεων συγκέντρωσης στους 11 κλάδους. Αρχικά, απεικονίζεται ο δείκτης συγκέντρωσης στους τομείς της γεωργίας και της μετάλλευσης (Χάρτης 5). Όπως έχει διαπιστωθεί έως τώρα, η γεωργία είναι σχετικά συγκεντρωμένη και χωροθετημένη στην περιφέρεια, ενώ η μετάλλευση Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

32 Μαρία Τσιάπα είναι υψηλά συγκεντρωμένη αλλά με μία ισχνή προτίμηση προς την περιφέρεια. Όπως φαίνεται από το σχετικό χάρτη, η γεωργία συγκεντρώνεται στις περιφερειακές περιοχές και συγκεκριμένα στην Ανατολική Ευρώπη και κυρίως τη Ρουμανία, ενώ η μετάλλευση είναι συγκεντρωμένη τόσο σε περιφερειακές περιοχές της Ευρώπης, δηλαδή σε Ρουμανία και Βουλγαρία, όσο και σε κεντρικές περιοχές της Γερμανίας. Όσον αφορά τη μείωση του δείκτη συγκέντρωσης στη γεωργία και τη μεταποίηση, αυτή σημειώνεται σε περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης και συγκεκριμένα της Ρουμανίας και Βουλγαρίας αντίστοιχα. Χάρτης 5. Τοπογραφική συγκέντρωση ως προς την απασχόληση της γεωργίας και της μετάλλευσης στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Όσον αφορά το δευτερογενή τομέα, αυτός περιλαμβάνει τους κλάδους της μεταποίησης και των κατασκευών. Οι δραστηριότητες του κατασκευαστικού κλάδου έχει αποδειχτεί ότι δεν είναι σε σημαντικό βαθμό συγκεντρωμένες και ότι επιπλέον δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη επιλεκτική χωρική συμπεριφορά. Η χαρτογραφική απεικόνιση του κλάδου υποδεικνύει μια τάση συγκέντρωσης κυρίως προς τη Δυτική Ευρώπη, ωστόσο σε σχέση με την ανάλυση που έχει προηγηθεί φαίνεται ότι το μέγεθος και η δυναμική της είναι υποτονική. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 33 Αντιθέτως ο μεταποιητικός τομέας παρουσιάζει μια διαφοροποιημένη χωροθετική συμπεριφορά: Ο ενδιάμεσος και κεφαλαιουχικός τομέας έχουν υποδείξει μια προτίμηση ως προς τις χωροθετικές τους επιλογές προς κεντρικές περιοχές με τον κεφαλαιουχικό τομέα να σημειώνει υψηλότερα επίπεδα συγκέντρωσης. Η χαρτογραφική απεικόνιση του δείκτη συγκέντρωσης στους κλάδους συμπληρώνει την εικόνα καθώς παρουσιάζεται σημαντική συγκέντρωση του κεφαλαιουχικού τομέα στην κεντρική περιοχή της ΕΕ (Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστρία, Τσεχία και Σλοβακία), ενώ αξιόλογη συγκέντρωση του ενδιάμεσου τομέα σημειώνεται κυρίως σε κεντρικές περιοχές της ΕΕ (Γερμανία, Βέλγιο, ΗΒ, Λουξεμβούργο και Ολλανδία) αλλά και νότιες (Ισπανία, Ιταλία και λιγότερο Ελλάδα). Συνεπώς, εν πρώτοις, αναδεικνύεται ένα πρότυπο κέντρου-περιφέρειας που βασίζεται σε δραστηριότητες εντάσεως κεφαλαίου και φαίνεται ότι δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά από την εισαγωγή νέων χωρών στον φιλελευθεροποιημένο και ολοκληρωμένο (υπό το θεσμό της ΕΕ) ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, μείωση της συγκέντρωσης βιομηχανιών εντάσεως κεφαλαίου (Χάρτης 7) εκφράζεται σε ορισμένες περιφέρειες ανεπτυγμένων οικονομιών και κυρίως της Γερμανίας, και αύξηση σε περιφέρειες που ανήκουν στη ζώνη της μπλε μπανάνας (ΗΒ, Ολλανδία, βόρεια Ιταλία), σε περιφέρειες που ανήκουν στη ζώνη του Ήλιου δηλαδή τις μεσογειακές περιοχές της Ισπανίας και της νότιας Ιταλίας, αλλά και σε περιφέρειες που εκτείνονται προς τα ανατολικά (Αυστρία, Ουγγαρία και Ρουμανία) περιλαμβάνοντας περιοχές της κίτρινης μπανάνας (Hospers 2003). Συνεπώς από τη μια πλευρά, ο όγκος και η ένταση των δραστηριοτήτων εντάσεως κεφαλαίου φαίνεται να ακολουθεί το ίδιο χωρικό πρότυπο κέντρου-περιφέρειας, ενώ από την άλλη πλευρά, έχουν αναδειχθεί κατά την περίοδο 1990-2007 νέες δυναμικές και προοπτικές συγκέντρωσης προς άλλες περιφέρειες της νότιας και ανατολικής περιοχής της ΕΕ. Αυτό που πρόκειται να παρακολουθήσει κανείς είναι αν η εξελικτική τους πορεία περιλαμβάνει τον ίδιο βαθμό προσέλκυσης δραστηριοτήτων εντάσεως κεφαλαίου και στο μέλλον, ώστε να καταστήσει δυνατή τη μεταβολή του παραδοσιακού έως τώρα χωρικού προτύπου. Από τη μεταποιητική δραστηριότητα ο καταναλωτικός τομέας παρουσιάζει μια σαφώς διαφοροποιημένη χωρική συμπεριφορά που οφείλεται στη χαμηλών αποδόσεων κλίμακα και στην εντάσεως εργασίας βάση της. Οι χωροθετικές του επιλογές δεν χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό συγκέντρωσης και στατιστικά σημαντικό προσανατολισμό προς τις περιφερειακές περιοχές. Η χαρτογραφική του απεικόνιση επιβεβαιώνει τη διασπορά των δραστηριοτήτων του κλάδου στην ευρωπαϊκή περιοχή. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

34 Μαρία Τσιάπα Χάρτης 6. Τοπογραφική συγκέντρωση ως προς την απασχόληση των κλάδων του μεταποιητικού τομέα στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 35 Χάρτης 7. Μεταβολή του δείκτη συγκέντρωσης στους κλάδους που σημειώνουν υψηλότερες τιμές της, 1990-2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Τέλος οι κλάδοι του τομέα των υπηρεσιών έχοντας αναδείξει έναν σαφή και στατιστικά σημαντικό χωρικό προσανατολισμό προς τις κεντρικές περιφέρειες (με εξαίρεση των κοινωνικών υπηρεσιών) διαμορφώνουν μέσω της χαρτογραφικής τους απεικόνισης μια κεντρική περιοχή προσέλκυσης βιομηχανικών υπηρεσιών, ανάπτυξης πυκνών επιχειρηματικών δικτύων και διάχυσης τεχνογνωσίας και συστημάτων καινοτομίας. Το τόξο αυτό περιλαμβάνει περιφέρειες του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας, της Γαλλίας (των οποίων μόλις ένας περιορισμένος αριθμός συγκεντρώνει σημαντικό όγκο δραστηριοτήτων) και της Ιταλίας. Η απο-δόμηση του τομέα των υπηρεσιών στους επιμέρους κλάδους παρέχει μια σειρά αξιόλογων σημείων όσον αφορά τις μεταβολές της συγκέντρωσης σε αυτούς. Πρώτον, αύξηση του βαθμού συγκέντρωσης παρατηρείται στους κλάδους του εμπορίου και των μεταφορών (τάση η οποία απορρέει από τις αντίστοιχες μεταβολές στις περιφέρειες της Ισπανίας για την πρώτη περίπτωση και της Γαλλίας, Ολλανδίας, Ισπανίας και Ηνωμένου Βασιλείου για τη δεύτερη περίπτωση). Το γεγονός αυτό υποδεικνύει την περαιτέρω συνέχιση της αύξησης της συγκέντρωσης στους δύο αυτούς κλάδους και προς τις ίδιες με πριν περιοχές με μόνη εξαίρεση ότι πλέον συμπεριλαμβάνεται σε αυτές και η Ισπανία. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

36 Μαρία Τσιάπα Οι υπόλοιποι κλάδοι των υπηρεσιών (χρηματοοικονομικά-ακίνητα, ξενοδοχεία και κοινωνικές υπηρεσίες) σημειώνουν μείωση του βαθμού συγκέντρωσης με τη σημαντικότερη στον τομέα των χρηματοοικονομικών-ακινήτων. Η πτώση αυτή οφείλεται στη μεταβολή του δείκτη κυρίως σε αρκετές περιφέρειες του ΗΒ αλλά και της μητροπολιτικής περιοχής της Γαλλίας και του Βελγίου, ενώ αντιθέτως αύξηση της συγκέντρωσης του τομέα (προφανώς μικρότερου μεγέθους από της μείωσης) έχει σημειωθεί σε περιφέρειες της Ολλανδίας (Χάρτης 8). Συνεπώς, οι όποιες μεταβολές συμβαίνουν στο βαθμό συγκέντρωσης των κλάδων στον τομέα των υπηρεσιών απορρέουν από τις χώρες που διαμορφώνουν την ανεπτυγμένη περιοχή της μπλε μπανάνας με μόνη εξαίρεση την αναβάθμιση του ρόλου της Ισπανίας. Το γεγονός αυτό συνδέεται με τη φύση του τομέα: η αναδιάρθρωση της παραγωγικής βάσης των ανεπτυγμένων οικονομιών έχει οδηγήσει σε νέες μορφές υπηρεσιών όπου η τριτογενοποίηση αποτελεί πλέον μια πολύ ευρεία έννοια για την προσέγγισή της (Peneder et al 2003). Υπηρεσίες βάσεως τεχνογνωσίας αποτελούν σημαντικές πηγές καινοτομίας και αύξησης της παραγωγικότητας με αποτέλεσμα η χωροθέτησή τους να συνδέεται με προηγμένα κέντρα και περιφέρειες. Συνεπώς η κυρίαρχη τάση της μείωσης της συγκέντρωσης του τομέα των υπηρεσιών προέρχεται από την κινητικότητα των δραστηριοτήτων από περιφέρειες των πλέον δυναμικών χωρών (ΗΒ, Γερμανία, Γαλλία) προς άλλες περιφέρειες είτε των ίδιων χωρών είτε της ζώνης της μπλε μπανάνας. Η τάση αυτή διαμορφώνει μια μερική απο-συγκέντρωση που αφορά, είτε τις περιφέρειες των ισχυρών μητροπολιτικών κέντρων προς άλλες περιφέρειες των ίδιων χωρών, είτε προς άλλες περιφέρειες του ευρύτερου κέντρου (πχ Ολλανδία, Ισπανία). ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 37 Χάρτης 8. Τοπογραφική συγκέντρωση ως προς την απασχόληση των κλάδων των υπηρεσιών στις περιφέρειες της ΕΕ-27, 2007 Πηγή: Ιδία επεξεργασία από Eurostat (2009) Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

38 Μαρία Τσιάπα 6. Συμπεράσματα Οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, ολοκλήρωσης και μετάβασης έχουν οδηγήσει σε εντατικοποίηση της κινητικότητας των επιχειρήσεων με σκοπό να ωφεληθούν από τις νέες δυναμικές της οικονομικής συσσώρευσης και των αυξουσών αποδόσεων αλλά και σε επαναπροσδιορισμό του χωρικού και τομεακού προτύπου συγκέντρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων διαμορφώνοντας μία νέα γεωγραφία της ανάπτυξης. Στόχος αυτής της εργασίας αποτελεί η διερεύνηση και ανάλυση του περιφερειακού και τομεακού μετασχηματισμού και δυναμισμού της περιοχής της ΕΕ-27 στην οποία έχουν επιδράσει οι νέες συνθήκες της διεθνοποίησης μέσω του προσδιορισμού του προτύπου συγκέντρωσης. Από την εργασία προέκυψαν μια σειρά από σημαντικά και ενδιαφέροντα ευρήματα: πρώτον, υψηλότερο βαθμό συγκέντρωσης παρουσιάζουν ορισμένες δραστηριότητες προερχόμενες και από τους τρεις βασικούς τομείς (πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής) για διαφορετικούς λόγους. Από τη μια πλευρά, δραστηριότητες που εξαρτώνται από το μη μετακινήσιμο συντελεστή παραγωγής του εδάφους (μετάλλευση του πρωτογενούς τομέα) ευλόγως τείνουν να παρουσιάζουν μια εικόνα άνισης κατανομής παρά διάχυσης στο χώρο, η οποία εστιάζεται στην περιφερειακή περιοχή της ΕΕ-27. Από την άλλη πλευρά, δραστηριότητες υψηλότερων αυξουσών αποδόσεων, προηγμένης τεχνολογικής ικανότητας ή μεγαλύτερου βαθμού διαχείρισης κεφαλαίων παρουσιάζουν τάσεις συγκέντρωσης με σκοπό την απολαβή των οικονομικών ή τεχνολογικών ωφελειών διάχυσης από τις εξωτερικές οικονομίες. Έτσι η πλειονότητα σχεδόν των κλάδων του τριτογενούς τομέα με σημαντικότερο αντιπρόσωπο τον κλάδο των χρηματοοικονομικών-ακινήτων και ο κεφαλαιουχικός τομέας του δευτερογενούς τομέα αποτελούν τις δραστηριότητες εκείνες που με την χωροθέτησή τους σε κεντρικές περιφέρειες της ΕΕ-27 διαμορφώνουν ένα πρότυπο κέντρου-περιφέρειας. Τα χαρακτηριστικά των βιομηχανιών αυτών περιλαμβάνουν τις συνιστώσες εκείνες που η νέα γεω-οικονομία έχει ορίσει (Philips and Vidal 1983) και εδραιώσει, δηλαδή το βαθμό κεφαλαίου (υλικού και άυλου), καινοτομίας και τεχνογνωσίας. Ωστόσο, οι δραστηριότητες εντάσεως τεχνογνωσίας που ανήκουν στον τομέα των υπηρεσιών παρουσιάζουν σε εντονότερο βαθμό τη διάθεση της χωροθέτησής τους σε αμιγώς κεντρικές περιφέρειες εκφράζοντας την τάση συγκέντρωσης ή συσπείρωσής τους ουσιαστικά σε περιορισμένες περιοχές που χαρακτηρίζονται στη βιβλιογραφία ως κολλώδεις περιοχές (sticky places) (Markusen 1996, Dunning 2000). Δεύτερον, υψηλότερη μείωση του βαθμού συγκέντρωσης παρουσιάζει ο κλάδος με το ήδη υπάρχον υψηλότερο επίπεδο συγκέντρωσης (χρηματοοικονομικά-ακίνητα), γεγονός το οποίο επαληθεύει τη θεωρία της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας περί της μη ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Πρότυπα συγκέντρωσης σε τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στις περιφέρειες της ΕΕ-27 39 μονοτονικής σχέσης μεταξύ του βαθμού συγκέντρωσης και της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου (Ottaviano 2002). Πράγματι η προοδευτική φιλελευθεροποίηση του εμπορίου και η διάχυση των ωφελειών της οδηγεί από ένα σημείο και μετά σε μείωση αντί της αύξησης της συγκέντρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων. Σε αυτό το στάδιο της ωριμότητας φαίνεται ότι έχει περάσει ο κλάδος των χρηματοοικονομικών και ακινήτων. Τρίτον, οι μεταβολές του προτύπου υποδείγματος της συγκέντρωσης υποδεικνύουν μια επέκταση του κέντρου η οποία λαμβάνει δύο μορφές: η πρώτη αφορά τις βιομηχανίες εντάσεως κεφαλαίου οι οποίες φαίνεται να επεκτείνονται προς τα ανατολικά προς την περιοχή της κίτρινης μπανάνας. Περιφέρειες της κεντρο-ανατολικής Ευρώπης (εκτός της Πολωνίας) παρουσίασαν όχι μόνο θετικές τιμές της μεταβολής του δείκτη συγκέντρωσης στις δραστηριότητες εντάσεως κεφαλαίου κατά την περίοδο 1990-2007 αλλά και αξιόλογες τιμές συγκέντρωσης σε αυτές. Συνεπώς αυτή η μερική αποσυγκέντρωση λαμβάνει τη μορφή της επέκτασης παρά μετακίνησης του κέντρου προς τα ανατολικά. Η δεύτερη μορφή αφορά την κινητικότητα των επιχειρήσεων του χρηματοοικονομικού και ακινήτων τομέα από τις κεντρικές περιφέρειες της πλέον ανεπτυγμένης περιοχής της ΕΕ-27 προς άλλες περιφέρειες της ίδιας ωστόσο περιοχής. Έτσι πρόκειται για μια απο-συγκέντρωση στα πλαίσια της οποίας οι δραστηριότητες μετακινούνται από ένα περιορισμένου εύρους κέντρο προς ένα μεγαλύτερων διαστάσεων. Η φύση ωστόσο του κλάδου αυτού δε δημιουργεί προσδοκίες για σημαντική μετακίνηση ή επέκταση του κέντρου προς άλλες περιοχές. Συνεπώς το υπόδειγμα της οικονομικής συγκέντρωσης στις περιφέρειες της ΕΕ-27 αναδεικνύει από τη μια πλευρά, το πρότυπο κέντρου-περιφέρειας στο οποίο δραστηριότητες εντάσεως κεφαλαίου, τεχνογνωσίας και καινοτομίας απολαμβάνουν πλεονεκτικής γεω-οικονομικής θέσης με σκοπό την απολαβή ωφελειών από τις οικονομίες συγκέντρωσης και τις παραγόμενες εξωτερικές επιδράσεις. Από την άλλη πλευρά, η σταδιακή οικονομική ολοκλήρωση της ΕΕ έχοντας προοδευτικά προσεγγίσει κάποια υψηλότερα επίπεδα οδήγησε σε μερική απο-συγκέντρωση των υψηλότερων αυξουσών αποδόσεων και εντάσεως τεχνογνωσίας δραστηριοτήτων, η οποία υφίσταται μέσω της επέκτασης του κέντρου. Έτσι, από τη μελέτη του προτύπου χωροθέτησης των οικονομικών δραστηριοτήτων εξάγεται το συμπέρασμα ότι αυτό δεν βασίζεται μονομερώς σε μια εντεινόμενη διαδικασία συγκέντρωσης δραστηριοτήτων σε ένα περιορισμένου μεγέθους κέντρο αλλά ούτε και σε μια τάση διάχυσης των δραστηριοτήτων προς την περιφέρεια όπως θα αναμένονταν σύμφωνα με τις σύγχρονες θεωρίες εμπορίου. Η απάντηση βρίσκεται κάπου στη μέση υποδηλώνοντας ουσιαστικά μια τρίτη μορφή συγκέντρωσης η οποία υποστηρίζει τη διεύρυνση του κέντρου. Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2010, 16(2)

40 Μαρία Τσιάπα Βιβλιογραφία AIGINGER, K. and DAVIES, S. (2004) Industrial specialization and geographic concentration: two sides of the same coin? Not for the European Union, Journal of Applied Economics, vol. 7, no. 2, pp. 231 248. AIGINGER, K. and LEITNER, W. (2002) Regional concentration in the United States and Europe: who follows whom?, Review of World Economics (Weltwirtschaftliches Archiv), vol. 138, No 4, pp. 652 679. BEBCZUK, R. (2003) Asymmetric information in financial markets. University of Cambridge. BRÜLHART, M. (1998) Economic geography, industry location and trade: the evidence, World Economy, vol. 21(6), pp.775-801. BRÜLHART, M. (2006) European integration post-enlargment: a new economic geography approach, policy seminar, UNIL, Brussels. COMBES, P. and OVERMAN, H. (2003) The spatial distribution of economic activities in the European Union, in J. HENDERSON and J. THISSE (eds) Urban and Regional Economics, vol. 4(4), Elsevier. DUNNING, J. (2000) Regions, globalization and the knowledge-based economy. Oxford University Press. EUROSTAT (2009) Statistical database, Available http://epp.eurostat.ec.europa.eu. HOSPERS, G. (2003) Beyond the blue banana? Structural change in Europe s geo-economy, Intereconomics, vol. 38, No 2. KALLIORAS, D. and TSIAPA, M. (2008) Structural aspects of EU integration: an analysis at the regional-sectoral level, 1 st workshop of the Regional Studies Research Network on Geographical Localization, Intersectoral Reallocation of Labor and Unemployment Differentials (GLUNLAB) Geographical Localization and Economic Activity: Political Economic Aspects, 31st October 2008, University of Macedonia, Thessaloniki, Greece. KNUDSEN, D. (2007) Post-productivism in question: European agriculture, 1975-1997, The Industrial Geographer, vol. 5, no. 1, pp. 21 43. KRUGMAN, P. (1980) Scale economies, product differentiation and the pattern of trade, American Economic Review, vol. 70, pp. 950 959. KRUGMAN, P. (1991) Geography and Trade. MIT Press, Cambridge. KRUGMAN, P. and HELPMAN, E. (1985) Trade policy and market structure. MIT Press. KRUGMAN, P. and VENABLES, A. (1990) Integration and the competitiveness of peripheral industry, in C. BLISS and J. BRAGA DE MACEDO (eds) Unity with Diversity in the European Community. Cambridge: Cambridge University Press. KRUGMAN, P. and VENABLES, A. (1996) Integration, specialization and adjustment, European Economic Review, vol. 40, pp. 959 967. MARKUSEN, A. (1996) Sticky places in slippery space: a typology of industrial districts, Economic Geography, 72(3), pp.293-313. MICKIEWICZ, T. and ZALEWSKA A. (2001) Deindustrialisation and structural change during the post-communism transition, working paper, no. 383, William Davidson Institute. MIDELFART-KNARVIK, K.H., OVERMAN, H., REDDING, S. and VENABLES A. (2000) The location of European industry, technical report, European Commission, Directorate-General for Financial Affairs, Brussels. OTTAVIANO, G. (2002) Regional policy in the global economy: insights from New Economic Geography, discussion paper, No 211, HWWA. PENEDER, M., KANIOVSKI, S. and DACHS B. (2003) What follows tertiarisation? Structural change and the role of knowledge-based services, The Service Industries Journal, vol 23, No 2, pp.47-66. ΠΕΤΡΆΚΟΣ, Γ. και ΤΣΙΆΠΑ, Μ. (2000) Η εξέλιξη και διάρθρωση της βιομηχανίας, στο Γ. ΠΕΤΡΆΚΟΣ (2000) Η ανάπτυξη των Βαλκανίων. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης