111 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο Αφιέρωμα στη Ρένα Καρθαίου
Χρήστος Δημόπουλος Δημιουργός του βιβλίου «κατασκευεσ απο το ουρανιο τοξο» Μαθαίνω την αλφαβήτα, τα σχήματα, τα χρώματα και τους αριθμούς... σαν ποίημα! Με πολύχρωμα σκίτσα και απλά, διασκεδαστικά ποιήματα, τα μικρά παιδιά έρχονται σε μια πρώτη επαφή με τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, με τους αριθμούς από το 1 έως το 20, καθώς και με τα χρώματα και τα βασικά σχήματα. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους e-books στο www.psichogios.gr/ebooks! Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ ΗΣ ΛΟΓΟΤ Ε Χ ΝΙ Α Σ ΓΙΑ Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι ΝΕΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ ΤΙΚ Η ΛΟΓΟΤ Ε Χ ΝΙ Α Σ Κ Α Ι ΕΦΑ ΡΜΟΓΕΣ Σ ΤΟ Σ ΧΟΛ ΕΙΟ Βιβλία-πυγολαμπίδες Έχει γραφτεί ότι τα βιβλία είναι καθρέφτης αλλά και παράθυρο, γιατί ο αναγνώστης, μικρός ή μεγάλος, μπορεί μέσα στο κείμενο, στις ιστορίες και τις περιπέτειες, να ανακαλύψει οικείες καταστάσεις, και τότε είναι σαν να διαβάζει τον εαυτό του. Τα βιβλία-παράθυρο ανοίγουν ορίζοντες προς τα έξω, όπου ανακαλύπτει κανείς καινούργια πράγματα, ιδέες, καταστάσεις, εμπλουτίζοντας την εμπειρία του. Βιβλία ζωής είναι για πολλούς τα λογοτεχνικά, και βιβλία γνώσης οι λοιπές κατηγορίες. «Βιβλία-πυγολαμπίδες» ονομάζει η Ρένα Καρθαίου (1913-2013) τα καλά βιβλία στο «Μήνυμα» που είχε γράψει το 1991 για την IBBY και για λογαριασμό του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Εκεί σημείωνε: «Κάθε καλό βιβλίο είναι και μια πυγολαμπίδα, που φέγγει στο σκοτάδι και δε σβήνει ποτέ». Είναι το βιβλίο που προβάλλει αξίες ζωής, όπως «η αγάπη, η καλοσύνη, η ελευθερία, η ομορφιά, η στοργή, η δικαιοσύνη και τόσες άλλες αξίες που δίνουν βάθος στη ζωή και πλάτος στη σκέψη. Αξίες που γεμίζουν με νόημα το βιαστικό πέρασμά μας από τούτον τον πλανήτη». Ας θυμίσω, επιπλέον, και τα θέματα εκθέσεων που έβαζαν οι δάσκαλοί μας στο Δημοτικό σχολείο: «Το βιβλίο ο καλύτερός μου φίλος», «Το βιβλίο ο καλύτερος σύντροφος ή σύντροφος ζωής», «Το βιβλίο είναι πολιτισμός», «Αγαπάτε τα βιβλία», και πολλά άλλα παρόμοια. Στο τεύχος αυτό των Διαδρομών θα βρείτε άρθρα, μελέτες και απόψεις για την ποιήτρια Ρένα Καρθαίου, κείμενα για την προσφορά της στα γράμματα, στην ποίηση, στο παιδί και στο παιδικό βιβλίο. Για την καινούργια σχολική χρονιά ευχόμαστε υγεία και καλή δύναμη σε μαθητές και δασκάλους. Ο Διευθυντής Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
Περίοδος Γ : Φθινόπωρο 2013 Τεύχος 111 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2013 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : 2001-2005, τεύχη 61-80 Περίοδος Α : 1986-2000, τεύχη 1-60) ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 3rd Period: Αutumn 2013 No 111 September - October - November 2013 Quarterly Publication (2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα kyklos@greekibby.gr Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., 10682 Αthens kyklos@greekibby.gr Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, e-mail: vanagno@ece.uth.gr Επισημάνσεις Η εικονογράφος του τεύχους: Xρύσα Σπυρίδωνος 4 5 Points This Issue s Illustrator: Chryssa Spiridonos Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Η παιδική ποίηση ως καταφύγιο αισθήσεων και άλλων τινών: η περίπτωση της Ρένας Καρθαίου του Ανδρέα Καρακίτσιου 6 Children s poetry as a refuge of the senses and other perceptions: the case of Rena Kartheou by Andreas Karakitsios Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15 Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514 Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr Εικόνα Εξωφύλλου: Θέμα εμπνευσμένο από το παραμύθι Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων (από Σεμινάριο εικονογράφησης παιδικού βιβλίου, σε συνεργασία με τον Βασίλη Παπατσαρούχα, ΕΚΕΒΙ, 2011) της εικονογράφου Xρύσας Σπυρίδωνος Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, 14452 Μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800 Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), 210.808.45.15 Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: eilia@hol.gr Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), 210.522.68.66 Iro Papamoschou (Ι.P.), email: iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), 210.822.30.08, e-mail: loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), 2310.342.856, e-mail: tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), 2310.273.514 Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr KIMENA (TEXTS) JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr Cover Illustration: Subject inspired by Alice in Wonderland (from children s book illustration Seminar led by Vassilis Papatsarouchas, EKEVI, 2011) illustrator: Chryssa Spiridonos Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, 210.2804.842 e-mail: pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800 Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi Το ποιητικό έργο της Ρένας Καρθαίου στα «Ανθολόγια Λογοτεχνικών Κειμενών» της Τασούλας Τσιλιμένη Η λειτουργία της φύσης στην ποιητική συλλογή Στα μονοπάτια του ήλιου, της Ρένας Καρθαίου του Γιάννη Σ. Παπαδάτου Βιβλιοπαρουσιάσεις (26 τίτλοι) Αφιέρωμα αγάπης για τη Ρένα Καρθαίου: Σχόλια σ ένα κείμενο της Ρένας Καρθαίου από τον Βασίλειο Δ. Αναγνωστόπουλο Από τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Από τη Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη Από την Αγγελική Βαρελλά Από την Ντίνα Χατζηνικολάου Από τη Θέτη Χορτιάτη Οικολογία και Παιδική Λογοτεχνία της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συνέντευξη της Ιωάννας Μπαμπέτα από την Αγγελική Βαρελλά Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές 22 32 47 61 61 65 67 68 69 70 71 75 81 The poetic work of Rena Kartheou in educational Anthologies by Tassoula Tsilimeni The function of nature in Rena Kartheou s poetry collection In the pathways of the sun by Giannis S. Papadatos Book Presentations (26 titles) Special dedication to Rena Kartheou: Commentary on a text by Rena Kartheou by Vassilios D. Anagnostopoulos From Loty Petrovits-Androutsopoulou From Galateia Grigoriadou-Soureli From Angeliki Varella From Dina Hatjinikolaou From Theti Hortiati Ecology and Children s Literature by Loty Petrovits-Androutsopoulou Interview with Joanna Babeta by Angeliki Varella Submission Guidelines Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.
επισημάνσεις 4 επισημάνσεις η εικονογράφος Xρειάζονται σχόλια; του τεύχους επισημάνσεις Στο παρόν τεύχος φιλοξενούμε επισημάνσεις της UNICEF για προβλήματα που αφορούν στα παιδιά απανταχού της γης, και που δεν πρέπει να φεύγουν ούτε στιγμή από το μυαλό μας: ξ Σήμερα, σε όλο τον κόσμο, 57 εκατομμύρια παιδιά βρίσκονται εκτός πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. ξ Από το προηγούμενο σχολικό έτος, σχεδόν 2 εκατομμύρια παιδιά στη Συρία έχουν εγκαταλείψει το σχολείο. ξ Τα παιδιά με αναπηρίες συχνά παγιδεύονται σε έναν φαύλο κύκλο φτώχειας και αποκλεισμού: τα κορίτσια αναλαμβάνουν τη φροντίδα των αδελφών τους και δεν πηγαίνουν σχολείο ή ολόκληρη η οικογένεια στιγματίζεται, γεγονός που απορρέει είτε από την απροθυμία της να αναφέρει ότι κάποιο παιδί της έχει μια αναπηρία είτε από την άρνησή της να εκθέσει το παιδί στη δημόσια ζωή. ξ 57 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας Δημοτικού βρίσκονται εκτός σχολείου. Το 42% αυτών των παιδιών ζουν σε φτωχές χώρες που πλήττονται από συρράξεις. ξ Τουλάχιστον 250 εκατομμύρια παιδιά δεν ξέρουν να διαβάζουν, να γρά- Στο μυαλό της πάντα οι γάτες μιλά- 5 φουν και να μετρούν, ακόμη κι αν έχουν πάει έως και 4 χρόνια στο σχολείο. ξ 171 εκατομμύρια παιδιά στις αναπτυσσόμενες χώρες εμφανίζουν καχεξία λόγω υποσιτισμού, μέχρι να γίνουν πέντε ετών, κάτι που σημαίνει πως είναι πιθανό να επηρεαστεί η ικανότητά τους για μάθηση. ξ Η παροχή ποιοτικής βασικής εκπαίδευσης σε όλα τα παιδιά θα μπορούσε να ενισχύσει την ετήσια οικονομική ανάπτυξη κατά 2% σε χώρες με χαμηλά εισοδήματα. ξ 12% του παγκόσμιου πληθυσμού θα μπορούσε να βγει από τη φτώχεια, αν όλοι οι μαθητές στις φτωχές χώρες διέθεταν βασικές δεξιότητες ανάγνωσης (πάνω από 170 εκατομμύρια άνθρωποι). ξ Όλα τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να ζουν χωρίς βία. Bία που βλάπτει τη σωματική και ψυχική τους ανάπτυξη. Βία που οδηγεί τις κοινωνίες στην οπισθοδρόμηση. Αλλά η βία κατά των παιδιών μπορεί να προληφθεί όταν οι άνθρωποι ενώνουν τη φωνή τους για να διακηρύξουν ότι η βία δεν είναι αποδεκτή. Μιλήστε ανοικτά για τη βία κατά των παιδιών! Ενώστε και τη δική σας φωνή στο παγκόσμιο κίνημα να μπει τέλος στη βία κατά των παιδιών! Λ.Π.-Α. ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ Η Χρύσα θα ήθελε να έχει γεννηθεί στο Παρίσι το 1900 κάτι όμως πήγε εντελώς λάθος, και απ ό,τι φαίνεται γεννήθηκε το 1978 στην Αθήνα. Όλη της τη ζωή προσπαθεί να διαχειριστεί αυτή την παρεξήγηση. Όταν ήταν μικρή κρατούσε ημερολόγιο μόνο με εικόνες, και πίστευε ότι θα μπορούσε να το διαβάσει μόνο κάποιος που θα διέθετε υπερφυσικές δυνάμεις σαν τις δικές της. νε και οι σκύλοι τραγουδάνε, γι αυτό και σπούδασε σκίτσο και κινούμενο σχέδιο στη Σχολή Ορνεράκη. Έχει εργαστεί για αρκετά χρόνια πάνω στη γραφιστική και στη διαφήμιση. Μεγάλη της αγάπη ήταν, είναι και θα είναι το παιδικό βιβλίο. Με τα παιδιά νιώθει ότι επικοινωνεί πραγματικά. Φτιάχνει ζωγραφιές με την ελπίδα ότι κάποιο παιδί, με παρόμοιες υπερφυσικές δυνάμεις, θα συναντηθεί μια μέρα μαζί της σε κάποια από τις φανταστικές της εικόνες!
Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΤΙΝΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Ανδρέας Καρακίτσιος Καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε., Α.Π.Θ. Σειρά: Χωρίς σωσίβιο Μια σειρά λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά που ξεκινούν να διαβάζουν μόνα τους. Σε αυτή τη σειρά κυκλοφορούν περισσότερα από 60 βιβλία σε τρία αναγνωστικά επίπεδα. Βιβλία από καταξιωμένους συγγραφείς, με κατάλληλα επιλεγμένη γραμματοσειρά και βολικό σχήμα. Συναρπαστικές ιστορίες με απλό λεξιλόγιο και δραστηριότητες στο τέλος κάθε βιβλίου. Κυκλοφορούν 62 τίτλοι Αναζητήστε τον πλήρη κατάλογο της σειράς: www.patakis.gr/protianagnosi Καβουράκια 250 λέξεις περίπου (24 σελ.) 4,20 Ψαράκια 400 λέξεις περίπου (32 σελ.) 4,70 Δελφινάκια 800 λέξεις περίπου (40 σελ.) 5,50 6 Ηπαιδική ποίηση ή ποίηση για παιδιά και νέους εντάσσεται στο γένος της παιδικής λογοτεχνίας ή λογοτεχνίας για παιδιά και νέους και προσδιορίζει ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο λογοτεχνικό είδος μέσα στο ευρύτερο σώμα της παιδικής λογοτεχνίας. Περι λαμβάνει ένα μεγάλο σώμα ποιημάτων με ευδιάκριτα και σαφή χαρακτηριστικά που οριοθετούνται ως μια ξεχωριστή λογοτεχνική μορφή και έκφραση. Τα ποιήματα, πέρα από ποικιλίες τάσεων και ρευμάτων που επηρεάζουν τη μορφή και το περιεχόμενό τους, επιδέχονται ως βασικό κοινό προσδιοριστικό αλλά και αναγνωρίσιμο χαρακτηριστικό τον φανερό τους προσανατολισμό προς έναν αναγνώστη με προσδιορισμένα ηλικιακά χαρακτηρι στικά. Αυτή η χρηστική περιγραφή επιτρέπει και εξηγεί την ενσωμάτωση μέσα στο σώμα της παιδικής ποίησης πολλών ποιητικών συλλογών ή ποιημάτων που δεν γράφτηκαν αρχικά για παιδιά, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και στα υπόλοιπα είδη της παιδικής λογοτεχνίας (παιδικό μυθιστόρημα, παιδικό διήγημα) καθώς και την ένταξη σ αυτήν ενός μεγάλου πλήθους ποιητικών μορφωμάτων και κειμένων (λαϊκά παιδικά τραγούδια, νανουρίσματα, ταχταρίσματα) που προέρχονται από τη λαϊκή προφορική παράδοση, κάτι ανάλογο δηλαδή με αυτό που συνέβη παλαιότερα με τους μύθους και τα παραμύθια. Η συνήθης πρακτική για τον ειδολογικό προσδιορισμό της ποίησης για παιδιά και την ταξινόμη- Bιβλιοφιλία Mυστήριο Oικολογική συνείδηση Aκτιβισμός Φαντασία Tαξίδια Προσαρμογή στις αλλαγές / Χιούμορ Oικογενειακή ζωή Στοματική υγιεινή Φιλοζωία Χιούμορ Oικολογική συνείδηση Φιλία Aναπηρία Σχολική ζωή Καταναλωτική συμπεριφορά Σχέση με τα ζώα Oικογενειακή ζωή Πειρατές Χιούμορ Μητρική αγάπη Φιλία / Φαντασία
8 ση των μορφών της ακο λουθεί και σχεδόν συμπίπτει με την αντίστοιχη της ποίησης εν γένει, εφόσον παλαιότερα ήταν ενιαία για μικρούς και μεγά λους και σχεδόν μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 60. Κατά συνέπεια οι όποιες κατηγοριοποιήσεις ανταποκρίνονται σε ανάλογες λογικές και καταχωρούνται σε αντίστοιχες μελέτες (Σακελλαρίου Χ., 1985 Αναγνωστόπουλος Β., 2006 Δελώνης Α., 1986). Έτσι, συνήθως, η παιδική ποίηση διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες: α. Παραδοσιακή, β. εξπρεσιονιστική, και γ. νεοτερική. Η παραδοσιακή, η ποίηση όπου ακολουθούνται γενικά γνώριμοι θεματικά ή μορφολογικά ποιητικοί δρόμοι που παραπέμπουν στην παραδοσιακή ποίηση η εξπρεσιονιστική, η ποίηση δηλαδή που δίνει έμφαση στον συναισθηματικό κόσμο του παιδιού η νεοτερική ποίηση, που δοκιμάζει νέους δρόμους στο ύφος και στην τεχνοτροπία, προτιμώντας τον ανομοιοκατάληκτο στίχο και την απουσία εκφραστικών μέσων, ενώ κάποιες φορές προσεγγίζει την αυτόματη γραφή και τον υπερρεαλισμό. Είναι η ποίηση που τολμά να σπάσει τις παραδοσιακές φόρμες, χωρίς να πληγεί ο ρυθμός και η μουσικότητα του στίχου. Ανάλογη κατηγοριοποίηση θα συναντήσουμε και στον Α. Δελώνη (Δελώνης Α., 1986) και στον Χ. Σακελλαρίου (Σακελλαρίου Χ., 1987). Αντίθετα η Μ. Κανατσούλη (Κανατσούλη Μ., (Ακριτόπουλος Α., 1993), αποφεύγουν κάθε είδους ειδολογική κατάταξη της σύγχρονης παιδικής ποίησης, προβάλλοντας κυρίως τις θεματικές της επιλογές καθώς και τις μορφολογικές της εξελίξεις. Τα τελευταία χρόνια χάρη στις νεότερες φιλολογικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις (γλωσσολογικές θεωρίες, λογοτεχνικές θεωρίες αφήγησης και πρόσληψης), οι σύγχρονες προσεγγίσεις της παιδικής ποίησης προσθέτουν καινούργιες όψεις στην ανάγνωση και ανάλυσή της. Επεξεργάζονται το ποιητικό φαινόμενο με όρους και εργαλεία όχι μόνο από τη φιλολογική επιστήμη αλλά και από τις κοινωνικές επιστήμες, επιτυγχάνοντας μια ευρύτητα αναλύσεων και πορισμάτων. Η ουσιαστικότερη άποψη, η οποία γίνεται σταδιακά κοινός τόπος στους σύγχρονους μελετητές, είναι εκεί νη που διαβλέπει στο σώμα της παιδικής ποίησης χαρακτηριστικά διαφοροποιητικά σε σχέση με την ποίηση των ενηλίκων και προτείνει να θεωρείται η παιδική ποίηση ως αυ τόνομο λογοτεχνικό είδος μέσα στο γένος της παιδικής λογοτε χνίας (Ceysson P., 1995). Έτσι η παιδική ποίηση σήμερα εκλαμβάνεται και θεωρείται ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος και μια ξεχωριστή ποίηση μέσα στο σώμα της ποίησης (Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992). Είναι μια ποίηση που εκλαμβάνεται ως μια γιορτή λέξεων και ήχων, ένα πανδαιμόνιο ηχητικών και ρυθμι κών εναλλαγών με διαφο ρετική λειτουργία και διαφορετική στόχευση: δηλαδή μια λειτουργία περισσότερο ηχητική, μουσική, ακουστική, και συχνά λιγότερο νοηματική (Charpentreau J., 1987) ώστε να απευθύνεται όχι μόνο στο πνεύμα αλλά και στο σώμα και σε όλες σχεδόν τις αισθήσεις του παιδιού. Επιπλέον, για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, η ποίηση εκλαμβάνεται και ως λόγος μητρικός ή πατρικός ενσωματωμένος στη μνήμη 1997), όπως και οι Δ. Σουλιώτης, (Σουλιώτης Δ., 1995) και Α. Ακριτόπουλος και στη φαντασία του παιδιού (Gean J., 1985), αλλά και ως μια κατασκευή σχέ- 9 σεων συμβολικών και άρρητων, ως μια μορφή επικοινωνίας του μικρού παιδιού με τους ενηλίκους, τους μεγάλους, τους γονείς και τους δασκάλους, εφόσον το παιδικό ποίημα αναλογικά έχει το ρόλο και τη λειτουργία του νανουρίσματος με όλες τις συνεκδοχές της επικοινωνιακής του λειτουργίας (Τζούλης Θ., 1993). Προτείνεται έμμεσα η συσχέτιση της παιδικής ποίησης με την έννοια της παιδικότητας, μια έν νοια-κλειδί για την κατανόηση και ερμηνεία της δημιουργικότη τας στην παιδική τέχνη και φυσικά και στην παιδική ποίηση. Το μικρό παιδί διαθέτει έναν αυθορμητισμό, μια εκρηκτική φαντασία και μια έμφυτη κλίση για παιγνίδι. Αντιμετωπίζει τη γλώσσα ως παιγνίδι και ευχαρίστηση. Η σκέψη του ακουμπώντας πάνω στις αρχές του εγωκε ντρισμού και του συγκρητισμού εκφράζεται σε μια σκέψη μαγι κή και μυθική, έτσι που να επιτρέπει το παιδικό ποίημα να επιτελεί όχι απλά μια νοηματική/σημασιολογική πράξη, αλλά να ανοίγει το παιδί σε μια λειτουργία ανάλογη με τη λειτουργία της ποίησης στις πρωτόγονες κοινωνίες, όταν η ποίηση ήταν ταυτόχρονα λόγος μαγικός, τελετουργικός, και συνυπήρχε αξεδιάλυτα με το χορό και τη μουσική (Αργυρίου Α., 1990). Με βάση αυτή την εισαγωγή θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε το ποιητικό έργο της Ρένας Καρθαίου, μιας ποιήτριας της οποίας ορισμένα ποιήματα, π.χ. «Η σακαράκα», «Οι χαρταετοί», «Ο Σεπτέμβρης», σιγοψιθυρίζονται, απαγγέλλονται, δραματοποιούνται και «βιώνονται» σχεδόν από όλα τα παιδιά. Η βασική επιδίωξη του άρθρου είναι καταδειχτεί ότι πολλά από τα ποιήματα της Ρένας Καρθαίου συνιστούν προφανώς πολύπλοκη αρμονική έκφραση επικοινωνίας και έκφρασης στα όρια της συνύπαρξης του λόγου (νοήματα), του χορού (ρυθμός) και της μουσικής (περιοδικότητα ήχων, ήτοι ρίμα, παρήχηση, συνήχηση).
Η Ρένα Καρθαίου είναι μια εξαίρετη δημιουργός η ίδια, με πλούσια κατάθεση στην ποίηση γενικά και στην ποίηση για παιδιά ειδικότερα, με σημαντικότατη συμβολή και στον μεταφραστικό τομέα, με πολλά βραβεία και διακρίσεις. Η πρώτη συλλογή της Ρένας Καρθαίου με τίτλο Χαρταετοί στον ουρανό κυκλοφορεί το 1972 και έρχεται να δείξει ένα δρόμο που τότε ήταν κλειστός και αδιέξοδος, με την έννοια ότι η τεχνοτροπία του παραδοσιακού στίχου είχε και έχει πλήρως εγκαταλειφθεί και απαξιωθεί. Στις αρχές της δεκαετίας του 70 άλλωστε, το παιδικό ποίημα κινείται στα χνάρια και στα βήματα της παραδοσιακής ποίησης, δηλαδή σέβεται και υπακούει σε αρχές και κανόνες μιας τεχνοτροπίας που είναι υπό εγκατάλειψη και απαξίωση. Σε αυτό το αρνητικό κλίμα όσον αφορά τις «στάσεις» έναντι της παραδοσιακής ποίησης, η ποιητική συλλογή της Ρένας Καρθαίου, παρά το γεγονός ότι μεταφέρει μορφολογικές και τεχνικές αδυναμίες, έχει μια φρεσκάδα ανανέωσης και μια ζωντάνια που πηγάζουν από τις θεματικές επιλογές και από τον τρόπο προσέγγισης βασικών κλασικών παιδικών ζητημάτων (Αναγνωστόπουλος Β., 2006). Η πρώτη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό περιλαμβάνει 46 αυτοτελή ποι- ήματα τα οποία υποστηρίζονται από μια ιδιαίτερα ρεαλιστική εικονογράφηση 11 10 με σκίτσα, τοπία και πρόσωπα παιδικά. 8 1η παρατήρηση: Τα ποιήματα, η στροφή και ο στίχος ποικίλλουν. Υπάρχουν ποιήματα με δύο ή και τρεις, τέσσερεις στροφές. Αγαπημένη μορφολογική επιλογή είναι η δίστιχη ή τετράστιχη στροφή με οχτασύλλαβους και επτασύλλαβους στίχους, οι οποίοι ανά δύο συνθέτουν έναν τυπικό ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Η ομοιοκαταληξία είναι άλλοτε πλούσια και δυνατή, π.χ. στο παρακάτω απόσπασμα από τα ποίημα «Χαρταετοί στον ουρανό» η ρίμα απλώνεται σε δύο συλλαβές (Δευτέρα/αέρα), αλλά και σε τρεις (εντάξει/πετάξει), επομένως είναι πλούσια και ευρηματική: «Κάθε Καθαρή Δευτέρα ανοιξιάτικέ μου αέρα, στα παιδιά μας λες: εντάξει ο αετός σας θα πετάξει», και άλλοτε αδύνατη ή και ανύπαρκτη, π.χ. από το ποίημα «Νανούρισμα» στο παρακάτω απόσπασμα η ρίμα περιορίζεται σε μια συλλαβή ανάμεσα στο ρημα δει και στο παιδί, ενώ δεν υπάρχει ανάμεσα στον πρώτο και τρίτο στίχο, κάτι που συνεχίζεται βέβαια και σε όλο το ποίημα: «Κατεβαίνει το φεγγάρι έρχεται στη γη να δει ποιο μαμούνι δεν κοιμάται ποιο λουλούδι ποιο παιδί».
www.kedros.gr 12 Ο ρυθμός άλλοτε ρέει μουσικά και αρμονικά και άλλοτε εμφανίζεται ελλειμματικός. Υπάρχουν επίσης αρκετοί διασκελισμοί και συνιζήσεις. Μορφολογικά δηλαδή, υπάρχει μια σχετική ποικιλομορφία που δυσκολεύει το μελετητή για κατηγοριοποιήσεις και ασφαλείς κατατάξεις. 8 2η παρατήρηση: Θεματικά η ποιήτρια έχει σαφείς προτιμήσεις, που είναι ακριβώς και τα χαρακτηριστικά της που της δίνουν τη δυνατότητα να παρουσιάζεται με φρεσκάδα και αέρα ανανέωσης. Είναι ακριβώς αυτό που βλέπει η Επιτροπή το 1973 και της απονέμει το βραβείο με την άποψη ότι: «Η Ρένα Καρθαίου ανανεώνει τα παλιά θέματα της παιδικής ποίησης με πολλή φαντασία και δημιουργικότητα». Έτσι ανάμεσα στα 46 ποιήματα της συλλογής διακρίνονται πρώτα απ όλα τα ποιήματα που αναφέρονται στη φύση: π.χ. «Το Δείπνο», «Απριλιάτικη μέρα», «Παντού βλέπω το νησί μου», «Καλοκαίρι», «Γλυκοχάραμα», «Έλα στο δάσος», «Παιδί και ήλιος», κ.λπ. Είναι ποσοτικά η μεγαλύτερη θεματική επιλογή, εάν συμπεριληφθούν 5-6 ποιήματα με ήρωες τα δένδρα, όπως η βερυκοκιά, η μυγδαλιά. Σημαντική θέση έχουν και τα ποιήματα στα οποία πρωταγωνιστούν διάφορα ζώα, κάτι που αποτελεί μια χαρακτηριστική επιλογή της παιδικής ποίησης. Έτσι η Ρένα Καρθαίου παρουσιάζει ποιήματα, όπως: «Κότες και λαγοί», «Οι καλύτεροί μου φίλοι», «Ο μοντέρνος σπουργίτης», «Ο γαϊδαρέλος ανθοπώλης». Ας απολαύσουμε ένα χαρακτηριστικό ποίημα, «Οι πιο καλοί μου φίλοι», σε άψογους τροχαϊκούς οκτασύλλαβους και οκτώ στροφές με πλούσια ομοιοκαταληξία. Σε αυτό το ποίημα η ρίμα και το μέτρο τονίζουν την αξία της μελωδίας και της μουσικής, καθώς λειτουργούν εξαίσια και αρμονικά. Παράλληλα απλές και ρεαλιστικές εικόνες, σχεδόν «απωλεσθείσες», διαδέχονται η μια την άλλη δημιουργώντας νοητικά κατώφλια στον νεαρό αναγνώστη/ακροατή. Στο ποίημα αυτό ενδιαφέρον έχει το τι επιλέγει να αποτυπώσει η ποιήτρια, καθώς είναι αυτό που κρατάει το νήμα επικοινωνίας παιδιού και ποιήματος, δηλαδή αυτό που θα είναι οικείο και γοητευτικό στον μικρό αναγνώστη/ακροατή. Στο συγκεκριμένο ποίημα οι πιο χαρακτηριστικές εικόνες περιέχουν το γαύγισμα και το νιαούρισμα (κάτι περισσότερο από απλή συμβολικότητα), την κίνηση υποδοχής και αποχαιρετισμού (κεντρικό σημείο στην επαφή παιδιού και ζώου), το τάισμα των ζώων (ουσιαστική παιδική δράση). Σειρά: ΟΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΜΟΝΤ ΚΛΑΒΙΕ για παιδιά από 6 ετών Κείμενα και ζωγραφιές: Κατερίνα Κρις Οι ιστορίες των Χμ, όπως τις κατέγραψε ο ερευνητής του ανήκουστου και ανύπαρκτου Έγκμοντ Κλαβιέ (με τη βοήθεια της αρχιβοηθού του, Κατερίνας Κρις), γράφτηκαν για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το διάβασμα. Γιατί τα βιβλία έχουν πολλές λέξεις, και οι λέξεις αρέσουν πολύ στα Χμ κι έτσι οι πιθανότητες ένα παιδί να συναντήσει τα Χμ αυξάνονται μόλις ανοίξει ένα βιβλίο κι αρχίσει να το διαβάζει. Οι ιστορίες των Χμ γράφτηκαν και για να κάνουν τα παιδιά να αγαπήσουν το γράψιμο. Γιατί όταν κάποιος γράφει, είναι πολύ πιθανόν να εμφανιστεί στη σελίδα του τετραδίου του ένα Χμ, για να τον βοηθήσει να γράψει ακόμη καλύτερα! Όπως ακριβώς συνέβη και με τον Έγκμοντ! ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Σειρά : ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ, για παιδιά από 9 ετών Εικονογράφηση : Χρήστος Δήμος Η σειρά ΑΤΑΞΙΕΣ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ έχει για ήρωες τους μαθητές και τις μαθήτριες ενός συνηθισμένου ελληνικού σχολείου. Οι αστείοι χαρακτήρες και οι κεφάτες περιπέτειές τους θα φέρουν στο μυαλό όλων μας γνώριμες καταστάσεις. Και το κυριότερο θα μας θυμίζουν ότι το καθημερινό ταξίδι της γνώσης μπορεί να γίνει πολύ, μα πολύ διασκεδαστικό. σ ε ό λ α τ α β ι β λ ι ο π ω λ ε ί α
«Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι είναι οι πιο καλοί μου φίλοι. Στην εξώθυρα, στον κήπο, με προσμένουν όταν λείπω. Το πρωί, σαν πάω σχολείο, μου φωνάζουν: Φίλε, αντίο! Κι όταν εύκαιρο με βρούνε, όλο ευγένεια θα μου πούνε: Γαβ, παπά, κοκό και νιάο δηλαδή μου λεν πεινάω. Ακολουθεί ένα ποίημα σε τροχαϊκό ρυθμό, όπου ο ήλιος ντυμένος με τα χρώματα και καμώματα του κόκορα επιβάλλει μια ατμόσφαιρα χαράς, γιορτής και παιγνιδιού, παρόλο που υπενθυμίζει τα πιο κουραστικά και στερεότυπα πράγματα. «Κόκορας χρυσός ο ήλιος στης αυγής το φράχτη βγαίνει. Κικιρίκου, όλοι ξυπνήστε, κι είν η ώρα περασμένη! Φως ανοίγει τις φτερούγες, το κεφάλι φως σηκώνει. Φως στον κήπο, φως στο δρόμο, φως στον κόσμο ως πέρα απλώνει. Και τα πιάτα τους γεμίζω Κικιρίκου! Κικιρί! 15 14 Τότε, τρέχω στο λεπτό και μαζεύω ό,τι κι αν βρω. και περίσσια τα ταΐζω. Πάπιες, κότες, γάτες, σκύλοι είναι οι πιο καλοί μου φίλοι». Κικιρίκου! Κι ανεβαίνει, πάει ψηλά κλαρί κλαρί. Φτάνει στ ουρανού το θόλο: Σήκω, Τάσο, σήκω, Ρίνα, Κώστα, Ελένη, Γιάννη, Λια! Οι μικροί να πάν σχολείο κι οι μεγάλοι στη δουλειά!» 8 3η παρατήρηση: Δεν λείπει η θεματική επιλογή των κλασικών εορτών αλλά και η επιλογή της προσευχής (4) και του νανουρίσματος (3). Εάν σε αυτά συμπληρώσουμε και ποιήματα εθνικού περιεχομένου και θέματα εξιδανίκευσης της φύσης και της υπαίθρου, τότε έχει συμπληρωθεί το περιεχόμενο της συλλογής. Πραγματικά, μια τέτοια γκάμα επιλογών για την εποχή είναι πολύ σημαντική και πολύ χρήσιμη για την ποιητική παραγωγή. Εάν προσέξουμε, θα δούμε μια λογική θεμάτων που θυμίζουν αδιόρατα συλλογές του Γεωργίου Βιζυηνού και του Αλέξανδρου Πάλλη (Καρακίτσιος Α., 2008). Πέρα από αυτά όμως, το ενδιαφέρον των ποιημάτων αυτών συνδέεται και με την επιλογή της οπτικής τους γωνίας, δηλαδή το από ποια προοπτική η ποιήτρια ξετυλίγει τις εικόνες της φύσης ή τις ιστορίες για τα ζώα. Εδώ είναι που η ποιήτρια ξεχειλίζει από ταλέντο, καθώς προβάλλει με έναν πολύ επιτυχημένο τρόπο την άδολη παιδική ματιά θέασης και πρόσληψης της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, η ποιήτρια θα επιλέξει έναν ρεαλιστικό τόνο στις ποιητικές εικόνες που κατασκευάζει, αλλά θα δώσει συνάμα κι έναν τόνο χιουμοριστικό και παιγνιώδη, έτσι ώστε τα παιδιά να ακολουθούν τις σημασίες και τα νοήματα με χαρακτηριστική ευκολία. 8 4η παρατήρηση: Το πρόβλημα υπάρχει στη μορφολογική επεξεργασία, όπου εμφανίζονται διασκελισμοί αλλά κυρίως προβλήματα στο ρυθμό, στην εφαρμογή της ισοσυλλαβίας και του μέτρου ειδικότερα. Π.χ. Ελλάδα «Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου και κυπαρίσσια οι στύλοι. Ο γαλανός ορίζοντας η ωραία σου Πύλη». Όλο το ποίημα τρέχει σε οκτασύλλαβους και επτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους με τη σειρά 8/7,8/7, έτσι που στο βάθος να ολοκληρώνεται ένας εξαιρετικός δεκαπεντασύλλαβος. Στην πρώτη στροφή όμως ανιχνεύεται μια ιδιότυπη παραφωνία που φαλτσάρει στο ρυθμό, και κατά συνέπεια και στη μουσική εκφορά του στίχου. Συγκεκριμένα ο δεύτερος στίχος, «και κυ/παρί/σσια οι /στύλοι» είναι πλεονασματικός καθώς αποτελείται από οκτώ συλλαβές και όχι από επτά, με αποτέλεσμα να μπερδεύει το ρυθμό, γιατί και συνίζηση με τρεις
συλλαβές δεν γίνεται (σσια/οι) και η καταληκτική συλλαβή του στίχου είναι παροξύτονη (θα ταίριαζε καλύτερα αν η λέξη τονιζόταν στη λήγουσα). Αντίστοιχο πρόβλημα εμφανίζεται και στον τέταρτο στίχο, αλλά εδώ το πρόβλημα εντοπίζεται στο έλλειμμα του στίχου. Δηλαδή ο στίχος «η ωραί/α σου / Πύλη/» εμφανίζεται να έχει έξι συλλαβές, οπότε δεν μπορεί να διαβαστεί ρυθμικά, όπως π.χ. θα διαβαζόταν με μια διόρθωση εκ των υστέρων, ώστε η εκφορά να είναι πολύ πιο φυσική και αρμονική. «Ηλιόφως είναι οι τοίχοι σου Τα έλατα οι στύλοι. Ο γαλανός ορίζοντας η ωραία σου η Πύλη». δεύτερο και τέταρτο (τόξα και δόξα) επιτυγχάνει το καλύτερο μουσικό και 17 16 Αντίθετη εικόνα διακρίνεται στη δεύτερη στροφή, όπου η αρμονία 8/7, 8/7 υφίσταται, το μέτρο είναι αψεγάδιαστο, και μάλιστα η παρουσία οξύτονης λέξης στον πρώτο και τρίτο στίχο (σκεπή) σου, και παροξύτονης στον ρυθμικό αποτέλεσμα. «Κλάδους ελιάς έχει σκεπή Και ροδοδάφνες τόξα Άστρα τα παραμύθια σου, Που βλέπουν προς τη δόξα». Στην επόμενη συλλογή, Τα μονοπάτια του ήλιου, που έρχεται μετά από πολύ καιρό, ενώ ενδιάμεσα η ποιήτρια μεταφράζει και γράφει σε συνεργασία με τρίτους εξειδικευμένα βιβλία για παιδιά, η Ρένα Καρθαίου επιβεβαιώνει πλήρως την ξεχωριστή της ευαισθησία σχετικά με το παιδί και τα «θέλω» του, αλλά και την ποιητική της ωριμότητα στη μορφική επεξεργασία του στίχου. 8 1η παρατήρηση: Στη συλλογή αυτή η ποιήτρια ακολουθεί την παραδοσιακή λογική στη στιχουργική με αυστηρή τήρηση των κανόνων και των αρχών του μέτρου και της ρίμας. Επιμένει ιδιαίτερα σε μια συστηματική γλωσσική επεξεργασία του στίχου και σμιλεύει τις λέξεις και τους συνδυασμούς τους, επιτυγχάνοντας μια σχετική ισορροπία μορφής και περιεχομένου, καθώς συνδυάζει απλότητα ποιητικών εικόνων με ανάλογη μουσικότητα του στίχου. 8 2η παρατήρηση: Οι θεματικές επιλογές συμβαδίζουν με τις επιθυμίες του παιδιού και αναπτύσσονται με σαφή και απλό τρόπο, σχεδόν ξετυλίγονται με απλότητα μπροστά στα μάτια και μέσα στην ψυχή του παιδιού. Η οπτική γωνία με την οποία η ποιήτρια προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα, σέβεται πρωτίστως τη λογική του μικρού παιδιού. Δεν απλουστεύει υπερβολικά ούτε σχηματοποιεί την πραγματικότητα με καρικατούρες, αντίθετα αναπτύσσει με σχετική ευκολία απλές και προσιτές εικόνες. Τα ποιήματα της συλλογής κατανέμονται στις εξής θεματικές ενότητες: «Το Σχολείο», «Το παιδί», «Μέρα-νύχτα», «Επετειακά», «Καθημερινά», «Οικογένεια», «Φύση». Στα περισσότερα ποιήματα η γραφή της είναι προσανατολισμένη στο να υπηρετήσει την παιδική λογική. 8 3η παρατήρηση: Η ποιήτρια γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στόχο την ουσιαστική επικοινωνία μαζί του. Στέκεται και παρατηρεί τον κόσμο, όπως περίπου φαντάζεται ότι ένα παιδί αντικρίζει την πραγματικότητα, χωρίς απόσταση, χωρίς σχόλια και διάθεση κριτικής και ερμηνείας. Όποιο νόημα υπάρχει στο ποίημα είναι πεντακάθαρο και ανάγλυφο. Παράλληλα επιλέγει στοιχεία της πραγματικότητας που έχουν την προοπτική να προκαλέσουν γέλιο, χαρά και αισιοδοξία, και προτιμά εκείνη τη θέαση και αναπαράσταση της πραγματικότητας που θα επιτρέψει να αναβλύσει το γέλιο και το κωμικό στοιχείο. Κλασικό πλέον ποίημα της Ρένας Καρθαίου και τυπικό παράδειγμα επίτευξης ισορροπίας μορφής και περιεχομένου, τέλειας μορφικής επεξεργασίας του
18 στίχου με μελωδία και ρυθμό, αλλά και σπάνιας έκφρασής της και αναπαράστασης της παιδικής ματιάς στον κόσμο, είναι «Η σακαράκα». Η ΣΑΚΑΡΑΚΑ «Γκραν και γκρουν και τρίκι τράκα... Δες, περνάει μια σακαράκα! Αγωνίζεται, μπαμ μπουμ παλιοσίδερα χτυπούν. Τρίκι τρακ στην ανηφόρα, προσπαθεί να πάρει φόρα. Πουφ πουφ πουφ μέσα στη σκόνη, ξεφυσάει και ξεφουσκώνει. Τρίκι τρακ και γκραν και γκρουν, ουφ, τα λάστιχα βογγούν. Ξάφνου παφ! έχουνε σκάσει κι έχει η γειτονιά ησυχάσει». ς Ας το δούμε πιο προσεκτικά. Το μέτρο είναι τροχαϊκό, με οκτασύλλαβους και και με όλες τις αισθήσεις του σώματος. Υπάρχουν πολλά τέτοια παιδιά, που ο επτασύλλαβους στίχους, αντίστοιχα. Θα περίμενε κανείς, σε έναν σχεδόν υπο- 19 λανθάνοντα δεκαπεντασύλλαβο που σχηματίζουν οι δίστιχες στροφές, ένα ιαμβικό μέτρο. Εντούτοις η επιλογή της ποιήτριας είναι το τροχαϊκό μέτρο, που φαίνεται ότι ταιριάζει περισσότερο γιατί προσθέτει στο θέμα του ποιήματος το ρυθμό και την κίνηση της σακαράκας εξυπηρετώντας και το νοηματικό περιεχόμενο του ποιήματος. Η ανάπτυξη του θέματος βασίζεται στη διαδοχική πορεία, με απόλυτη χρονική ακρίβεια, πολλών απλών και εύληπτων εικόνων. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι αυτές οι εικόνες πέρα από τη νοητική τους διάσταση διαθέτουν μια ισχυρή ακουστική αξία και οδηγούν τη λειτουργία της πρόσληψης να επικεντρώνεται στο ακουστικό μέρος δηλαδή, το ποίημα σε κάποιες στιγμές περισσότερο ακούγεται παρά εννοείται. Διαισθητικά, το νόημα φαίνεται να υποχωρεί, ενώ αντιστοίχως προτάσσεται η μορφή, δηλαδή η ακουστική και μουσική αξία των εικόνων. Δεν ενδιαφέρει πια το ταξίδι της σακαράκας, όσο ο θόρυβος, οι ήχοι, τα μουσικά σήματα. Αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί από μόνο του εάν δεν υπάρχει μια κατάλληλη ηχητική επεξεργασία των λέξεων με την προσθήκη αρχικά ηχοποίητων λέξεων, που τόσο πολύ ταιριάζουν εδώ και που είναι τόσο εύχρηστες στο στόμα των μικρών παιδιών, αλλά και με μια προσεκτική συνύπαρξη συνηχήσεων, παρηχήσεων και συνιζήσεων. Πέρα από όλα αυτά, οι εικόνες του ποιήματος διακρίνονται από διάθεση για χιούμορ και κωμική παρουσίαση της σακαράκας. Υπάρχουν λοιπόν συγκεντρωμένα σε ένα ποίημα ο σκελετός του λαϊκού δίστιχου, η ποιοτική επεξεργασία του στίχου (πόσο μακριά είναι οι κακοηχίες της πρώτης συλλογής!), η παρουσία του χιούμορ, και έτσι δημιουργείται ένα ποίημα που απευθύνεται συνολικά σε όλο το «είναι» του παιδιού. Στο σώμα του με το ρυθμό, στο αυτί του με τον ήχο και τη μελωδία, και στο μυαλό του με το απλό θέμα ενός καθημερινού, ενδεχομένως, παιγνιδιού. Η πρόσληψη αυτού του ποιήματος από το μικρό παιδί έγκειται στο ότι μπορεί να απολαύσει το ποίημα παίζοντας, κουνώντας χέρια, πόδια και όλο του το σώμα, συλλαβίζοντας ρυθμικά τις λέξεις του ποιήματος, δηλαδή τραγουδώντας. Το ποίημα αυτό είναι πολύ κοντά σε μια παιδική ποίηση που προσλαμβάνεται από τον μικρό αναγνώστη/ακροατή ταυτόχρονα ως χορός, μουσική και λόγος (Αργυρίου Α., 1990). Και όχι μόνο γιατί η παιδική ποίηση, αίφνης, απογειώνεται και μετατρέπεται σε ένα μικρό καταφύγιο αισθήσεων, νοημάτων, παραπομπών, ξεχασμένων γεύσεων, νοσταλγικών εικόνων, αναπολήσεων αθωότητας και τόσο πολλά άλλα, αλλά γιατί η ποιήτρια ανοίγει και για χάρη μας τα παιδικά όνειρα και τα αφελή παιγνίδια και μας καθοδηγεί να διαβάζουμε τα πράγματα όχι μόνο με τα μάτια μας αλλά με ολόκληρο τον ψυχισμό μας Σαρτρ δήλωσε πως τα εξόρισαν βιαίως από την παιδική τους ηλικία, και θυμίζουν αθεράπευτα αισιόδοξα τον μικρό Ναυτίλο του Ελύτη ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ακριτόπουλος Α., 1993, Η ποίηση για παιδιά και νέους, Ηρόδοτος, Αθήνα. Αναγνωστόπουλος Β., 2006, Τάσεις κα εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα. Αργυρίου Α., 1990, «Στοιχεία και σημεία της νεοτερικής ποίησης», περ. Η λέξη, τχ. 99-100, σσ. 686-699. Αρανίτσης Ε., 2003, Ιψ ο τυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά και ερωτευμένους, Πατάκης. Βασιλαράκης Ι. Ν., 1992, Γλώσσα και πράξη της παιδικής λογοτεχνίας, Δοκίμια-Αναγνώσεις ποιητικών κειμένων, Gutemberg, Αθήνα. Ceysson P., 1995, «Le choix des poètes», στο: Enseigner la Poésie, dir. de Jean-Yves Debreuille, Presses Universitaires de Lyon, σσ. 92-113. Charpentreau J., 1987, «Les paradoxes de la poésie», στο: La Revue des livres pour enfants, τχ. 114, Paris. Δελώνης Α., 1986, Ελληνική παιδική λογοτεχνία Από τις πρώτες ρίζες μέχρι σήμερα, Ηράκλειτος, Αθήνα, σσ. 49-51. Gean J., 1985, «Le petit enfant et la Poésie», στο: Enfant et la Poésie, Armand Colin, σσ. 36-45, Paris. Κανατσούλη Μ., 1997, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σσ. 48-50. Καρακίτσιος Α., 2008, Ποίηση για παιδιά και νέους Όψεις, αναθεωρήσεις και προοπτικές, Ζυγός, Θεσσαλονίκη. Σακελλαρίου Χ., 1987, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, Δίπτυχο, Αθήνα. Σουλιώτης Δ., 1995, Αλφαβητάριο της ποίησης, Δεδούσης Γ., Θεσσαλονίκη. Τζούλης Θ., 1993, «Παιδική Λογοτεχνία και Ψυχανάλυση», περ. Η λέξη, τχ. 118, Αθήνα, σσ. 774-792.
Οι ημέρες της εβδομάδας Οικογένεια Λίγα Διατροφή Πρώτοι αριθμοί την ημέρα Δ Παιδικές φοβίες Οικογένεια Διαφορετικότητα Συλλογή παραμυθιών Πρώτα μαθηματικά Αθλητισμός Συνεργασία ιασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγακοινωνία Φιλία λώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με το γλωσσικό πλούτο του παιδιού, πουμια τοπρώτη βοηθάει Διασκεδαστικά, πολύχρωμα Φρούτα, γεύση από το πολύχρωνα διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτεριμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική κές συγκρούσεις, μα πάνω απ μεόλα να αγααρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα το παιδί! Θέματα προσαρμοσμένα πήσει το διάβασμα. στο άμεσο περιβάλλον του παιδιού, που εντάσσονται στα ενδιαφέροντα κάθε ηλικίας κι ανταποκρίνονται όλαβοηθήσουν τα στάδια ψυχικής και πνευματικής έχουν σκοπόσενα το Τα Φρούτα ανάπτυξης. Μιακατανοήσει πρωτότυπη σειρά βιβλίων, με το γλωσσιπαιδί να σταδιακά το εναρμονισμένη γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζίνα μεδιαχειρίζεται το γονιό συναισθήματα και κό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει του. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ όλαπολύτιμα να αγαπήσει το διάβασμα. εργαλεία σε όλες τις τάξειςνα κατανοήσει σταδιατα Φρούτα κάθε έχουνδασκάλου σκοπό να βοηθήσουν το παιδί σχολείου, αφού μπορούν μαζί να χρησιμοκά τοτου γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης με το γονιό του. Το παιδί θα έχει ώρες της Ευέλικτης Ζώνης έτσι ποιηθούν την ευκαιρίαστις να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ταυτιστεί με Φιλία Φιλαναγνωσίας. κάποιον από τους ήρωες, θα βιώσει τις δυσκολίες και τα προβλήματά του και θα χαρεί με τοεπιμελημένα ευτυχισμένο τέλος. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα Φρούτα με παιδαγωγικό προτάξεις του σχολείου, αφού μπορούν εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις σανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που Φιλαναγνωσίας. Φρούτα μεκι παιδαγωγικό από αγαπημέοξύνουνεπιμελημένα τη φαντασία αποτελούνπροσανατολισμό μια πρωεμπειρία για σπίτι ή νουςτότυπη Έλληνεςμαθησιακή και ξένους συγγραφείς και το εικονογράφους, που οξύνουν τη το σχολείο. φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο. Διατροφή Κοινωνία Φιλία Μπανάνα (2-4 ετών) προσχολική ηλικία Φραουλίτσα (5-6 ετών) Νηπιαγωγείο & Α Δημοτικού Βατόμουρο (7-8 ετών) Α, Β & Γ Δημοτικού Λωτός (9-11 ετών) Δ & Ε Δημοτικού Ξινόμηλο (11+ ετών) Ε & Στ Δημοτικού Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 800 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks! Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.
ανάμεσα στο σύνολο των σχολικών εγχειριδίων 23 22 TO ΠΟΙΗΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ ΣΤΑ «ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ» Τασούλα Τσιλιμένη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Εισαγωγή Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην επαφή των παιδιών με τη λογοτεχνία είναι πολύ σημαντικός και υλοποιείται κατά κύριο λόγο μέσα από τα «Ανθολόγια λογοτεχνικών κειμένων». Το κράτος μέσω των φορέων του (Υπουργείο Παιδείας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, κ.λπ.) ανέκαθεν συμπεριλάμβανε και τη συγγραφή ανθολογίων λογοτεχνικών κειμένων που προέβλεπε για κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης. Κάθε ανθολόγιο περιλαμβάνει όλα τα λογοτεχνικά είδη, πεζά και έμμετρα, ενώ οι στόχοι του εξαρτώνται και συνδέονται από/με το Αναλυτικό Πρόγραμμα. Η αναλογία των λογοτεχνικών ειδών και γενών, μολονότι δεν καθορίζεται με συγκεκριμένη και ακριβή ποσόστωση, συνδέεται και εξαρτάται από την ηλικία των παιδιών στα οποία απευθύνεται το ανθολόγιο. Κάθε λογοτεχνικό είδος εκπροσωπείται στα ανθολόγια, με σκοπό οι μαθητές/ τριες να έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να γνωρίσουν τα είδη και τα γένη, αλλά και να δημιουργηθεί ο κατάλληλος «διάλογος» μεταξύ αναγνώστη και κειμένου, καθώς κάθε είδος διαθέτει ξεχωριστούς τρόπους έκφρασης και επικοινωνίας. Οι στόχοι των ανθολογίων παρουσιάζονται συνήθως στα σημειώματα των επιτροπών ή συγγραφικών ομάδων, και απευθύνονται στους ίδιους τους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς. Έτσι στα πρόσφατα ανθολόγια, τα οποία εκδόθηκαν με τη συνεργασία του ΥΕΠΘ και του Π.Ι. το 2006 1, ως βασικοί στόχοι σημειώνονται: «η επαφή του παιδιού με καταξιωμένα από άποψη αισθητική κείμενα κυρίως της ελληνικής έντεχνης και λαϊκής λογοτεχνίας, η εξοικείωσή του με το εξωσχολικό βιβλίο και η ενθάρρυνσή του να αναπτύξει τη δημιουργική του φαντασία» (Α & Β Δημ.). «η καλλιέργεια της λογοτεχνικής ευαισθησίας και της φιλαναγνωσίας με τρόπους παιγνιώδεις και ευχάριστους, η σταδιακή εξοικείωση του μαθητή με την εθνική αλλά και την παγκόσμια λογοτεχνία καθώς και με πιο επεξεργασμένες μορφές και διευρυμένες δυνατότητες της γλώσσας» (Γ & Δ Δημ.). «να τέρψει τους αναγνώστες του, φιλοδοξώντας να τους κάνει να νιώσουν την αισθητική απόλαυση που μπορούν να προσφέρουν τα θαυμάσια κείμενα της λογοτεχνίας μας παράλληλα, να διαπιστώσουν με τρόπο βιωματικό ότι η λογοτεχνία πηγάζει από την ίδια τη ζωή και ότι αυτή τη ζωή μεταμορφώνει με τρόπο μαγικό και εξαίσιο σε έργο τέχνης» (Ε & ΣΤ Δημ. / http://digitalschool.minedu.gov.gr/courses/dsdim-f113/). Η ίδια τακτική ακολουθείται και στα ανθολόγια του Δημοτικού σχολείου παλαιότερης κοπής 2, όπου ο μελετητής διαβάζει στον πρόλογό τους: «Διαλεγμένα κομμάτια απ το θησαυρό της λογοτεχνίας» (Ανθολόγιο για τα παιδιά του δημοτικού, Μέρος δεύτερο: 11). Διαπιστώνεται από τα παραπάνω ότι η προγραμματισμένη από την πολιτεία γνωριμία των παιδιών με το έργο των λογοτεχνών υλοποιείται μέσω των ανθολογίων, γεγονός που αναδεικνύει τη βαρύτητα των συγκεκριμένων εγχειριδίων, η λειτουργία των οποίων αντιστοιχεί στη φιλοσοφία τού να τέρπουν και να ωφελούν. Οι επιλογές των κειμένων είναι έργο της εκάστοτε συγγραφικής ομάδας, η οποία, βέβαια, σε ό,τι αφορά τα «νέα ανθολόγια», δηλαδή αυτά που τυπώθηκαν το 2006, λαμβάνει υπόψη της τις υποδείξεις των αρμοδίων για τις χρονικές περιόδους καθώς και για την εκπροσώπηση των λογοτεχνικών ειδών που θα συμπεριληφθούν σε αυτά. Έτσι οι μαθητές/τριες θα γευτούν και θα εμπνευστούν από το έργο των δημιουργών που θα συμπεριληφθούν εντός τους. Μέσα από τα λογοτεχνικά έργα θα αναπτύξουν τη φαντασία και την κριτική τους ικανότητα, θα ερμηνεύσουν τον κόσμο, θα γνωρίσουν και θα κατανοήσουν τον εαυτό τους και τους άλλους, θα διαπιστώσουν προβλήματα που απορρέουν από τη συμπεριφορά του ανθρώπου, θα εκφραστούν δημιουργικά, και γενικά θα αποκτήσουν δεξιότητες απαραίτητες για την ένταξή τους στην κοινωνία. Οι αναγνώστες ή ακροατές θα βρουν σε αυτά την ευκαιρία να ακονίσουν τη σκέψη τους και συγχρόνως να αποκομίσουν «διδάγματα» χρήσιμα για τη ζωή τους (Τοντορόφ, 2013:52). Τα κείμενα των ανθολογίων, όντας επιλεγμένα με υπευθυνότητα και γνώση εκ μέρους των ειδικών, θα δημιουργήσουν το απαραίτητο πλαίσιο ώστε τα παιδιά να αγαπήσουν τη λογοτεχνία και το βιβλίο γενικότερα.
αλλαγές στα αναλυτικά προγράμματα και την υιοθέτηση της διδακτικής της διαθεματικότητας, όπως το ανθολόγιο της Ε & ΣΤ τάξης που προηγήθηκε των άλλων δύο. Στην πορεία όμως διευρύναμε το ερευνητικό πεδίο και ενσωματώσαμε και τα τρία μέρη του ανθολογίου που διανέμονταν στους μαθητές του Δημοτικού πριν από το 2006 (α έκδοση: 1975) καθώς η ποιήτρια ήδη είχε δημοσιευμένο έργο είτε σε περιοδικά είτε μέσα από αυτόνομες ποιητικές συλλογές 3. Στην έρευνά μας συμπεριλάβαμε και το μοναδικό ανθολόγιο του Νηπιαγωγείου (το αναθεωρημένο τεύχος που κυκλοφόρησε το 1996 και που είναι το μοναδικό που ακόμη κυκλοφορεί στα Νηπιαγωγεία, αφού το πακέτο συγγραφής των νέων ανθολογίων δεν προέβλεπε κάτι για τη συγκεκριμένη βαθμίδα εκπαίδευσης. Το ερευνητικό μας υλικό εμπλουτίστηκε ακόμη περισσότερο καθώς προσθέσαμε και ανθολόγια που δεν είναι του ΥΠΕΠΘ αλλά άλλων φορέων, απευθύνονται όμως σε παιδιά και εκπαιδευτικούς και κυκλοφόρησαν από το 1988 έως 1996. Έτσι θα έχουμε μια πληρέστερη εικόνα της ανθολόγησης του έργου της Ρένας Καρθαίου. Το ερευνητικό μας δείγμα αποτελείται συνολικά από 13 ανθολόγια/ανθολογίες. 25 24 H παρούσα έρευνα Στην παρούσα εργασία επιχειρούμε να διερευνήσουμε, στα ανθολόγια λογοτεχνικών κειμένων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, την παρουσία της ποίησης της Ρένας Καρθαίου (Ρ.Κ.), ποιήτριας που κατά κοινή παραδοχή των μελετητών της παιδικής λογοτεχνίας θεωρείται ότι όχι απλά «έφερε το φως της άνοιξης στην παιδική μας ποίηση, ανανεώνοντάς τη θεματολογικά» (Αναγνωστόπουλος, 1996:65), αλλά και ότι «πέρα από τις ευαίσθητες θεματικές επιλογές της, πέρα από τη συνειδητή προσπάθεια να συγκινήσει, να πλησιάσει και να μιλήσει ισότιμα με τον μικρό αναγνώστη, επιλέγει να δώσει προτεραιότητα στην επεξεργασία του στίχου, να τελειοποιήσει τις ρυθμικές και ηχητικές διαστάσεις της γλώσσας και να θεμελιώσει εκεί επάνω την επικοινωνία με το παιδί» (Καρακίτσιος: 115). Ποιήτρια η οποία έδωσε ποιητικές συλλογές (Χαρταετοί στον ουρανό και Ανοιξιάτικα) «από τις καλύτερες που είδαμε μεταπολεμικά και που θα φέρουν έναν καινούργιο αέρα στο χώρο της Π.Λ.» (Μπενέκος, 1998:4). Πρόθεσή μας στη μελέτη αυτή είναι να εξακριβώσουμε ποια από τα έργα της Καρθαίου ανθολογούνται και σε ποια ανθολόγια φιλοξενούνται. Αρχική μας πρόθεση ήταν να εστιάσουμε αποκλειστικά στα τρία «νέα ανθολόγια» του Δημοτικού σχολείου, δηλαδή σε αυτά που τυπώθηκαν το 2006, μετά τις Συγκεκριμένα: Το δείγμα o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α & Β Δημοτικού, «Το δελφίνι», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσαρης Λ., Καπλάνογλου Μ. o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ & Δ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2006. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός Θ. o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε & ΣΤ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ όνειρο», ΟΕΔΒ, Αθήνα 2001. Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου Στ., Πυλαρινός Θ. o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. o Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. o Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά, Παπανικολάου Σ. & Τσιλιμένη Τ., Θεσσαλονίκη 1988. o Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. o Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ.
Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά Τρία ποιήματα της Καρθαίου περιέχει η ποιητική αυτή ανθολογία, που προo Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. o Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Καστανιώτης, Αθήνα 1994. Συγγραφείς: Αναγνωστόπουλος Β. Δ. & Τσιλιμένη Τ. o Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη Ειρ., Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., ΟΕΔΒ, Αθήνα 1996). o Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Α.Π.Θ.-Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995. 26 Παρουσίαση και σχολιασμός δεδομένων Ανθολόγια του ΥΠΕΠΘ Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α & Β Δημοτικού, «Το δελφίνι» Στο ανθολόγιο αυτό καταγράφονται 2 ποιήματα της Ρ.Κ. Το πρώτο είναι απόσπασμα (μια στροφή) από το ποίημα με τίτλο «Ο Σεπτέμβρης» και αποτελεί τον «προοργανωτή» της ενότητας «Σχολείο και παιδί» (σελ. 29), ενώ το δεύτερο βρίσκεται στην ενότητα «Θρησκευτική ζωή» (σελ. 111) και έχει τον τίτλο «Χριστουγεννιάτικο δέντρο». 27 Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ & Δ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου» Κανένα ποίημα δεν εμπεριέχεται στο ανθολόγιο αυτό. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε & ΣΤ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ όνειρο» Και σε αυτό το ανθολόγιο δεν συμπεριλαμβάνεται ποίημα της Ρ.Κ. Παλαιότερα ανθολόγια Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο Δύο ποιήματα φιλοξενούνται εδώ και είναι: «Οι καλύτεροί μου φίλοι» (σελ. 119) από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, που εκδόθηκε το 1973, και «Γύρω-γύρω όλοι» (σελ. 120), από την ίδια συλλογή. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο Τέσσερα ποιήματα από την ίδια συλλογή (Χαρταετοί στον ουρανό) ανθολογούνται στο δεύτερο μέρος του ανθολογίου, ήτοι: «Η Αστροναύτισσα» (σελ. 15), «Κικιρίκου! Κικιρί!» (σελ. 24), «Προσευχή ενός μικρού κοριτσιού» (σελ. 156), και «Το τραγούδι του μαγκανοπήγαδου» (σελ. 238). Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο Κανένα ποίημα της Καρθαίου δεν συμπεριλαμβάνεται και σε αυτό το τεύχος, που προορίζεται για την Ε & ΣΤ τάξη του Δημοτικού. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο Το ανθολόγιο αυτό απευθύνεται σε μικρά παιδιά, ως εκ τούτου δίνει έμφαση στην ποίηση που θεωρείται ότι συμβάλλει ιδιαίτερα στην καλλιέργεια της Γλώσσας. Έτσι καταγράφουμε 91 ποιήματα επώνυμων δημιουργών (εξαιρούνται όσα ανήκουν στη λαϊκή δημιουργία). Στο σύνολο αυτό η συντακτική ομάδα συμπεριέλαβε τρία ποιήματα της Καρθαίου, ήτοι: «Φθινόπωρο» (σελ. 7), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977), «Νανούρισμα» (σελ. 34), χωρίς να αναφέρεται στη βιβλιογραφία η πηγή προέλευσης, και «Τραγουδάκι-Προσευχή» (σελ. 145), από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα 1973). Aνθολόγια άλλων φορέων
29 28 Συνολικά, στα 13 ανθολόγια φιλοξενούνται 20 ποιήματα της Καρθαίου. Παρατηρούμε ότι τα ανθολόγια που απευθύνονται στα παιδιά των μεγαλύτερων τάξεων του Δημοτικού δεν συμπεριλαμβάνουν ποιήματά της, γεγονός που μας οδηγεί στη σκέψη ότι οι ανθολόγοι θεωρούν πως η Καρθαίου, ποιήτρια που αρχικά ασχολήθηκε με την ποίηση ενηλίκων, δεν στρέφει το ενδιαφέρον της στη συνέχεια στο παιδικό κοινό γενικώς, αλλά κυρίως απευθύνεται στις μικρότερες ηλικίες. Αυτή η σκέψη ενισχύεται και από τις απόψεις των μελετητών της παιδικής λογοτεχνίας οι οποίοι αναφερόμενοι στο έργο της Καρθαίου σημειώνουν ότι «η οπτική γωνία με την οποία προσεγγίζει τα ποικίλα θέματα πλησιάζει στη λογική του μικρού παιδιού», και ότι «γράφει για το μικρό παιδί με διάθεση και στόχο απόλυτης επικοινωνίας μαζί του» (Καρακίτσιος, 2002:112). Το ενδιαφέρον των συγγραφικών ομάδων επικεντρώνεται κυρίως στις δύο συλλογές της Καρθαίου με τίτλο Ανοιξιάτικα και Χαρταετοί στον ουρανό, από τις οποίες και αντλείται η πλειονότητα των ποιημάτων. Σε ό,τι αφορά στη θεματική επιλογή των ποιημάτων εκ μέρους των ανθολόγων, διαπιστώνεται ότι αυτή εξυπηρετεί μάλλον το πνεύμα σχεδιασμού ενός ανθολογίου, που έχει σαφή παιδαγωγικό στόχο το να συνδυάζει την ψυχαγωγία με τη μάθηση. Σημειώνεται ότι «τέρπει και διδάσκει ένα καλό ποίημα» (Αναγνωστόπουλος 1996:66), αλλά και γενικότερα η ποίηση χαρακτηρίζεται «άδολη τέχνη, που αποβλέπει στη συνολική, μακροπρόθεσμη και σε βάθος καλλιέργεια του ατόμου» (Μπενέκος 1998:26). Τα ποιήματα που φιλοξενούνται στα ανθολόγια αναφέρονται στον κύκλο του χρόνου, τη φύση, τα ζώα, τις γιορτές, αλλά και την τεχνολογία. Διαθέέρχονται από το συλλογικό βιβλίο Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Τήνος, 1977) και από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό, ήτοι: «Η σακαράκα» (σελ. 20), «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» (σελ. 22), και «Ο γλυκατζής» (σελ. 24). Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Στο βιβλίο αυτό καταγράφουμε δύο ποιήματα της Καρθαίου: «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» (σελ. 47), από τη συλλογή Ο αγέρας παίζει φλογέρα (Αθήνα, 1997), και «Της Πρωτοχρονιάς φλουρί» (σελ. 68), ποίημα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 11 (1980), σελ. 28. Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Ένα ποίημα περιέχει η συγκεκριμένη συλλογή, με τίτλο «Πάσχα» (σελ. 74), που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Χελιδόνια, τχ. 15 (1981), σελ. 5. Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Και σε αυτό το ανθολόγιο έχουμε ένα ποίημα, με τίτλο «Καλοκαίρι» (σελ. 11), από το βιβλίο Χαρούμενες διακοπές, Πατάκης, Αθήνα 1982. Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Ένα ποίημα συμπεριλαμβάνει η συλλογή αυτή, με τίτλο «Κικιρίκου! Κικιρί!» (σελ. 30), από τη συλλογή Χαρταετοί στον ουρανό (Αθήνα, 1972). Διαλέγω και διαβάζω: Ποιήματα και πεζά για παιδιά Σε αυτή την ανθολογία καταγράφουμε δύο ποιήματα που προέρχονται από την ίδια συλλογή, τα Ανοιξιάτικα (Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1982). Οι τίτλοι είναι: «Καρναβάλι» (σελ. 58) και «Η μπουγάδα» (σελ. 89). Συγκεντρωτικά, τα ποιήματα που ανθολογούνται είναι τα εξής: Ο Σεπτέμβρης Χριστουγεννιάτικο δέντρο Οι καλύτεροί μου φίλοι Γύρω-γύρω όλοι Η Αστροναύτισσα Κικιρίκου! Κικιρί! Προσευχή ενός μικρού κοριτσιού Το τραγούδι του μαγκανοπήγαδου Σχολιασμός-Συμπεράσματα Φθινόπωρο Νανούρισμα Τραγουδάκι-Προσευχή Η σακαράκα Ο γλυκατζής Της Πρωτοχρονιάς φλουρί Πάσχα Καρναβάλι Η μπουγάδα
30 τουν έντονη εικονοπλασία («Ο γλυκατζής») και ηχοποίητες λέξεις («Η σακαράκα»), στοιχεία που ικανοποιούν ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά που αρέσκονται στον έντονο ρυθμό, τη μουσικότητα και την κίνηση. Η ποιήτρια γνωρίζει πολύ καλά τη σκέψη των παιδιών, οπότε επιλέγει και χρησιμοποιεί γοργό ρυθμό που «ανταποκρίνεται στη φυσική κινητικότητα των παιδιών» (Αναγνωστόπουλος, 1996:65). Η προσωποποίηση, που τακτικά χρησιμοποιεί η Καρθαίου, βοηθά το παιδί να βιώσει τους στίχους και να προσλάβει την ποίηση ως έκφραση χορού, μουσικής και λόγου. Μέσα από αυτό το παιχνίδι μουσικότητας και λόγου θα κατανοηθούν από το παιδί νοήματα και εικόνες που ίσως σε άλλη περίπτωση δεν θα μπορούσαν να αναπαρασταθούν στη λογική του, όπως, π.χ., συμβαίνει με το ποίημα «Ο Σεπτέμβρης». Με ξεχωριστό τρόπο, και με όπλα της τη μεταφορά και το χιούμορ, θα επιχειρήσει να εξοικειώσει το μικρό παιδί με την τεχνολογία, στο ποίημα με τίτλο «Η αστροναύτισσα», που ανθολογείται ακριβώς για αυτόν Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιλογή δύο ποιημάτων που ανήκουν στην κατηγορία των προσευχών και σχετίζονται με τη θρησκευτική ζωή, η οποία έχει τη δική της θέση στη σχολική ζωή. Τα ποιήματα που επιλέγονται («Τραγουδάκι-Προσευχή», «Προσευχή ενός μικρού κοριτσιού») είναι σύστοιχα της λογικής των παιδιών που συνομιλούν με τα ουράνια πνεύματα. «Η ποιήτρια μετα-ποιεί τη φυσική τάξη ή την παραδομένη τάξη σε μια νέα πραγματικότητα: σε όνειρο, σε παιχνίδι της φαντασίας» (Μπενέκος, 1998:17). Κάποια από τα ποιήματα επαναλαμβάνονται σε περισσότερα του ενός ανθολογίου, όπως το «Χριστουγεννιάτικο δέντρο» που επιλέγεται τρεις φορές. Το ποίημα αυτό συνιστά πανδαισία οικείων παιδικών εικόνων. Γενικότερα, επιλέγονται ποιήματα με ομοιοκαταληξία, εικονοπλασία, ρίμα ανάλαφρη, με ρυθμό που αγγίζει το παιδί και του μεταφέρει την αρμονία. Αναμφίβολα, η παρουσία στίχων της Καρθαίου στα ανθολόγια έχει να προσφέρει δροσιά στα βιβλία αυτού του τύπου και βοηθά τους μικρούς αναγνώστες στο να αγαπήσουν τη λογοτεχνία γενικά και κυρίως την ποίηση, αφού η ποιήτρια «κατέχει τη λεπτή τέχνη να μιλάει στα παιδιά, να γελάει μαζί με τα παιδιά» (Αναγνωστόπουλος, 1996:66). Με την έντονη χιουμοριστική διάθεση που χαρακτη- ρίζει τους στίχους της, το παιδί ψυχαγωγείται και γελά, ενώ συνάμα στέκεται αντιμέτωπο με προβληματισμούς που εκφέρονται άψογα τεχνικά. Γνωρίζοντας τα εξαίσια και μοναδικά χαρακτηριστικά της ποίησης της Καρθαίου, οι ανθολόγοι εντάσσουν την ποίησή της στα ανθολόγια, στο μέτρο που τους «επιτρέπεται» αναλογικά και με τους άλλους ποιητές, όντας σίγουροι ότι η εκρηκτική και πολυδύναμη γλώσσα της, η μοναδική τεχνική με την οποία χειρίζεται το στίχο και η παιδική της θέαση του κόσμου θα κεντρίσουν το ενδιαφέρον των παιδιών και θα τα κάνει να την αναζητήσουν και έξω από τα ανθολόγια, κάτι που πρέπει να είναι στόχος για κάθε σωστό εγχειρίδιο αυτού του είδους. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Εκτός από το Ανθολόγιο της Ε & ΣΤ Δημοτικού, που κυκλοφόρησε το 2001. 2. Αυτά που διανέμονταν πριν το 2006. 3. Το 1973 εκδίδεται η ποιητική της συλλογή, Χαρταετοί στον ουρανό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. (1996), Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδόσεις των Φίλων. Καρακίτσιος, Ανδρέας (2002), Σύγχρονη παιδική ποίηση, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες. το σκοπό. Μπενέκος, Αντώνης (1998), Ρένα Καρθαίου: Αφιέρωμα της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντρο- 31 φιάς για την προσφορά της ποιήτριας στα παιδικά γράμματα, Αθήνα, Πατάκης. Τοντορόφ, Τσβετάν (2013), Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, Αθήνα, Πόλις. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Χειμωνιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Ανοιξιάτικο, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Καλοκαιρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Αναγνωστόπουλος, Β. Δ. & Τσιλιμένη, Τ. (1994), Ανθολόγιο Φθινοπωρινό, για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας, Αθήνα, Καστανιώτης. Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Α & Β Δημοτικού, «Το δελφίνι» (2006). Συγγραφική ομάδα: Τσιλιμένη Τ., Γραίκος Ν., Καίσαρης Λ., Καπλάνογλου Μ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Γ & Δ Δημοτικού, «Στο σχολειό του κόσμου» (2006). Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Παπαδάτος Γ., Πάτσιου Β., Πολίτης Δ., Πυλαρινός Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο Λογοτεχνικών κειμένων Ε & ΣΤ Δημοτικού, «Με λογισμό και μ όνειρο» (2001). Συγγραφική ομάδα: Κατσίκη-Γκίβαλου Α., Καλογήρου Τζ., Παπαδάτος Γ., Πρωτονοταρίου Στ., Πυλαρινός Θ. (Αθήνα, ΟΕΔΒ). Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος πρώτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος δεύτερο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο για παιδιά του Δημοτικού. Μέρος τρίτο, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1975. Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων για το Νηπιαγωγείο, με συντακτική ομάδα τους: Μαυροειδή Γ., Δράγαση Ε., Γκενάκου Ζ., Γενειατάκη Ειρ., Νιάρχου Αγγ. (ΥΠΕΠΘ & Π.Ι., Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1996). Διαλέγω και διαβάζω. Ποιήματα και πεζά για παιδιά, Ζήκου-Βάρφη, Ελ. (Α.Π.Θ. & Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1995). Παπανικολάου Σ. & Τσιλιμένη Τ. (1988), Ποίηση και φαντασία σε μικρά παιδιά, Θεσσαλονίκη.
το τι σημαίνει λογοτεχνία για το παιδί» (Μπενέκος, 1998:5). Πρωτίστως η Ρ.Κ. 33 32 H ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΤΗΣ ΡΕΝΑΣ ΚΑΡΘΑΙΟΥ Γιάννης Σ. Παπαδάτος Λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών Η Ρένα Καρθαίου (Ρ.Κ.) (1913-2005) αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής της μέσα από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά για την προώθηση του παιδικού βιβλίου και της παιδικής λογοτεχνίας. Ο Μπενέκος αναφέρει ότι η Ρ.Κ. «ως πνευματική οντότητα και δημιουργός, ανατράφηκε και έδρασε μέσα στο πνεύμα του μεσοπολέμου και κουβαλάει [ ] τις αγωνίες και τους προβληματισμούς εκείνης της εποχής [ ] (είχε δε) μια άλλη όραση σχετικά με είναι μια δημιουργός με σημαντικό έργο στην ποίηση για παιδιά. Οι μελετητές και οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας συμφωνούν ότι ανανέωσε τη θεματολογία της ποίησης για παιδιά, ότι η ποίησή της έχει πηγαίο χιούμορ, το δε φως είναι συστατικό στοιχείο των ποιητικών της εικόνων. Επίσης αναφέρονται στην ισορροπία μορφής και περιεχομένου στην ποίησή της και στη στιχουργική της τελειότητα (Αναγνωστόπουλος, 1983:65 Καλλέργης, 2002:284 Καρακίτσιος, 2008:99-101), καθώς και στην πανδαισία της ελληνικής φύσης που αποτυπώνεται στο έργο της (Αναγνωστόπουλος, ό.π.: 65-6), το οποίο εντάσσουν στην εξπρεσιονιστική ή τη νεωτερική ποίηση (Αναγνωστόπουλος, ό.π. Δελώνης, 1990:144). Επιπλέον σημειώνουν τις καταβολές της από τους κλασικούς της ποίησης για παιδιά (Πάλλη, Βιζυηνό, Παπαντωνίου, Ρώτα, Στασινόπουλο) (Σακελλαρίου, ό.π. Δελώνης, ό.π.: 45 Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, 2007:1037). Στο παρόν κείμενο με αποκλειστική αναφορά στην ποιητική της συλλογή Στα μονοπάτια του ήλιου (2000), που περιλαμβάνονται και ποιήματα από προηγούμενες συλλογές, θα αναφερθώ μόνο στο περιεχόμενο και ειδικότερα στην παρουσία της φύσης σε αυτό. Επειδή ο όρος φύση έχει πολλές σημασίες οι οποίες διαπλέκονται, επικαλύπτονται μερικώς ή ακόμη και συγκρούονται (Κιντή-Ζήκα, 1999:61), θα ασχοληθώ με εκείνη τη σημασία του όρου που αποτυπώνεται στα ποιήματα της συλλογής και αναφέρεται στον φυσικό κόσμο (Κιντή-Ζήκα, ό.π.) με το σύνολο των υλικών στοιχείων του (φυτά, ζώα, γη) και στον συμπαντικό, ιδιαίτερα της πραγματικής ή φαντασιακής σχέσης τους με τον άνθρωπο και τις πράξεις του. Η φύση υπ αυτή την έννοια, στην ποίηση για παιδιά, συνήθως επιτελεί έναν βασικό ρόλο. Στοιχεία της άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή του μικρού παιδιού γίνονται το ρεαλιστικό ή φαντασιακά ανθρωπομορφικό πλαίσιο προκειμένου οι ποιητές/ποιήτριες να μιλήσουν στο παιδί, να του εμφυσήσουν έμμεσα μηνύματα για τη ζωή και γενικά για τον κόσμο που πρόκειται να το δεχτεί, να του δημιουργήσουν πλαίσια χαράς, ψυχαγωγίας, ευτυχίας, αλλά και προβληματισμού. Στο άρθρο θα υποστηρίξω ότι η Ρ.Κ. επειδή γνωρίζει πολύ καλά και «τη λειτουργία της πρόσληψης της ποίησης από το παιδί» (Καρακίτσιος, ό.π.:103), χρησιμοποιεί εύστροφα και πρωτότυπα στο πλαίσιο της παιδικότητας εικόνες του φυσικού και συμπαντικού τοπίου, οι οποίες εντάσσονται λειτουργικά σε θεωρητικές αποτυπώσεις της φύσης, εκκινώντας από την αρχαία σκέψη και φτάνοντας ως σήμερα. Μεθοδολογικά θα ακολουθήσω την κατηγοριοποίηση των ποιημάτων της συλλογής στις ενότητες: Ελλάδα, Σχολείο, Παιδί, Μέρα- Νύχτα, Επετειακά, Καθημερινά, Οικογένεια, Φύση. Σε αυτές τις ενότητες η φύση εισχωρεί στον κόσμο του παιδιού, παίρνει ένα άλλο περιεχόμενο, αφε-
34 νός προσιτό στο παιδί και αφετέρου επιτυγχάνεται η ένταξή της ουσιαστικά στο βίωμά του. Ο τίτλος της συλλογής δίνει το στίγμα των ποιημάτων της. Οι παραπάνω ενότητες είναι για την ποιήτρια τα συμβολικά μονοπάτια της ζωής, η φύση δε και προπάντων ο ήλιος αποτελούν γι αυτά σημαντική πηγή νοήματος. Στην πρώτη κιόλας ομώνυμη ενότητα με το μόνο ποίημα «Ελλάδα», η φύση σε μια οργιαστική, οικολογικά γήινη και συνάμα συμπαντική θέαση (ήλιος, δέντρα, χωριά, θάλασσα, άστρα) συμμετέχει με υπερρεαλιστικές εικόνες στη βόλου με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στοιχεία. Το φως σε όλους τους στίχους σχεδόν υπογραμμίζει μια διθυραμβικής πνοής χρωματική αντίστιξη που περικλείεται στο καταληκτικό δίστιχο: «Είν στο χάρτη απάνω η Ελλάδα / θάλασσα, ουρανός, λιακάδα» (σ. 16). Και στη δεύτερη ενότητα («Σχολείο») η φύση μέσω κυρίως δύο ποιημάτων για το Σεπτέμβρη αλλά και με την παρουσία ζώων, οικείων στο παιδί, συμμετέχει ανθρωπομορφικά συνδεόμενη με το άνοιγμα των σχολείων, βοηθώντας το παιδί να αρχίσει με χαρά τη σχολική του ζωή. «Ο Σεπτέμβρης κατεβαίνει / και για το σχολειό πηγαίνει / κρύβεται μες στα βαρέλια / που τα καθαρίζουν. Γέλια, / τούμπες κάνει και φωνάζει. / Μούστος ο Σεπτέμβρης. Βράζει» (σ. 19), «Ο Σεπτέμβρης είναι αγόρι» (σ. 22), «Στο σχολειό μου τρέχω φτάνω / Από φίλους ξεχειλίζει / κι όλο γράμματα μυρίζει» (σ. 24). Εδώ, τα φυσικά στοιχεία κινούνται αέναα συνενώνοντας τη φωνή τους με τη χαρά και την ευτυχία του περιβάλλοντος, αλλά και ουσιαστικά, πάσχοντας με τα χτυποκάρδια του παιδικού κόσμου. Ο παγανισμός στοιχείων της φύσης, όπως έχει επισημανθεί και από τον Δελώνη (Δελώνης, ό.π.), λειτουργεί ιδιότυπα, με την έννοια της φύσης της υπαίθρου που συμμετέχει άλλοτε οργιαστικά σε ένα πανηγύρι με γέλια και φράσεις που παραπέμπουν σε παιδικά παιχνίδια και άλλοτε η φύση γίνεται φίλος, συμμαθητής (σ. 23) και συμπαραστάτης του παιδιού. Μπορού- με να πούμε ότι η φύση με τα προαναφερόμενα στοιχεία και ενίοτε με όχημα τον υπερρεαλισμό [«Έχει σάκα από νερό / κι έχει μέσα τα βιβλία / από σύννεφο κι αφρό» (σ. 22)] συμμετέχει στη διάπλαση της παιδικής ψυχής, αφού ο ίδιος ο Σεπτέμβρης μέσω της ποιήτριας θα πει στο παιδί: «Με του ανέμου τα ποδάρια / τρέχει δίχως να τον βλέπεις. / Στων βημάτων σου τα αχνάρια / διαμαντάκι θε να βρεις, / σταγονίτσες / σταγονίτσες / μιας ολόχρυσης βροχής» (σ. 22). Αν και δεν είναι στους στόχους μου να μιλήσω για τη στιχουργική μορφή αναφέρ- σύλληψη της Ελλάδας ως συμθηκα παραπάνω στην απόλυ- 35 τη συμφωνία θεωρητικών, εν τούτοις πρέπει να σημειώσω ότι αρκετά ποιήματα της Ρ.Κ. έχουν ένα πρόσθετο προσόν, που συνδέεται με τη διαλεκτική ταύτιση μορφής και περιεχομένου, και το οποίο αποδεικνύει την ανανέωση και της ίδιας της παραδοσιακής μορφής των στίχων. Το ποίημα «Ο Σεπτέμβρης» στο οποίο και ανήκουν οι παραπάνω στίχοι, το αποδεικνύει. Επιπλέον στο συγκεκριμένο ποίημα, όπως και σε άλλα της συλλογής, εμφανίζονται και στοιχεία του μαγικού ρεαλισμού, τα οποία συμμετέχουν στην ανθρώπινη πράξη. Στον μαγικό ρεαλισμό, ο οποίος δεν αποτελεί κάποιο ρεύμα, αλλά τρόπο αφήγησης (Bowers, 2004:23), ο ήρωας και ο αναγνώστης δεν αναρωτιούνται για τα φαντασιακά γενόμενα κι έτσι ο ρεαλισμός, παρόλο που «διασπάται» με το μαγικό, δεν ανατρέπεται, αντίθετα ενισχύεται. Έτσι σε ορισμένα ποιήματα οι εικόνες της Ρ.Κ. δεν παραμένουν απλές μεταφορές, παρομοιώσεις ή προσωποποιήσεις, αλλά εμπλουτισμένες με τον τρόπο του μαγικού ρεαλισμού δίνουν μια νέα, συμβολική και συνάμα δυναμική θέαση της πραγματικότητας (Bowers, ό.π.). Η τρίτη ενότητα («Παιδί») αναφέρεται στο αιώνιο παιδί ή, θα έλεγα, καλύτερα, στην παιδικότητα με την έννοια της φαντασίας, της δυναμικότητας, της ευκινησίας, της αλληλεπίδρασης με τους άλλους και τη φύση. Πρόκειται για
να συμμετέχει και η φύση ως μέρος του σκηνικού. Η ποιήτρια καταφέρνει να 37 36 την αυτονομία της παιδικής ηλικίας που σχετίζεται με την εξάρτησή της από τους ενήλικες. Μόνο το παιδί έχει επίγνωση της ηλικίας του. Ο ενήλικος έχει την ανάμνηση της δικής του παιδικής ηλικίας. Η λογοτεχνία για παιδιά αποτυπώνει ένα αμάλγαμα παιδικότητας το οποίο επηρεάζει τα παιδιά, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν αυτή την καταγραμμένη παιδικότητα του κειμένου (Hollindale, 1997). Η παιδικότητα που αποτυπώνεται στην ποίηση της Ρ.Κ. και ιδιαίτερα στη συγκεκριμένη ενότητα είναι πολύ κοντά στο παιδί. Στην ποίησή της πρωταγωνιστούν παιδιά που ζουν την ηλικία τους και απασχολούνται με ζητήματα της καθημερινότητάς τους. Μάλιστα, όπως ορθά επισημαίνεται από τον Σακελλαρίου, το παιδί απελευθερώνεται από τον καθωσπρεπισμό (Σακελλαρίου, 1996:134), ενώ σημειώνεται με έμφαση από τον Αναγνωστόπουλο ότι χρησιμοποιούνται και ιδιότητες του παιδιού όπως η ξεγνοιασιά, η ζωντάνια και το όνειρο (Αναγνωστόπουλος, ό.π.), βασικά στοιχεία της προαναφερόμενης «παιδικότητας». Η Ρ.Κ. προσθέτει δύο σημαντικές παραμέτρους οι οποίες αποτελούν βασικό στοιχείο της ποιητικής της: η πρώτη συνδέεται με τη συμβολική εικονοποιία της φύσης. Στο ποίημα-σάλπισμα (Μπενέκος, 1998:15), «Το παιδί βγήκε αμαξάδα», ανάμεσα στην απόλαυση και την αφθονία της χαράς εμφανίζεται συνδυάσει σε μία μόνο χρονική στιγμή πολλές από τις λειτουργίες του σκηνικού, δηλαδή: ως λογοτεχνικής γεωγραφίας, ως συμβόλου, ως διάθεσης, ως επικοινωνίας, και τέλος ως μύησης και ενηλικίωσης (Παπαντωνάκης- Κωτόπουλος, 52-68). Εδώ, η ενήλικη ποιητική φωνή παρουσιάζεται ανεπαίσθητα συνδέοντας τη φύση, την παιδική ηλικία και τις δυσκολίες της ζωής. Όλα, μετά από μια διονυσιακής διάθεσης χαρά του παιδιού, με κουδούνια, τροχούς, γέλια, εικόνες όπως το θριαμβικό σμίξιμο των δέντρων στις κορφές τους και την κίνηση των θάμνων και των δέντρων να γίνονται κοινωνοί αυτής της χαράς, συμπυκνώνονται στην τελευταία στροφή: «Η χαρά πάει αμαξάδα, / έβγα, κόσμε, να τη δεις. / Το παιδί κρατάει τα γκέμια / της ζωής» (σ. 27). Η παιδικότητα σε όλη της τη δυναμική ταυτίζεται με τη λέξη «χαρά» η οποία είναι εκείνη που, στην πρώτη στροφή, αντί για το παιδί κρατάει τα γκέμια της ζωής. Κι είναι αυτή η δεύτερη παράμετρος λειτουργίας της φύσης. Πρόκειται για μια εναλλαγή πράξεων που διαχωρίζει, αλλά και συνάμα συνενώνει δημιουργικά, την παιδική ηλικία με την ενήλικη ζωή, σε ένα ποίημα απλό, με πολύ βαθιά νοήματα απολύτως κατανοητά από τον μικρό αναγνώστη της ποίησης. Στο δεύτερο ποίημα της ενότητας («Το παιδί γιορτάζει») γίνεται η επίκληση στοιχείων της φύσης και εποχών προκειμένου να χαρίσουν στο παιδί δώρα ανάλογα με την ιδιότητά τους, αλλά αυτό που απομένει θα το δώσει στην τελευταία στροφή η μάνα, γιατί το παιδί είναι η ζωή της. Σε αυτό το ποίημα, θα πρόσθετα, ότι ο τρόπος εκφοράς του ποιητικού του λόγου, μέσω της επίκλησης, δεν υποδηλώνει μόνο δημιουργική επιρροή από το δημοτικό τραγούδι, αλλά με έναν σύγχρονο τρόπο, όπως αναφέραμε και παραπάνω, κατορθώνεται ένα άλλο δείγμα ανανέωσης όχι μόνο της θεματικής αλλά και της μορφής του. Ένα δείγμα: «Ήλιε, εσύ τι θα χαρίσεις / στο παιδάκι που γιορτάζει; / Το χρυσάφι όλου του κόσμου / στην καρδιά του να σωριάζει / Ο χειμώνας τι θα φτιάξει / για το ολόγλυκο το αγόρι; / Από πάγο παιχνιδάκια / κι ένα αφράτο πανωφόρι» (σ. 28). Στη συνέχεια σε δύο ποιήματα, ένα αντιπολεμικό (σ. 30: «Πολεμικά παιχνίδια») κι ένα διαπολιτισμικό (σ. 32: «Άσπρα, μαύρα, κίτρινα»), με τη φωνή της ποιήτριας μπορεί να μη συμμετέχει ενεργά η φύση, όμως με την απλή παρουσία στοιχείων της δίνεται η δυνατότητα να προσεχθεί το περιεχόμενό τους. Έκδηλη η αγωνία στο πρώτο για τα συγκεκριμένα είδη των παιχνιδιών, ευαισθησία και τρυφερότητα στο δεύτερο, με μια αμυδρή συμμετοχή της φύσης στη συντροφική συνάθροιση των παιδιών στη διαπολιτισμική πανδαισία συναδέλφωσης. Στην τέταρτη ενότητα («Μέρα-Νύχτα») τον πρώτο λόγο έχουν δύο στοιχεία: το φως και το σκοτάδι που εμφανίζονται, το καθένα, με δίσημα πρόσωπα. Ο ήλιος και το παιδί παίζουν, δημιουργούν και ταυτίζονται σε μια ατμόσφαιρα φωτός και γενέθλιας δύναμης, σε ποίημα για το οποίο ο Αναγνωστόπουλος (Αναγνωστόπουλος, 1987:521) σημειώνει ότι είναι σαν οι εμπνευστές του να είναι τα παιδιά (σ. 35: «Ήλιος και Παιδί»): «Ήλιος και παιδί / για όλους μας χρυσάφι. / Η ζωή μας γύρω τους / κύκλους κύκλους γράφει» (σ. 35). Ο ήλιος και το παιδί «συνομιλούν» σε ένα πλαίσιο οικολογικής ευαισθησίας. Όταν το παιδί καλεί τον ήλιο που «σκέφτεται» και οικολογικά να ξανάρθει, εκείνος του «απαντά» ότι θα ξανάρθει για εκείνο, τους παππούδες του και για του δέντρου