Μια διαφορετική πρόταση για τη μουσική Eduard Hanslick (1825-1904)
Για το ωραίο στη μουσική Ο Hanslick δεν ήταν φιλόσοφος, αλλά μουσικοκριτικός και μάλιστα ο πιο επιφανής της εποχής του. Παρόλα αυτά, το βιβλίο του Για το ωραίο στη μουσική (Vom musikalisch-schönen, 1854) άφησε εποχή στην ιστορία της μουσικής αισθητικής. Το βιβλίο έχει πολεμικό χαρακτήρα, και καταφέρεται πρωτίστως, και για πρώτη φορά, ενάντια στην αισθητική του συναισθήματος στη μουσική.
Περί συναισθήματος Ο Hanslick δεν αρνείται την συναισθηματική επίδραση της μουσικής, αλλά: (α) θεωρεί πως αφορά ούτως ή άλλως κάθε τέχνη και απλά στη μουσική η επίδραση αυτή είναι πιο άμεση και πιο έντονη και (β) στη συναισθηματική επίδραση της μουσικής δεν μπορούν να θεμελιωθούν έγκυρες κρίσεις για την αξία των μουσικών έργων: τα συναισθήματα αφορούν το υποκείμενο και όχι το αντικείμενο της μουσικής ακρόασης (δηλ. το μουσικό έργο). Έγκυρες κρίσεις μπορούν να θεμελιωθούν μόνο στα μουσικά φαινόμενα αυτά καθαυτά (στη μουσική μορφή ή δομή, στα στοιχεία τους και τις μεταξύ τους σχέσεις).
Μια διαφορετική αισθητική Αυτή η στροφή από το μουσικό υποκείμενο στο μουσικό αντικείμενο ανταποκρίνεται στα επιστημονικά ιδεώδη της εποχής (επιστημονικός αντικειμενισμός, θετικισμός κ.ο.κ.) Ο Hanslick αμφισβητεί την ιδέα μιας γενικής αισθητικής και θεωρεί πως κάθε τέχνη πρέπει να έχει την δική της αισθητική, εξαιτίας των ιδιαιτεροτήτων της (η σκέψη προέρχεται από τον φιλόσοφο Johann Herbart, 1776-1841) Όργανο της αισθητικής πρόσληψης και αποτίμησης δεν είναι ούτε το συναίσθημα, ούτε ηδιάνοια(λογική) αλλά η φαντασία
Ενάντια στο μουσικό συναίσθημα 1 Ο Hanslick ισχυρίζεται ότι η μουσική δεν μπορεί να εκθέσει/αναπαραστήσει (Darstellen) ούτε να εκφράσει συναισθήματα (τουλάχιστον όχι μονοσήμαντα). Γιαναυπάρξεισυναίσθημα πρέπει να υπάρχουν και οι πραγματικές αιτίες που το προκαλούν (λ.χ. δεν αγαπώ γενικά, αλλά αγαπώ ένα συγκεκριμένο πρόσωπο). εδομένου ότι η μουσική δεν μπορεί να αναπαραστήσει τίποτα, δεν μπορεί και να αποτελέσει αιτία ενός συγκεκριμένου συναισθήματος. Επομένως, η μουσικήδεν μπορεί να εκθέσει ή να εκφράσει συναισθήματα.
Ενάντια στο μουσικό συναίσθημα 2 Η μουσική μπορεί μόνο να προκαλέσει συναισθήματα. Αυτά όμως είναι αμιγώς υποκειμενικά: διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο, από κοινωνική ομάδα σε κοινωνική ομάδα, από εποχή σε εποχή. Ως μη σταθερά, μεταβλητά, τα συναισθήματα δε μπορούν να θεμελιώσουν μιαν επιστημονική αισθητική. Από τα συναισθήματα η μουσική μπορεί να αποδώσει μόνο τις γενικές τους καταστάσεις (τα «επίθετα» και όχι τα «ουσιαστικά»): σφοδρότητα, ένταση, κλιμάκωση-κορύφωση-αποκλιμάκωση, ηπιότητα κ.ο.κ. ενός συναισθήματος, χωρίς το ίδιο το συναίσθημα.
Ποιο είναι λοιπόν το περιεχόμενο της μουσικής; Ηπερίφημηδιατύπωση: «το περιεχόμενο της μουσικής είναι ηχητικά κινούμενες μορφές» σηματοδοτεί την ταυτότητα περιεχομένου και μορφής στη μουσική. Το περιεχόμενο της μουσικής, δηλ., δεν είναι εξωμουσικό (συναισθήματα, ιδέες) αλλά ενδομουσικό. Ο Hanslick παραλληλίζει τη μουσική ομορφιά με την ομορφιά των αραβουργημάτων και του καλειδοσκοπίου, όπου δεν αναπαρίσταται τίποτα. Μόνο που οι μουσικές μορφές δεν στερούνται πνεύματος, αλλά, τουναντίον, είναι προϊόντα της «δημιουργίας του πνεύματος σε ένα δεκτικό του πνεύματος υλικό».
Μουσική και φύση Αν η μουσική δεν αναπαριστά (μιμείται, εκφράζει) την εξωτερική, ούτε την εσωτερική πραγματικότητα (συναισθήματα), τότε τίθεται το ερώτημα ποια είναι η σχέση της με τη φύση. Ο Hanslick θεωρεί ότι η μουσική δεν έχει καμία απολύτωςσχέσημετηφύση. Τα τονικά συστήματα, οι μουσικές μορφές και τα μουσικά ιδιώματα, όλο το υλικό της μουσικής δηλ., είναι ιστορικά/κοινωνικά/πολιτισμικά καθορισμένο, δεν προϋπάρχει (πλην κάποιων στοιχειωδών ρυθμών) στη φύση.
Σχέση μορφής και περιεχομένου στη μουσική 1 Οόρος«περιεχόμενο» έχει τρία νοήματα: (α) το περιεχόμενο ως ένα γενικό θέμα (λ.χ. «Ρωμαίος και Ιουλιέτα») που μπορεί κατόπιν να λάβει διάφορες μορφές (λ.χ. θεατρικού έργου, ποιήματος, πίνακα κ.ο.κ.). Ένα μουσικό έργο δεν μπορεί να αποτελέσει «μορφή» ενός τέτοιου περιεχομένου, γιατί δεν υπάρχει αναπαράσταση (αν δεν γνωρίζουμε τον τίτλο της ομώνυμης εισαγωγής του Τσαϊκόφσκι δεν μπορούμε να την αναγνωρίσουμε ως «Ρωμαίο και Ιουλιέτα»)
Σχέση μορφής και περιεχομένου στη μουσική 2 (β) Ως περιεχόμενο μπορεί να νοείται ό,τι περιέχεται μέσα σε κάτι άλλο (λ.χ. σε ένα δοχείο, κουτί). Στη μουσική το «δοχείο» είναι κάτι μόνο νοητό (λ.χ. το μορφολογικό σχήμα ΑΒΑ ) και όχι κάτι πραγματικό. (γ) Ως περιεχόμενο μπορεί να νοείται ένα υλικό που κατόπιν μορφοποιείται. Τέτοιο είναι ένα μουσικόθέμαπουοσυνθέτηςτούδίνειμορφή (το μεταχειρίζεται) στοσύνολοτουκομματιού. Έτσι, η μουσική έχει μεν περιεχόμενο, μόνο που το περιεχόμενο αυτό είναι αμιγώς μουσικό (μοτίβα, θέματα κ.ο.κ.)
Για την αξία ενός μουσικού έργου Επομένως, η αξία ενός μουσικού έργου δεν καθορίζεται από το πώς μορφοποιεί ένα εξωμουσικό περιεχόμενο, ούτε από το πώς «γεμίζει» τα μορφολογικά σχήματα («δοχεία»), αλλά από τον τρόπο μεταχείρισης του θεματικού υλικού στο σύνολο της μουσικής μορφής. Με την έννοια αυτή, ενδέχεται και να υπάρξουν έργα άνευ περιεχομένου, ως έργα χωρίς θέμα/-τα και χωρίς οργανωμένη μορφή (λ.χ. αυτοσχεδιασμοί χωρίς θέμα)