ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΔΙΑΚΟΠΗΣ ΤΗΣ ΟΔΗΓΗΣΗΣ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΑΝΟΙΑ

200 Winblad B, Cummings J, Andreasen N, Grossberg G, Onofrj M, Sadowsky C, Zechner S, Nagel J, Lane R. (2007). A six-month double-blind, randomized, placebocontrolled study of a transdermal patch in Alzheimer s disease--rivastigmine patch versus capsule. Int J Geriatr Psychiatry. May; 22(5): 456-67. Grossberg et al. (2000). Lack of adverse pharmacodynamic drug interactions with rivastigmine and twenty-two classes of medications. Int. J. Geriat. Psychiatry 15, 242-247. Molinuevo et al. (2012). Impact of transdermal drug delivery on treatment adherence in patients with Alzheimer s disease, Expert Rev. Neurother. 12(1), 31-37. ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΔΙΑΚΟΠΗΣ ΤΗΣ ΟΔΗΓΗΣΗΣ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΚΑΙ ΑΝΟΙΑ Ιωάννα Κατσούρη 1, Μαγδαληνή Τσολάκη 2 1 Τμήμα Εργοθεραπείας, ΤΕΙ Αθήνας, ykatsouri@teiath.gr 2 Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, tsolakim1@gmail.com ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η διατύπωση συστάσεων σχετικά με την άδεια οδήγησης στους ηλικιωμένους σχετίζεται περισσότερο με τα λειτουργικά τους προβλήματα. Η νοητική δυσλειτουργία επηρεάζει την ασφαλή οδήγηση των ατόμων με Ήπια Νοητική Διαταραχή, ωστόσο, δεν θα αναπτύξουν όλοι Άνοια και αυτό καθιστά δύσκολη την νομοθεσία στο πλαίσιο της οδήγησης. Στην καθημερινή κλινική πρακτική οι ειδικοί καλούνται ολοένα και συχνότερα να εκτιμήσουν την ικανότητα ενός ατόμου με Ήπια Νοητική Διαταραχή ή Άνοια να συνεχίσει ή μη την οδήγηση. Ως πότε, όμως, η οδήγηση θα αποτελεί διευκόλυνση για τους οδηγούς με Ήπια Νοητική Διαταραχή και άνοια ή καθημερινή δραστηριότητα με συχνή την πιθανότητα ρίσκου για τους υπόλοιπους οδηγούς και πεζούς; Ποια είναι, τα όρια που υπόσχονται την ασφαλή οδήγηση και πότε πρέπει να ακυρώνεται η άδεια οδήγησης; Ερώτημα δύσκολο να απαντηθεί καθώς οι ίδιοι οι οδηγοί ασθενείς λαμβάνοντας την απαραίτητη φαρμακευτική αγωγή, «ξεγελούν» τον εαυτό τους και τους άλλους για την ικανότητά τους να οδηγούν. Λέξεις κλειδιά: άνοια, οδήγηση, νομικό πλαίσιο

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 201 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Η οδήγηση αποτελεί μια σημαντική δραστηριότητα της καθημερινής ζωής των ηλικιωμένων όπου τους παρέχει την αίσθηση της αυτονομίας και της διατήρησης των κοινωνικών τους δεξιοτήτων. Ενώ έχει διαπιστωθεί ότι στα άτομα με Άνοια επηρεά ζεται η ικανότητα οδήγησης, το ίδιο δεν συμβαίνει και για τα άτομα με Ήπια Νοητική Διαταραχή όπου παραμένει αβέβαιη και αδιερεύνητη. Οι επίσημες οδηγίες για την αξιολόγηση της ικανότητας οδήγησης ιδιαίτερα των ατόμων με Ήπια Νοητική Διαταραχή είναι ασαφείς και προβληματικές και για το λόγο αυτό χρειάζεται περαιτέρω έρευνα (Olsen et al., 2014). Ατυχήματα ηλικιωμένων οδηγών - άδειες οδήγησης (license) Οι ηλικιωμένοι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να τραυματιστούν βαριά σε περί πτωση τροχαίου ατυχήματος, λόγω της ευπάθειάς τους σε ήδη υπάρχοντα νοσήματα. Ο Αμερικάνικος Σύλλογος Εργοθεραπευτών (AOTA, 2002) μέσω των Evidence Based Driver πρακτικών του, παρουσίασε ανασκόπηση για να υποστηρίξει τις παρεμβάσεις που επηρεάζουν την ασφάλεια και τις επιδόσεις των ηλικιωμένων οδηγών. Ένας τομέας του έργου αφορούσε στην κατανόηση των προγραμμάτων μεταφοράς (π.χ. εναλλακτικές μορφές μεταφοράς, προγράμματα εκπαίδευσης, προ γράμματα πεζών). Η τεκμηριωμένη ανασκόπηση είναι ιδιαίτερα σημαντική, επειδή εξετάζει την αποτελεσματικότητα των πολιτικών που διέπουν τη χορήγηση αδειών οδήγησης και των σχετικών προνομίων για περισσότερους από 28 εκατομμύρια ηλικιωμένους Αμερικανούς που έχουν λάβει άδεια οδήγησης. Η έρευνα αυτή είναι επίσης σημαντική, καθώς συμβάλλει στη χάραξη αποτελεσματικών προγραμμάτων μεταφοράς, για την κάλυψη των αναγκών των ηλικιωμένων, ιδιαιτέρως αυτών που δεν μπορούν πλέον να οδηγούν με ασφάλεια. Η επισκόπηση της μεθοδολογίας επι κεντρώθηκε σε ερωτήσεις που σχετίζονται με το άτομο, το όχημα, την υποδομή, και την πολιτική για τις μεταφορές (Stav et al., 2008). Επιπρόσθετα, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, το πρόγραμμα AGILE είχε ως στόχο να προτείνει πρωτόκολλα για δοκιμές σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης που αφορούν σε ηλικιωμένους και σε άτομα με άνοια. Καθώς, και σε προγράμματα που στόχευσαν στην καθιέρωση νέων πολιτικών και μέτρων για τον περιορισμό των ατυχημάτων και την επιβολή περιορισμών σε άτομα που αποτελούν κίνδυνο ως οδηγοί (O Neill, 2010). Τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσιάζουν μείζονες αποκλίσεις ως προς τις ισχύουσες διατάξεις που διέπουν το δικαίωμα οδήγησης για τους ηλικιω μένους. Επί παραδείγματι, ενώ η άδεια οδήγησης στη Γαλλία εί

202 ναι διετούς ισχύος για τους οδηγούς μεταξύ 60 και 76 ετών, και ετήσιας ισχύος μετά την ηλικία των 76 ετών, στο Ηνωμένο Βασίλειο η άδεια οδήγησης είναι τριετούς ισχύος από την ηλικία των 70 ετών και άνω, στο Λουξεμβούργο πρέπει να ανανεώνεται ανά δεκαετία μετά την ηλικία των 50 ετών και στην Πορτογαλία ισχύει έως το 65ο έτος της ηλικίας, ενώ, εν συνεχεία, πρέπει να ανανεώνεται στην ηλικία των 70 ετών και, κατόπιν, ανά διετία. Στην Ελλάδα από της 19 Ιανουαρίου 2013, σύμφωνα με το νέο Προεδρικό Διάταγμα, θεσπίζεται η ανανέωση του ερασιτεχνικού διπλώματος οδήγησης ανά 15 έτη. Μετά τη συμπλήρωση του 65 έτους του οδηγού, η ανανέωση της άδειας οδήγησης θα γίνεται ανά τριετία για όλους τους κατόχους άδειας ικανότητας οδήγησης. Στις περιπτώσεις που ο πολίτης κρίνεται ως «ΜΗ ΙΚΑΝΟΣ» από τη Δευτεροβάθμια Ιατρική Επιτροπή (ΔΙΕ): και εντός 5 ετών δεν ανακτά τις ελάχιστες απαιτούμενες προδιαγραφές, υπόκειται σε οριστική αφαίρεση του διπλώματος οδήγησης. Αν, μετά την προαναφερθείσα 5ετία, ανακτήσει τις παραπάνω προδιαγραφές, υπόκειται εκ νέου στη διαδικασία απόκτησης άδειας οδήγησης. Έως και σήμερα, οι υποψήφιοι που έχουν κριθεί ως «ΜΗ ΙΚΑΝΟΙ» έχουν δικαίωμα να εξετάζονται από τη ΔΙΕ ανά έτος χωρίς περιορισμούς. Καταργούνται οι διατάξεις: που αφορούν στη διαδικασία ελέγχου για την άδεια οδήγησης από τους αιτούντες αναπηρική σύνταξη. Οι κάτοχοι άδειας οδήγησης που υπέστησαν μείωση της σωματικής ή νοητικής τους ικανότητας, οφείλουν να καταθέσουν την άδεια οδήγησης προκειμένου να υποβληθούν σε ιατρική εξέταση από ΔΙΕ, και εφόσον κριθούν εκ νέου ικανοί, να την επανακτήσουν. Δεδομένου ότι η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού και της παράτασης της διάρκειας ζωής των πολιτών, φαινόμενο το οποίο αναμένεται να συνοδεύεται από την ανάπτυξη του ενδοκοινοτικού τουρισμού και την αυξημένη ενδοευρωπαϊκή κινητικότητα των ηλικιωμένων, κρίνεται σκόπιμη η εναρμόνιση των κειμένων διατάξεων σχετικά με την άδεια οδήγησης των ηλικιωμένων. Συνέπειες της παύσης της οδήγησης: ψυχολογικές επιπτώσεις Μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας επικεντρώνεται κυρίως στις επιπτώσεις της νοητικής έκπτωσης στην ικανότητα οδήγησης και στις μεθόδους εντοπισμού των ατόμων που δεν πρέπει να οδηγούν, και όχι στις κοινωνικές και ψυχολογικές συνέπειες της απώλειας της οδήγησης. Οι μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι η απώλεια της άδειας οδήγησης οδηγεί συχνά σε κατάθλιψη και απομόνωση. Για τα άτομα με Άνοια η απώλεια των προνομίων της οδήγησης μπορεί να είναι απότομη και τραυματική.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 203 Διεξήγαγαν μια φαινομενολογική μελέτη για να διερευνήσουν τα συναισθήματα των ηλικιωμένων μετά την ακύρωση της άδειας οδήγησης. Τα ποιοτικά στοιχεία προέκυψαν από συνεντεύξεις με τέσσερις άνδρες και μια γυναίκα, ηλικίας μεταξύ 68 και 87 ετών (μέση ηλικία = 78,6 έτη). Η ακύρωση της άδειας οδήγησης αποτέλεσε για τους συμμετέχοντες μια συγκλονιστική και τραυματική εμπειρία. Η οδήγηση από τελούσε ένα μέρος της ζωής τους, και η ακύρωση της άδειας σήμαινε την απώλεια της ανεξαρτησίας τους. Οι πρώην οδηγοί έχασαν το μέσο για τις μετακινήσεις τους, και ένοιωσαν βαθιά θλίψη που συνδέεται με την απώλεια της άδειας οδήγησης (Whitehead et al., 2006). Χρησιμοποίησαν μια μετά-συνθετική προσέγγιση για την αξιολόγηση έξι ποιοτικών μελετών σχετικά με την ασφάλεια των ηλικιωμένων οδηγών και την κινητικότητά τους στην κοινότητα. Οι μελέτες αυτές απέδωσαν πλούσια πορίσματα. Πραγματοποιήθηκε επαναληπτική ανάλυση των δεδομένων, κωδικοποιήσεις αφαιρετικά και επαγωγικά, καθώς και συγκριτική μελέτη. Από τη μελέτη αυτή προέκυψε μία βασική αρχή ότι: «η ικανότητα οδήγησης στους ηλικιωμένους είναι εγγενώς συνδεδεμένη με την ταυτότητά τους και την επιθυμία τους να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους». Τα ευρήματα δείχνουν ότι οι βασικές πεποιθήσεις που επηρεάζουν τη λήψη αποφάσεων και την οδηγητική ασφάλεια μπορεί να εξερευνηθούν χρησιμοποιώντας ποιοτικές έρευνες ή πειραματικές μελέτες. Επιπλέον, μπορούν να διευκολύνουν τις αλλαγές στην Εργο θεραπευτική πρακτική καθώς και στην αναβάθμιση των αξιολογήσεων της οδήγησης (Classen et al., 2009). Η ικανότητα οδήγησης ατόμων με Άνοια και Ήπια Νοητική Διαταραχή Η οδήγηση είναι μια Σύνθετη Δραστηριότητα (Complex Task) που απαιτεί την υγιή λειτουργία πολλών νοητικών και λειτουργικών ικανοτήτων ώστε να επιτελείται χωρίς κίνδυνο τόσο για τον ίδιο τον οδηγό όσο και για τους υπολοίπους (Τσολάκη, 2011). Η Εργοθεραπευτική αξιολόγηση των ατόμων με Νόσο Alzheimer (NA) αποβλέπει στην αναγνώριση των δεξιοτήτων που έχουν απομείνει, στην εκτίμηση των περι βαλλοντικών παραγόντων και στον προσδιορισμό των ενδιαφερόντων του ατόμου. Στα αρχικά στάδια της νοητικής έκπτωσης το ενδιαφέρον μας εστιάζεται και στην ασφάλεια. Στον τομέα αυτό εκτιμάται η δυνατότητα μετακίνησης με προσανατολισμό, η χρήση αντικειμένων για το σκοπό που αυτά προορίζονται και η προστασία του ατόμου σε περίπτωση προβλημάτων που θίγουν την ασφάλεια του (Τζονιχάκη, 2010). Η ΝΑ επηρεάζει εκτός από τις νοητικές λειτουργίες και σύνθετες λειτουργίες, στα πρώτα στάδιά της, όπως είναι η ικανότητα οδήγησης. Οι νοητικές λειτουργίες που επη ρεάζονται στην οδήγηση ενός ατόμου με Άνοια είναι οι

204 εκτελεστικές λειτουργίες, η ικανότητα προσοχής, η ταχύτητα αντιδράσεων και άμεσης επιλογής λύσης του εκά στοτε προβλήματος που παρουσιάζεται στο δρόμο. Αν και η οδήγηση είναι μια αυτό ματοποιημένη διαδικασία ως προς το χειρισμό του οχήματος που συνδέεται περισ σότερο με την άδηλη και τη διαδικαστική μνήμη, είναι σύνθετη ως προς την επε ξεργασία των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος, καθώς ο ασθενής πρέπει να εκτι μήσει σωστά αποστάσεις, να χειριστεί πολλά ερεθίσματα ταυτόχρονα, να έχει εστια σμένη την προσοχή όσο οδηγεί, να αντιδρά άμεσα στον κίνδυνο και να ερμηνεύει σωστά τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας (Τσαμασλίδης κ.α, 2005). Τα προβλήματα των ασθενών με Άνοια για την ασφαλή οδήγηση τους είναι: δεν παρατηρούν τα σήματα οδικής κυκλοφορίας, παρουσιάζουν σύγχυση του πεταλιού εκκίνησης και επιτάχυνσης με το φρένο, δεν οδηγούν με τις κατάλληλες ταχύτητες, μπορεί να σταματήσουν άσκοπα (παραδείγματος χάριν, σε ένα πράσινο σηματοδότη), δεν παίρνουν τις σωστές αποφάσεις (αργή αντίδραση), έχουν ιδιαίτερη δυσκολία στις αριστερές στροφές, οι άλλοι οδηγοί συχνά τους κορνάρουν, προκαλούν συχνά φθορές στο αυτοκίνητο, και τέλος δυσκολεύονται να πάρουν την σωστή κατεύθυνση (δυσκολία προσανατολισμού) (Alzheimer s Association. Living with Alzheimer s, 2008). Ωστόσο, ορισμένοι ασθενείς με Ήπια Νοητική Διαταραχή, φαίνεται να διατηρούν την ικανότητα οδήγησης για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι η ικανότητα της αυτό-αξιολόγησης των δεξιοτήτων οδήγησης στους ασθενείς με Ήπια Νοητική Διαταραχή, φαίνεται να διατηρείται (Ott et al., 2008). Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει στους ασθενείς να σχεδιάζουν την ενδεχόμενη διακοπή της οδήγησης και την ανάπτυξη εναλλακτικών επιλογών μεταφοράς. Αυτή η διαδικασία έχει ονομαστεί ως «τροποποιημένη σύμβαση του Οδυσσέα» (modified Udysses con tract), με την παρούσα σύμβαση αρχίζει η διαδικασία του σχεδιασμού του ασθενή για την ενδεχόμενη απόσυρση από την οδήγηση (Okonkwo et al., 2009). Σε μία πρόσφατη μελέτη σχετικά με τις αρχές συναίνεσης της συνέχισης της οδήγησης μεταξύ κλινικών με εμπειρία στην φροντίδα ηλικιωμένων και ατόμων με Ήπια Νοητική Διαταραχή και Ήπια Άνοια, τα αποτελέσματα ήταν ασαφή και αβέβαια. Εξετάστηκαν βιβλιογραφικά οι παράγοντες πρόβλεψης της ασφαλούς οδήγησης σε ασθενείς με Άνοια σε ένα συνδυασμό 26 σεναρίων οδήγησης (Delphi technique). Οι 38 ειδικοί εξέτασαν τους ασθενείς στην ικανότητα σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης και υπέβαλαν έκθεση αξιολόγησης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ισχυρότεροι προ γνωστικοί παράγοντες για την απόφαση της συνέχισης της οδήγησης ήταν ένας συνδυασμός μεταξύ της ανησυχίας του περιθάλποντα για την οδήγηση του ασθενούς και της απόδοσης του ασθενούς στο Clock Drawing Test, το οποίο αντιπροσώπευε το 62% της διακύμανσης (p <0,01). Με βάση αυτά τα δεδομένα, αναπτύχθηκε ένας αλγόριθμος για την καθοδήγηση των ειδικών στην

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 205 λήψη αποφάσεων για τα άτομα με Ήπια Νοητική Διαταραχή και Ήπια Άνοια. Η μελέτη αυτή υποστηρίζει τις υφιστάμενες διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες που συνιστούν την δοκιμή σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης, δεν είναι όμως ασφαλής για τους ασθενείς με Ήπια Νοητική Διαταραχή και τονίζει τη σημασία της αξιολόγησης της εκτελεστικής λειτουργίας καθώς και την σημασία της ανησυχίας του περιθάλποντα (Raporort et al, 2013). Σχετικές έρευνες και μελέτες για την αποτίμηση της οδηγητικής ικανότητας (on-road driving and testing) έχουν γίνει και αποδεικνύουν ότι η επιλογή των οδηγών να συνεχίσουν την οδήγηση δεν συνηγορεί με την ικανότητά τους στην πραγματικότητα να οδηγούν χωρίς να προκαλούν κίνδυνο. Οι έρευνες αυτές σε θέματα επικινδυνότητας της οδήγησης για τα άτομα με Άνοια, επικεντρώνονται κυρίως: στα προβλήματα μνήμης, στην απαιτούμενη ικανότητα επεξεργασίας των πληροφοριών που άμεσα εκλαμβάνονται από το περιβάλλον ώστε να αντιμετωπιστούν τυχόν απρόβλεπτες καταστάσεις, στη σύγχυση που νιώθουν τα άτομα που πάσχουν από Άνοια, που μπορεί συχνά να οδηγήσει σε ατύχημα. ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΈΣ ΔΟΚΙΜΑΣΊΕΣ - ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΤΉΣ ΟΔΉΓΗΣΗΣ (DRIVING SIMULATOR) Οι νευροψυχολογικές δοκιμασίες μας παρέχουν κάποιες χρήσιμες πληροφορίες ως προς τη πρόβλεψη ορισμένων πτυχών της οδηγητικής συμπεριφοράς και της ασφάλειας των ηλικιωμένων. Η σχετικά κακή όμως κλινική χρήση των νοητικών δοκιμασιών για τον καθορισμό της ικανότητας οδήγησης σχετίζεται με την έλλειψη μοντέλων οδηγητικής συμπεριφοράς. Και πάλι, αυτό δεν σημαίνει ότι η γνώση δεν θα πρέπει να αξιολογηθεί, αλλά μάλλον ότι τα μέτρα αυτά πρέπει να ενσωματωθούν και με άλλους παράγοντες στην Ολοκληρωμένη Γηριατρική Αξιολόγηση -Comprehensive Geriatric Assessment (CGA), συμπεριλαμβανομένης της αξιολόγησης της διορατικότητας, των δεξιοτήτων της κρίσης και της στρατηγικής σκέψης (Molnar et al., 2007). Η χρήση του προσομοιωτή οδήγησης, για την αξιολόγηση της ικανότητας οδήγη σης των ασθενών με Άνοια δεν έχει γίνει ακόμη ευρέως αποδεκτή, αλλά είναι ένα δυνητικά χρήσιμο εργαλείο για την έρευνα (Rizzo et al., 2006). Οι προσομοιωτές οδήγησης μπορούν να έχουν ένα σημαντικό ρόλο στην βελτίωση της ικανότητας οδήγησης των ηλικιωμένων οδηγών με νευρολογική νόσο (Akinwutan et al., 2005). Οι ηλικιωμένοι ανταποκρίνονται στους προσομοιωτές οδήγησης, αν και τα δεδομένα των ερευνών είναι περιορισμένα. Η Aυτοματοποιημένη Nευροψυχολογική Aξιολόγηση (ANAM) (Wilken et al, 2007) έχει αποδειχθεί ότι είναι ευαίσθητη στις νοητικές διαταραχές που προκαλούνται από ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων και ήπιες εγκεφαλικές

206 βλάβες. Τα αποτε λέσματα ενισχύουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούνται αυτές οι δοκιμασίες για την αξιολόγηση των ηλικιωμένων οδηγών που ζητούν ανανέωση της άδειας οδήγησης καθώς επίσης μπορούν να βοηθήσουν και την αυτοκινητοβιομηχανία στο σχεδιασμό των οχημάτων. Eξέτασαν την προγνωστική εγκυρότητα και την εσωτερική αξιοπιστία της κατασκευής Visual Test Slide, που αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ (USyd) - Visual Recognition Slide Test (VRST-USyd). Η μελέτη ήταν αναδρομική και διεξήχθη σε 838 οδηγούς με προβλήματα στις επιδόσεις οδήγησης. Η Rasch ανάλυση παρείχε στοιχεία για την εγκυρότητα και την εσωτερική αξιοπιστία της VRST-USyd. Η δοκιμή είχε υψηλό δείκτη αξιοπιστίας και οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες με διαφορετικά επίπεδα δεξιοτήτων. Η ευαισθησία της δοκιμής ήταν 81%, ωστόσο, όταν συνδυάστηκε με την «κρίση των συμμετεχόντων ιατρών για τις επιδόσεις οδήγησης κατά την αξιολόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης, η βαθμολογία βελτιώθηκε. Κατά τους συγγραφείς υπάρχουν στοιχεία για την αξιοπιστία και την προβλεπτική ισχύ της κατασκευής (VRST-USyd), ενώ απαιτείται περαιτέρω έρευνα (Kay et al, 2008). Επιπροσθέτως, εξέτασαν την εγκυρότητα δοκιμασιών που χρησιμοποιούνται στο Κέντρο Οδήγησης - Veterans Affairs Medical Center driving clinic. Χρησιμοποιήθηκαν συστοιχίες εκτός δοκιμασιών δρόμου (evidence-based offroad tests) που υιοθετήθηκαν από το Πανεπιστήμιο της Washington. Η δοκιμή Washington University Road Test (WURT) αποτελεί μια αναπαράσταση που βασίζεται στην εξέταση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης. Σαράντα τρία άτομα συμμετείχαν στη μελέτη, οι περισσότεροι ήταν άνδρες με μέσο όρο ηλικίας τα 78,2 χρόνια (τυπική απόκλιση= 12,6). Παρά το μεγάλο ποσοστό αποτυχίας στο δείγμα (47%), η εμπιστοσύνη μειώθηκε μετά τη χορήγηση συστοιχίας ψυχομετρικών δοκιμασιών, αλλά αυξήθηκε μετά την αξιολόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης. Πρόσθετες μελέτες είναι απαραίτητες για την κατανόηση και την αποδοχή των δοκιμασιών. Επίσης απαιτείται συμμόρφωση ως προς τις οδηγίες χρήσης των δοκιμασιών καθώς είναι απαραίτητο να δίδονται και συστάσεις. Περαιτέρω μελέτες είναι αναγκαίες, για να εξεταστούν τα επίπεδα εμπιστοσύνης των πελατών και τις πιθανές επιπτώσεις τους στις επιδόσεις κατά τη διάρκεια της αξιο λόγησης της διαδικασίας της οδήγησης (Dalchow et al., 2010). Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο αξιολόγησης είναι η δοκιμασία Drive Home Maze Test η οποία αποτελεί μέρος συστοιχίας αξιολόγησης της οδήγησης. Αναπτύχθηκε από τους Εργοθεραπευτές, για την αξιολόγηση ηλικιωμένων οδηγών καθώς και αυτών που έχουν λειτουργικά προβλήματα. Για την ρύθμιση της δοκιμασίας συμμετείχαν 223 άτομα, από τα οποία 42 υποβλήθηκαν σε εκτίμηση της οδήγησης στο πλαίσιο της αποκατάστασης της υγείας τους, και τα αποτελέσματα

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 207 χρησιμοποιήθηκαν για να εξακριβωθεί η προγνωστική της ισχύ, για τις επιδόσεις σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης (θετικό/αρνητικό). Η δοκιμή αξιολογεί την εκτελεστική λειτουργία ενός ατόμου, την προσοχή και τις οπτικοχωρικές δεξιότητες. Από τα δεδομένα της δοκιμασίας φαίνεται ότι ο χρόνος και ο αριθμός των λαθών αυξάνεται με την ηλικία. Το Drive Home Maze Test παρέχει χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τις νοητικές δεξιότητες ενός ατόμου. Οι ερευνητές θεωρούν ότι ο χρόνος που απαιτείται για να ολοκληρωθεί η δοκιμή είναι ενδεικτικός για την έκβαση, πριν από την αξιολόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης (Krishnasamy & Unsworth, 2011). Στο Πανεπιστήμιο La Trobe αναπτύχθηκε από τους Εργοθεραπευτές η συστοιχία για την εκτός δρόμου αξιολόγηση της οδήγησης- Driver Off-Road Assessment (OT-DORA ). Η συστοιχία OT-DORA έχει ερευνηθεί και αναθεωρήθηκε κατά τα τελευταία χρόνια, καθώς διάφορα δημοσιεύματα τεκμηριώνουν την ανάπτυξη, την αξιοπιστία και την εγκυρότητα των εκτιμήσεών της. Επιπλέον, οι λεπτομέρειες σχετικά με την αξιοπιστία και την εγκυρότητα της συστοιχίας OT-DORA στο σύνολό της, συμπεριλαμβανομένων των πληροφοριών σχετικά με την ευαισθησία και την εξειδίκευση των πτυχών της συστοιχίας περιλαμβάνονται στο Εγχειρίδιο OT-DORA (Unsworth, et all, 2011). Δεν υπάρχει χρυσός κανόνας για την εκτός δρόμου δοκιμή πρόβλεψης των οδικών επιδόσεων. Μόνο σε δύο δοκιμασίες, DriveSafe / DriveAware και SMC δοκιμές η ευαισθησία και η ειδικότητα έφτασε το 90%. Η ευαισθησία και η ειδικότητα διαφέρουν σε άλλες δοκιμασίες (UFOV, DriveAble, δοκιμές πολλών τομέων, Σχέδιο Ρολογιού και CBDI) και υποδηλώνουν ότι θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο ως συμπλήρωμα στις δοκιμασίες οδήγησης στο δρόμο. Οι δοκιμασίες αυτές απαιτούν, επίσης, περαιτέρω έρευνα καθώς και οι δύο δοκιμασίες έχουν αποτελέσει αντικείμενο περιορισμένης μελέτης (Kay et al., 2012). Οι μελλοντικές μελέτες προτείνεται να επικεντρωθούν στην εξέταση της συσχέτισης των βασικών σταδίων της Άνοιας με τις οδηγητικές δεξιότητες. Επιπλέον, οι ερευνητές θα μπορούσαν να εξετάσουν τη σχέση μεταξύ των νευροψυχολογικών δοκιμασιών και την αξιολόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης. Ένα μεγάλο ποσοστό των ηλικιωμένων χρησιμοποιεί το αυτοκίνητο ως προσωπικό μέσο μεταφοράς. Η ασφαλής οδήγηση των ηλικιωμένων οδηγών, προκαλεί στους ειδικούς αυξανόμενη ανησυχία. Η νοητική δυσλειτουργία επηρεάζει την ασφαλή οδήγηση των ατόμων με Άνοια και Ήπια Νοητική Διαταραχή, ωστόσο, δεν θα αναπτύξουν όλοι Άνοια και αυτό καθιστά δύσκολη την νομοθεσία στο πλαίσιο της οδήγησης (Olsen et al., 2014). Οι Εργοθεραπευτές εμπλέκονται αρκετά στην αξιολόγηση της οδήγησης, (Driver - Assessor - Τrained Occupational Therapists) (DATOTs). Η διατύπωση συστάσεων

208 σχετικά με την άδεια οδήγησης στους ηλικιωμένους σχετίζεται περισσότερο με τα λειτουργικά τους προβλήματα. Οι παρεμβάσεις αφορούν στην εκπαίδευση της οδήγησης, στην αξιολόγηση της οδηγητικής συμπεριφοράς, στις νοητικές και αντιληπτικές ικανότητες καθώς και στις δεξιότητες χειρισμού του οχήματος. Επειδή η απώλεια της άδειας οδήγησης μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή των ηλικιωμένων, απαιτείται περαιτέρω μελέτη για να αποφευχθούν οι αρνητικές της συνέπειες (Unsworth, 2007). Σε έρευνα (Canadawide) αναζητήθηκαν οι πρακτικές των Εργοθεραπευτών που σχετίζονταν με τα εργαλεία ελέγχου της οδήγησης, την αξιολόγηση, και την παρέμβαση. Η έρευνα διεξήχθη με τη συμμετοχή 133 Εργοθεραπευτών που εργάζονταν με ηλικιωμένους. Δόθηκε ένα τυποποιημένο ερωτηματολόγιο που αναζητούσε πληροφορίες σχετικά: με τις τρέχουσες πρακτικές που σχετίζονται με τα καλύτερα μέσα ελέγχου της οδήγησης, την αξιολόγηση, την παρέμβαση, τις ικανότητες των θεραπευτών και την ανάγκη τους για συνεχιζόμενη εκπαίδευση. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι Εργοθεραπευτές είχαν διπλάσιες πιθανότητες να χρησιμοποιούν τα εργαλεία ελέγχου (screening tools) και να μη χρησιμοποιούν εις βάθος τα ερωτηματολόγια αξιολόγησης (n=79 έναντι n=37). Μόνο 25 Εργοθεραπευτές χρησιμοποιούσαν την αξιολόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης, και ακόμη λιγότεροι λάμβαναν συνεχιζόμενη εκπαίδευση (n=11). Οι Εργοθεραπευτές φαίνεται λοιπόν να είναι περισσότερο αρμόδιοι σε τομείς που σχετίζονται με τον έλεγχο, σε αντίθεση με την αξιολόγηση, ενώ οι περισσότεροι ενδιαφέρονται για την συνεχιζόμενη εκπαίδευση. Οι ερευνητές συμπέραναν ότι οι Υπηρεσίες Οδήγησης που προσφέρονται σχετίζονταν κυρίως με τον έλεγχο της οδήγησης και όχι με την αξιολόγηση ή την παρέμβαση. Προτείνεται οι Εργοθεραπευτές να καταρτιστούν περισσότερο στα θέματα οδήγησης, με στόχο την ενίσχυση της επαγγελματικής τους ικανότητας στον τομέα της οδήγησης (Korner-Bitensky et al., 2010). Επιπλέον έχουν εκπονηθεί μελέτες από Γηριάτρους της Ευρώπης και έχει προταθεί ο τακτικός έλεγχος για τις αλλαγές στις νοητικές και λειτουργικές ικανότητες του οδηγού, ώστε να μειωθεί ο αριθμός των ατυχημάτων οδήγησης. Οδηγώντας με μειωμένες νοητικές και εκτελεστικές λειτουργίες τα άτομα που πάσχουν από Ήπια Νοητική Διαταραχή ή Άνοια μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τόσο τον εαυτό τους όσο και τους άλλους. Ωστόσο δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο που να προστατεύει κάθε άτομο που πάσχει και συνεχίζει να οδηγεί, ενώ συχνά εναπόκειται στον ίδιο τον ασθενή και την οικογένειά του να αποφασίσουν αν θα συνεχίσει την οδήγηση. Ως πότε, όμως, η οδήγηση θα αποτελεί διευκόλυνση για τους οδηγούς με Ήπια Νοητική Διαταραχή και ΝΑ ή καθημερινή δραστηριότητα με συχνή την πιθανότητα ρίσκου για τους υπόλοιπους οδηγούς και πεζούς; Ποια είναι, τα όρια που υπόσχονται την ασφαλή οδήγηση και πότε πρέπει να ακυρώνεται η

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 209 άδεια οδήγησης; Ερώτημα δύσκολο να απαντηθεί καθώς οι ίδιοι οι οδηγοί ασθενείς λαμβάνοντας την απαραίτητη φαρμακευτική αγωγή, «ξεγελούν» τον εαυτό τους και τους άλλους για την ικανότητά τους να οδηγούν. Προτάσεις για άμεσες μορφές παρέμβασης και επιβολή ορίων που υπόσχονται ασφαλή οδήγηση: Αυστηρή τήρηση της ακύρωσης της άδειας οδήγησης όταν τα άτομα με άνοια παρουσιάζουν συγκεκριμένη βαθμολογία στις γνωστές δοκιμασίες αξιολόγησης νοητικών και λειτουργικών ικανοτήτων (MMSE, FRSSD, FUCAS, MoCA). Να ανιχνεύεται πόσος είναι ο χρόνος επιβράδυνσης των καθημερινών δραστηριοτήτων και πόσο συμβάλλει αυτό στην αποτυχία εκτέλεσης και ολοκλήρωσής τους, βάσει κινητικών δοκιμασιών που θα αποδίδουν ποσοτικά περισσότερες πληροφορίες (quantified information). Η αδυναμία των συμμετεχόντων να ανταποκριθούν στις δοκιμασίες μπορεί να ληφθεί συμπληρωματικά υπόψη για τη λήψη απόφασης ακύρωσης της άδειας οδή γησης. Πέρα από τις απαραίτητες αλλαγές στη Νομοθεσία σημαντικό είναι να υπάρχει δραστηριοποίηση από τους ίδιους τους ασθενείς και το περιβάλλον τους. Άτομα που πάσχουν από τη ΝΑ είναι αναγκαίο να περνούν τακτικά από αξιο λόγηση σε πραγματικές συνθήκες οδήγησης, σε συνδυασμό με συνεντεύξεις, παρουσία των περιθαλπόντων. Οι περιθάλποντες να προτρέπουν τα άτομα με άνοια να υπόκεινται ανά τακτά χρονικά διαστήματα στις προαναφερόμενες δοκιμασίες. Όπως έχει επισημανθεί, πρέπει να επαναξιολογείται η βαρύτητα της άνοιας και η ικανότητα της οδήγησης κάθε 6 μήνες 1 χρόνο (Τσολάκη, 2011). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Akinwutan, A.E., De Weerdt, W., Feys, H., et al. (2005). Effect of simulator training on driving after stroke: a randomized controlled trial. Neurology, 65, 843-850. Alzheimer s Association. (2008). Living with Alzheimer s: Safety Issues: Driving Available. American Occupational Therapy Association. (2002). Occupational therapy practice framework: Domain and process. American Journal of Occupational Therapy, 56, 609 639.

210 Classen, S., Winter, S., Lopez, EDS.(2009). Meta-syntesis of qualitative studies on older driver safety and mobility. OTJR: Occupation, Participation, & Health, 29, 24-31. Dalchow, JL., Niewoehner, PM., Henderson, RR., et al. (2010). Test Acceptability and Confidence Levels in Older Adults Referred for Fitness to Drive Evaluations. American Journal of Occupational Therapy, 64, 252-258. Kay, LG., Bundy, AC., Clemson, LM. (2008). Predicting fitness to drive using the visual recognition slide test (USyd). American Journal of Occupational Therapy, 62, 187-197. Kay, LG., Bundy, AC., Clemson, LM., & et al. (2012). Contribution of off-road tests to predicting on-road performance: A critical review of tests. Australian Occupational Therapy Journal, 59, 89 97. Korner-Bitensky, N., Menon, A., Von Zweck, C., et al. (2010). Occupational therapists capacity building needs related to older driver screening, assessment, and intervention: A Canada wide survey. American Journal of Occupational Therapy, 64, 316-324. Krishnasamy, C & Unsworth, CA. (2011). Normative data, preliminary inter-rater reliability and predictive validity of the Drive Home Maze Test. Clinical Rehabilitation, 25, 88-95. Molnar, FJ., Marshall, SC., Man- Son- Hing, M., et al. (2007). Acceptability and concurrent validity of measures to predict older driver involvement in motor vehicle crashes: an emergency department pilot case-control study. Accid Anal Prev, 39, 1056-1063. Okonkwo, OC., Griffith, HR., Vance DE & et al.(2009). Awareness of functional difficulties in mild cognitive impairment: a multidomain assessment approach. J Am Geriatr Soc, 57, 978-984. Olsen, K., Taylor, J.P., & Thomas, A. (2014). Mild cognitive impairment: Safe to drive? Maturitas, 78(2), 82-85. O Neill D. (2010). Deciding on driving cessation and transport planning in older drivers with dementia. European Geriatric Medicine, (1), 22-25. Ott, BR., Heindel, WC., Papandonatos, GD., & et al. (2008). A longitudinal study of drivers with Alzheimer disease. Neurology, (70), 1171-1178. Raporort, MJ., Naglie, G., Herrmann N., & et al. (2013). Developing Physician Consensus on the Reporting of Patients with Mild Cognitive Impairment and Mild Dementia to Transportation Authorities in a Region with Mandatory Reporting Legislation. American Association for Geriatric Psychiatry, (13), 422-3 Rizzo, M., Anderson, SW., Shi, Q., & et al. (2006). Unsafe rear-end collision avoidance in Alzheimer s disease. J Neurol Sci, 251, 35-43. Stav, WB., Arbesman, M., Lieberman, D. (2008). Background and methodology of the older driver evidence- based systematic literature review. American Journal of Occupational Therapy, (62), 130-135. Τζονιχάκη Ι.(2010). Η Εργοθεραπεία στους Ηλικιωμένους. Αθήνα: Mendor, 30-31.

Ηθικά Διλήμματα και Νέες Τεχνολογίες στην Άνοια 211 Τσαμασλίδης Τ, Τσάνταλη Ε & Τσολάκη Μ. (2005). Μέχρι πότε μπορούν να οδηγούν οι ασθενείς με άνοια; Θεσσαλονίκη: 4 ο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών. Τσολάκη Μ.(2011). Άνοια Παύση της Οδήγησης: Οδυνηρή αλλά Αναγκαία Πραγμα τικότητα. Αθήνα: Ειδική Μόνιμη Επιτροπή Οδικής Ασφάλειας της Βουλής των Ελλήνων. Unsworth CA. (2007). Using social judgment theory to study occupational therapists; use of information when making driver licensing recommendations for older and functionally impaired adults. http://ovidsp.tx.ovid.com/ sp-3.3.1a/ovidweb.cgi?&s=hnehfplmepddfhjlncclndgcfbppaa0 0&Buy+PDF=1&link_type=PPV&accession_number=00000448-200709000- 00002&return_url=Titles%3dF%7cS.sh.15%7c31%7c10%26FORMAT%3dtitle %26FIELDS%3dTITLES American Journal of Occupational Therapy, (61), 493-450. Unsworth, C. A., Pallant, J. F., Russell, K.,. & et al. (2011). Interrater reliability of the Road Law and Road Craft Test as part of the OT-DORA Battery for off-road driver assessment. British Journal of Occupational Therapy, (74), 394-98. Whitehead, BJ., Howie, L., & Lovell, RK. (2006). Older people s experience of driver licence cancllatio: A phenomenological study. Australian Occupational Therapy Journal, (53), 173-180. Wilken, JA., Sullivan, CL., Lewandowski, A.& et al.(2007). The use of ANAM to assess the side-effect profiles and efficacy of medication. Archives of Clinical Neuro psycho logy, (22), 127-133. ΠΕΡΑ ΑΠΌ ΤΗΝ ΙΔΙΩΤΙΚΌΤΗΤΑ: ΚΌΣΤΟΣ, ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΌΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΡΌΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΈΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΏΝ Σ. Ζυγούρης, M. Τσολάκη Γ Νευρολογική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, szygouris@gmail.com Γ Νευρολογική Κλινική, Ιατρική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, tsolakim1@gmail.com ΠΕΡΊΛΗΨΗ Η εξέλιξη των ηλεκτρονικών νευροψυχολογικών δοκιμασιών είναι ραγδαία και ένας από τους στόχους τους είναι να κάνουν την εξέταση πιο προσβάσιμη. Αυτή η ανάγκη κάνει τους σχεδιαστές των δοκιμασιών να υιοθετούν εξελιγμένες τεχνολογικές λύσεις, αυξάνοντας το κόστος των δοκιμασιών. Το αποτέλεσμα είναι ένας άλλου είδους