Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ Η θεωρία του Jean piaget

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ Η θεωρία του Jean piaget 2 η ΠΑΡΑΔΟΣΗ Το κονστρουκτιβιστικό πλαίσιο αναφοράς «Η Η νοημοσύνη είναι μία προσαρμογή», (Piaget 1936, 1977, σελ. 15), ανάπτυξη νοητικών δομών που εφαρμόζονται στο περιβάλλον τροποποιώντας το και τροποποιούμενες από αυτό, συμβάλλουν στην αυτοσυντήρησή και επιβίωση του. Η ανάπτυξη είναι το αποτέλεσμα της ενεργούς προσαρμογής του οργανισμού στο περιβάλλον. Τέσσερις παράγοντες ορίζουν την ανάπτυξη Ωρίμανση και κληρονομικότητα = η διαδικασία μέσω της οποίας συντελείται η βιολογική αλλαγή. Ελέγχεται από έμφυτους μηχανισμούς. Ο πρωταρχικός της ρόλος εντοπίζεται στις νευρολογικές αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη φυσική ανάπτυξη και στη χρονική αλληλουχία των αλλαγών αυτών Ενεργητική εμπειρία = το απαραίτητο της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Ο κύριος ρόλος της δράσης του ατόμου, είτε με αυτό εννοούμε την άμεση φυσική δραστηριότητα, είτε ένα οποιοδήποτε είδος νοερής δραστηριότητας (π.χ. αντίληψη, λύση προβλημάτων). Το κάθε είδος γνώσης που οικοδομεί το παιδί απαιτεί την αλληλεπίδρασή του με αντικείμενα και ανθρώπους. Κοινωνική μεταβίβαση / αλληλεπίδραση = Η ανταλλαγή ιδεών μεταξύ των ανθρώπων (κοινωνική γνώση / πρβλ π.χ. την έννοια δέντρο μια φυσική έννοια με την έννοια ειλικρίνεια μια «αυθαίρετη» ή κοινωνικά καθορισμένη έννοια). Συντελείται όταν πληροφορίες, στάσεις, συνήθειες, συμπεριφορές μεταβιβάζονται από μια ομάδα (π.χ. τους γονείς) σε μια άλλη (π.χ. τα παιδιά). Εξισορρόπηση = Μια έννοια παρμένη από την επιστήμη της φυσικής (η ανάπτυξη είναι εν μέρει αποτέλεσμα σύγκρουσης ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις). Η πρωταρχική κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης. Ο πιο σημαντικός παράγοντας, επειδή ενοποιεί και ενεργοποιεί τους υπόλοιπους. 1

Η νοημοσύνη είναι οργανωμένη σε συστήματα δομών ή σχημάτων. Σχήμα: μια νοητική δομή που παρέχει στον οργανισμό ένα μοντέλο δράσης σε παρόμοιες συνθήκες. «Ένα σχήμα είναι μία δομή ή οργάνωση πράξεων, όπως αυτές μεταφέρονται ή γενικεύονται μέσω της επανάληψης σε όμοιες ή ανάλογες περιπτώσεις» (Piaget & Inhelder 1966/1979). Oι δομές της νοημοσύνης αναπτύσσονται μέσω της δράσης των 2 λειτουργικών σταθερών της ζωής, της αφομοίωσης και της συμμόρφωσης. Αφομοίωση (Assimilation): Ανάλογη με τη βιολογική αφομοίωση. (Το αντικείμενο που αφομοιώνεται / δηλ. το φυτό καταστρέφεται ολοκληρωτικά ενσωματώνεται δηλ. στις δομές του ζωικού οργανισμού που το καταναλώνει). Η διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο ενσωματώνει νέες εμπειρίες σε ήδη υπάρχοντα σχήματα ή δομές. Είναι μια γνωστική διαδικασία, κατά με την οποία, το άτομο ενοποιεί νέα αισθησιοκινητικά ή εννοιολογικά περιεχόμενα μέσα σε υπάρχοντα σχήματα ή πρότυπα συμπεριφοράς. Είναι η δράση του οργανισμού πάνω στα αντικείμενα του περιβάλλοντος και ουσιαστικά η ενσωμάτωσή τους στα σχήματα της συμπεριφοράς. Το σχήμα μέσα στο οποίο αφομοιώνεται το καινούργιο γεγονός ή εμπειρία, μεγεθύνεται χωρίς ωστόσο να αλλάζει ποιοτικά. Θεωρητικά, η αφομοίωση δεν καταλήγει σε μια αλλαγή των σχημάτων, αλλά επηρεάζει την ανάπτυξή τους. Συμμόρφωση (Accommodation): Τα ίδια τα αντικείμενα απαιτούν τη συμμόρφωση, επειδή αντιστέκονται στην αφομοίωση Το άτομο αναγκάζεται να αλλάξει το σχήμα που διαθέτει, ώστε να το ταιριάξει με το ερέθισμα μιας που αδυνατεί να το αφομοιώσει. Πρόκειται για τη διαδικασία τροποποίησης υπαρχόντων σχημάτων. Γιατί? για να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις μιας νέας εμπειρίας. Με τη συμμόρφωση συντελείται ποιοτική αλλαγή στη μορφή των σχημάτων (τροποποιούνται τα παλαιότερα, αναπτύσσονται νέα). Μέσω της συμμόρφωσης οι αλλαγές στη νοητική ανάπτυξη του παιδιού βρίσκουν αντιστοιχία με την πραγματικότητα. Εξισορρόπηση = Μια έννοια παρμένη από την επιστήμη της φυσικής (η ανάπτυξη είναι εν μέρει αποτέλεσμα σύγκρουσης ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις). Είναι η πρωταρχική κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης. Ο πιο σημαντικός παράγοντας, ας επειδή ειδήενοποιεί οιεί και ενεργοποιεί οιεί τους υπόλοιπους. Η συνεκτική δύναμη των τριών παραπάνω παραγόντων. Συντονίζει και ρυθμίζει τους τρεις παραπάνω παράγοντες. Είναι ο ρυθμιστής που επιτρέπει στις νέες εμπειρίες να ενσωματωθούν με επιτυχία στα υπάρχοντα σχήματα. ουσιαστικά, η ανάπτυξη είναι μια διαδικασία αυτορρύθμισης (η εξισορρόπηση είναι ο μηχανισμός της αυτορρυθμιστικής αυτής διαδικασίας) 2

Η ανάπτυξη συμβαίνει σε στάδια: (Piaget 1947/1971): 1. Το στάδιο της αισθησιοκινητικής νοημοσύνης (0-2 χρ.) 2. Το στάδιο της συμβολικής και προεννοιολογικής ή προ- ενεργητικής σκέψης (2-6 χρ.) ) 3. Το στάδιο των συγκεκριμένων νοητικών ενεργειών ή της ενεργητικής νόησης (7-12 χρ.) 4. Το στάδιο των τυπικών νοητικών ενεργειών ή της τυπικής νόησης (12 19 χρ.) ΠΡΟΣΟΧΗ: Το παιδί το ίδιο είναι οικοδόμος της νοημοσύνης του. Η ανάπτυξη των σταδίων είναι το αποτέλεσμα της ενεργούς δράσης του υποκειμένου! Στάδιο της προλογικής σκέψης (Προ-ενεργητική νόηση / Προεννοιολογική σκέψη) (2 5/6 ετών) - Αναπαραστατική σκέψη - Προ-λογική νόηση - Εγωκεντρισμός (σκέψη, ομιλία) - Σύγχυση φαινομενικού πραγματικότητας - Προ-αιτιώδης συλλογισμός (Μεταγωγικός συλλογισμός, Αρτιφισιαλισμός, Ανιμισμός, Ρεαλισμός) Χαρακτηριστικά της προ ενεργητικής νόησης / προ εννοιολογικής σκέψης Το παιδί είναι ικανό να κάνει «συγκεκριμένες» νοητικές ενέργειες. Το παιδί είναι ακόμα δέσμιο των αντιληπτικών δεδομένων και δε μπορεί να χειριστεί τα αντιληπτικά ερεθίσματα με αντιστρέψιμο τρόπο Επικέντρωση: η σκέψη επικεντρώνεται κάθε φορά σε ένα μόνο χαρακτηριστικό ή σε μια μόνο ιδιότητα του αντικειμένου χωρίς το παιδί να λαμβάνει υπόψη του άλλες ιδιότητες που εξισορροπούν ή ματαιώνουν της συνέπειες της επικέντρωσης αυτής αδυναμία εκτέλεσης μετασχηματιστικών συλλογισμών: δεν εστιάζει στη διαδικασία του μετασχηματισμού από την αρχική σε μια τελική κατάσταση αλλά περιορίζει την προσοχή του στην κάθε ενδιάμεση κατάσταση όταν αυτή εμφανίζεται. Αποτέλεσμα; η ικανότητα αναπαράστασης μόνο της αρχικής ή της τελικής κατάστασης ενός φαινομένου. Αντιστρεψιμότητα: η συνεχής δυνατότητα να γυρίσει κανείς στο σημείο εκκίνησης Τα παραπάνω χαρακτηριστικά εμφανίζονται καθαρά σε αυτό που ονομάζουμε προβλήματα διατήρησης (της μάζας, του αριθμού, των υγρών) = η ποσότητα της ύλης μένει η ίδια παρά τις όποιες αλλαγές σε κάποια διάσταση. Το παιδί παύει να βασίζεται στην αντίληψη για την επίλυση προβλημάτων που αντιμετωπίζει, αλλά στη λογική. Νοητική λογική λειτουργία = εσωτερικευμένη γνωστική πράξη η οποία είναι πλήρως αναστρέψιμη και επιτρέπει στο παιδί να φτάσει σε «λογικά» συμπεράσματα. ή = μια πράξη κατά την οποία κάποιο αντικείμενο ή κάποια εμπειρία που είχε μετασχηματιστεί νοερά, μπορεί να επιστρέψει στην αρχική της μορφή και είναι αντιστρέψιμη (π.χ. διαδικασία της πρόσθεσης και της αφαίρεσης). Το παιδί πλέον μπορεί να επιλύσει προβλήματα διατήρησης. 3

4 ιδιότητες των λογικών λειτουργιών 1. Είναι αντιστρέψιμες. Δύο είδη αντιστρεψιμότητας: αντιστροφή: ορισμένες ενέργειες μπορούν να ακυρώσουν ή να αντιστρέψουν τις συνέπειες άλλων. αντιστάθμιση ή αναπλήρωση: οι αλλαγές σε π.χ. 2 διαστάσεις ενός προβλήματος μπορεί να αντισταθμίζουν η μία την άλλη. 2. κατανόηση της έννοιας της διατήρησης (π.χ. κατανόηση της ισοδυναμίας ανάμεσα σε δύο αντικείμενα κι όταν ακόμα κάποια διάσταση του αντικειμένου αλλάζει / μπλε και κόκκινοι κύβοι ανήκουν στη γενική τάξη των ξύλινων κύβων ασχέτως του διαφορετικού τους χρώματος) 3. Μια λογική λειτουργία δεν υφίσταται από μόνη της. Δηλαδή, αποτελεί μέρος μιας δομής που περιλαμβάνει πολλές και διαφορετικές λογικές λειτουργίες και σχήματα που αλληλοσυνδέονται (το παιδί του παρόντος σταδίου δυσκολεύεται πολύ κρίνει σωστά συγκεκριμένα προβλήματα που περιλαμβάνουν πολλές μεταβλητές ταυτόχρονα) 4. Οι λογικές ενέργειες είναι εσωτερικευμένες ενέργειες που μπορεί να πραγματοποιηθούν σε νοερό αλλά και σε πραξιακό επίπεδο (το παιδί του παρόντος σταδίου χρειάζεται ακόμα να καταφεύγει στο πραξιακό επίπεδο αναφοράς αν πρόκειται να λύσει ένα πρόβλημα με επιτυχία, δηλ. είναι πολύ δύσκολο να καταπιαστεί με υποθετικά ή αμιγώς λεκτικά προβλήματα χωρίς κάποιο αντιληπτικό στήριγμα) Ικανότητα αποκέντρωσης: τα παιδιά μπορούν να εντοπίζουν και να σκέφτονται περισσότερα του ενός στοιχεία κάποιου αντικειμένου ταυτόχρονα, και να σχηματίζουν κατηγορίες σύμφωνα με πολλαπλά κριτήρια. Ικανότητα παρακολούθησης μετασχηματισμών / μετασχηματιστικών συλλογισμών Δύο κεντρικές δομές αναδύονται σε αυτό το στάδιο (απαραίτητες για την κατανόηση των αριθμών): Ταξινόμηση (η έννοια της τάξης) και Σειροθέτηση (η έννοια της σχέσης). Ταξινόμηση: Τα πειράματα που έκανε ο Πιαζέ για να μελετήσει την δόμηση της έννοιας της ταξινόμησης βασίστηκαν α) σε αντικείμενα που ανήκουν σε μια τάξη (π.χ. ζώα), ή έχουν φυσικές ομοιότητες (π.χ. γεωμετρικά σχήματα), β) σε αντικείμενα που μπορούν να ταξινομηθούν βάσει ενός ή δύο κριτηρίων (π.χ. σχήμα, χρώμα), γ) σε έννοιες όπως «όλα» ή «μερικά», «ένα» ή «κανένα» και δ) σε πολλαπλές ταξινομήσεις. Το παιδί αυτού του σταδίου μπορεί πλέον να κατατάξει ιεραρχικά ποικίλες τάξεις αντικειμένων (συν περίληψη τάξεων) και να κατανοήσει τη σχέση ανάμεσα στις επιμέρους μονάδες των τάξεων αυτών (κατανόηση της έννοιας «υποκατηγορία»: π.χ. «ζωντανά πράγματα» ως η υπερθετική τάξη / ζώα, φυτά ως υποκατηγορίες, ή 10 μπλε ξύλινοι κύβοι και 20 κόκκινοι ξύλινοι κύβοι / υπερθετική τάξη = ξύλινοι κύβοι και το χρώμα= υποκατηγορία. Ένα παιδί του προηγούμενου σταδίου δε θα μπορούσε να απαντήσει αν οι κόκκινοι κύβοι είναι π.χ. περισσότεροι από τους ξύλινους). 4

Σειροθέτηση: Κατάταξη σε σειρά / Διάταξη αντικειμένων σύμφωνα με τις διαφορές τους, κατά μήκος μιας διάστασης Ένας σημαντικός παράγοντας της γνωστικής ανάπτυξης: η συνεργασία συνομηλίκων Το παιδί είναι πλέον ικανό να σειροθετεί διαδοχικά μια σειρά αντικειμένων με βάση τις ομοιότητες ή τις διαφορές τους αναφορικά με μια διάστασή τους λ.χ. το ύψος, το μέγεθος, το βάρος (π.χ. μια σειρά κυλίνδρωναπότονπιοψηλόωςτονπιοκοντό) πιο ως πιο κοντό) αλλά και να κατανοεί τη σχέση μεταξύ τους (δηλ. αν Α>Β και Β>Γ τότε και Α>Γ). Τη σχέση αυτή το παιδί μπορεί να τη χειριστεί νοερά. Οι σχέσεις μεταξύ συνομηλίκων είναι σχέσεις μεταξύ ίσων, άρα η συνεργασία είναι πιθανή και δυνατή. (σχέσεις με ενηλίκους: ετεροβαρείς, μονομερής σεβασμός, υπακοή) Αυτονομία αμοιβαίος σεβασμός Οι διαφωνίες και οι γνωστικές συγκρούσεις, που προέρχονται από τις διαφορετικές απόψεις, είναι αυτές που επιβάλλουν στα παιδιά να επανεξετάσουν τη δική τους άποψη για ένα θέμα ή πρόβλημα σε σχέση με τις απόψεις των άλλων (DeVries, 1997, 2000). Η ιδιαιτερότητα των σχέσεων μεταξύ συνομηλίκων η οποία τις καθιστά σημαντικές για την αποκέντρωση είναι το γεγονός ότι χαρακτηρίζονται από συμμετρία. Σε συμμετρικές σχέσεις η διαφορά στην οπτική (με τις διαφορετικές «επικεντρώσεις») δημιουργεί «γνωστική σύγκρουση» στο κάθε παιδί αλλά και κοινωνική πίεση για να επιλυθεί. Η επίλυση αυτή επιτυγχάνεται με το να εντάξουν τις μερικές επικεντρώσεις σε μια προοπτική υψηλότερου επιπέδου που να τις περιλαμβάνει (εξισορρόπηση). Αντίθετα, οι σχέσεις ανάμεσα στο παιδί και τους ενήλικες είναι πιο πιθανό να είναι ασύμμετρες (λόγω της διαφοράς στη δύναμη και τη θέση). Η ασυμμετρία αυτή δεν επιτρέπει στο παιδί να εξισορροπήσει τη δική του άποψη με αυτή των ενηλίκων, με αποτέλεσμα τα παιδιά να μπορούν, στην καλύτερη περίπτωση, να υιοθετήσουν απλώς την άποψη του ενήλικα, χωρίς όμως να οδηγούνται σε γνωστική αναδόμηση (Παπαδοπούλου & Πανοποούλου Μαράτου) Υπάρχει εγωκεντρισμός στη σκέψη του παιδιού στο στάδιο αυτό; Η σκέψη δεν είναι εγωκεντρική, όπως στο προηγούμενο στάδιο. Το παιδί κατανοεί ότι άλλοι μπορούν να βγάλουν συμπεράσματα διαφορετικά από τα δικά του, και ότι πρέπει να επαληθεύσει την σκέψη του. Ο Piaget τονίζει ότι η απελευθέρωση από τον εγωκεντρισμό προέρχεται κυρίως από την αλληλεπίδραση του παιδιού με τους συνομηλίκους. Η γλώσσα είναι λιγότερο εγωκεντρική και περισσότερο κοινωνική. Ο εγωκεντρισμός συνεχίζει να υφίσταται ως προς ένα χαρακτηριστικό: είναι «η έλλειψη διαφοροποίησης ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη». Δε μπορούν ακόμα να ξεχωρίζουν πλήρως τα αντιληπτικά γνωρίσματα μιας εμπειρίας από τις πραγματικές ιδιότητες μιας συνθήκης. Προηγούμενα, η κύρια αναντιστοιχία εντοπιζόταν στη σχέση του εαυτού του παιδιού Προηγούμενα, η κύρια αναντιστοιχία εντοπιζόταν στη σχέση του εαυτού του παιδιού με τους άλλους. Εδώ η αναντιστοιχία εντοπίζεται ανάμεσα στο παιδί και στην πραγματικότητα: παρόλο που τα παιδιά του σταδίου αυτού είναι λιγότερο αυτό κεντρικά, ενδιαφέρονται περισσότερο για την ορθότητα των δικών τους υποθέσεων χωρίς να δίνουν την αναγκαία βαρύτητα στις απαιτήσεις της πραγματικότητας: το παιδί προτιμά να τροποποιήσει ή να αλλάξει τα δεδομένα ενός προβλήματος για να ταιριάξουν με τις υποθέσεις του ακόμα κι αν τα δεδομένα δε συνηγορούν καθόλου με κάτι τέτοιο, παρά να διαψευστούν οι υποθέσεις του. Πρόκειται για μια στρατηγική που χρησιμοποιεί το παιδί για να εξισορροπήσει την ασυμφωνία ανάμεσα σε μια υπόθεση κι ένα γεγονός. 5

Ο Piaget δεν μελέτησε μόνο τη νόηση, αλλά και την ανάπτυξη των συναισθημάτων & των σχέσεων. Αναπαράσταση + συναίσθημα = σταθερότητα & διάρκεια Αυτό επιτρέπει την ανάπτυξη διαπροσωπικών & ηθικών συναισθημάτων. Αυξανόμενη σταθερότητα στη συμπεριφορά Βάση κοινωνικής συμπεριφοράς: αμοιβαιότητα (συμπεριφορών & αξιών) Ανάπτυξη ηθικού συλλογισμού Ηθικά συναισθήματα: «σχετίζονται με αυτό που είναι απαραίτητο και όχι μόνο με αυτό που είναι επιθυμητό ή προτιμότερο να γίνει» 3 χαρακτηριστικά των ηθικών κανόνων: 1. Ένας ηθικός κανόνας γενικεύεται σε όλες τις ανάλογες καταστάσεις και όχι μόνο σε ταυτόσημα προβλήματα 2. Διαρκεί πέρα από την κατάσταση και τις συνθήκες που τον δημιούργησαν 3. Συνδέεται με ένα αίσθημα αυτονομίας Π.χ. ψέμα Τι είναι ψέμα? 6 7 χρ.: κάτι άσεμνο 6 7 έως 10 χρ.: ότι δεν είναι αλήθεια 10 11 χρ.: ότι είναι σκόπιμα αναληθές Γιατί δεν πρέπει να λέμε ψέματα? 7 χρ.: τιμωρία («Γιατί ο Θεός τιμωρεί αυτούς που λένε ψέματα») 9 χρ.: το ψέμα είναι λάθος ακόμα και όταν δεν τιμωρείται 10 12 χρ.: το ψέμα αντιτίθεται στην ειλικρίνεια ως βάση για την κοινωνική συνεργασία Στάδιο της τυπικής λογικής σκέψης / Στάδιο των τυπικών λειτουργιών (Τυπική νόηση) (11 / 12 15 ετών) Στο 15 έτος έχουν συντελεστεί οι κυριότερες δομικές ή ποιοτικές αλλαγές του γνωστικού συστήματος = οι τυπικές λειτουργίες είναι πλήρως αναπτυγμένες Μετά από αυτό το διάστημα ελάχιστα νέα σχήματα θα προστεθούν στο γνωστικό σύστημα και η πλειονότητα των αλλαγών θα συνίσταται στην τροποποίηση των ήδη υπαρχόντων σχημάτων. Οι δυνατότητες έχουν επιτευχθεί = έχει αποκτηθεί όλος ο γνωστικός δομικός εξοπλισμός για να σκέφτεται ο έφηβος το ίδιο καλά με έναν ενήλικο). Οι δομές της νόησης έχουν συμπληρωθεί, αναπτύσσονται μόνο οι λειτουργίες (αφομοίωση συμμόρφωση) και το περιεχόμενο. Οι «τυπικές» νοητικές πράξεις είναι «πράξεις δευτέρου βαθμού»: Από την κατανόηση του πραγματικού στην κατανόηση του δυνατού. Αποδέσμευση της σκέψης από την άμεση εμπειρία, από το παρελθόν, από τις τρέχουσες εμπειρίες. 6

Οι έφηβοι όταν αντιμετωπίζουν ένα νέο πρόβλημα χρησιμοποιούν τόσο την παρελθούσα εμπειρία όσο και την ικανότητα της πρόβλεψης. Αποδέσμευση από το παρόν, από το «εδώ και τώρα». Ο έφηβος έχει πλέον την ικανότητα να διαμορφώνει και να υπολογίζει όλα τα πιθανά αποτελέσματα μιας ενέργειας. Με άλλα λόγια, οι έφηβοι αρχίζουν να σκέφτονται σαν επιστήμονες και αποκτούν την ικανότητα: να σκέφτονται υποθέσεις (ανεξαρτήτως του αν αυτές είναι αληθείς) ή να καταπιάνονται με προβλήματα / ερωτήματα που αντιφάσκουν με την πραγματικότητα (π.χ. «τι θα συνέβαινε άραγε αν δεν») να διαμορφώνουν τα ίδια υποθέσεις («αν τότε») )ή να ελέγχουν τις σχέσεις αιτίας αποτελέσματος να ελέγχουν την επαληθευσιμότητα υποθέσεων / θεωριών να επανεκτιμούν και να αναδιατυπώνουν τις υποθέσεις αν τα αποτελέσματα του ελέγχου δε συμφωνούν με την προηγούμενη διατύπωση τους Οι δομές που αναπτύσσονται στο στάδιο αυτό: 1. Υποθετικός παραγωγικός συλλογισμός (από το γενικό στο ειδικό) Η ικανότητα να σκέφτεται για το υποθετικό εξίσου καλά με το πραγματικό και να συνάγει λογικά συμπεράσματα από υποθετικές προτάσεις. 2. Επιστημονικός επαγωγικός συλλογισμός (από το ειδικό στο γενικό) Η συναγωγή από ειδικές προτάσεις (παρατηρήσεις) γενικών συμπερασμάτων. Η ικανότητα να εξερευνεί όλες τις πιθανές σχέσεις στα συγκεκριμένα ή υποθετικά προβλήματα (ταυτόχρονος συντονισμένος χειρισμός ενός μεγάλου αριθμού μεταβλητών = «συνδυαστική σκέψη» / συστηματικός πειραματισμός και έλεγχος πειραματικών μεταβλητών) 3. Συλλογιστικός αφαιρετικός συλλογισμός Φυσική γνώση vs λογικο μαθηματική γνώση Παράδειγμα: η αναλογική σκέψη (μια σκέψη που δομείται σχεδόν αποκλειστικά ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, η σύγκριση των σχέσεων μεταξύ ζευγών), οι αναλογίες (που αναφέρονται σε σχέσεις που δεν είναι ορατές, αλλά μπορούν να υπάρξουν μόνο μέσω της συλλογιστικής αφαίρεσης, π.χ. «ο σκύλος είναι για τις τρίχες ό,τι το πουλί για τα πούπουλα»). Το περιεχόμενο της τυπικής νόησης : 1. Προτασιακές ή συνδυαστικές λειτουργίες Η σκέψη τώρα παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την προτασιακή λογική που χρησιμοποιείται από όσους διδάσκονται τη λογική. Είναι μια σκέψη λογική, αφηρημένη και συστηματική. 2. Τυπικά λειτουργικά/ διεργασιακά σχήματα (αποτελούν ένα ολοκληρωμένο σύστημα διεργασιών και δεν είναι απομονωμένες πράξεις όπως ήταν οι συγκεκριμένες νοητικές πράξεις) Δύο είδη: Αναλογίες Κατανόηση της αρχής της αναλογίας (π.χ. το παιδί των 13 ετών γίνεται γνώστης χωρίς απαραίτητα να καταφεύγει σε μια διαδικασία δοκιμής και πλάνης ότι μια αύξηση στο βάρος από τη μια πλευρά της ζυγαριάς μπορεί να αντισταθμιστεί από μια αύξηση στην απόσταση από το ζυγό στην άλλη πλευρά / εξίσωση βάρους και μήκους ). Πιθανότητα και συσχετίσεις Μια έννοια που βασίζεται στην κατανόηση της ευκαιρίας και της αναλογίας. Για την κατανόησή της πρέπει το παιδί να μπορεί να εφαρμόζει ένα συνδυαστικό σύστημα, ώστε να σκέφτεται όλους τους πιθανούς συνδυασμούς των στοιχείων που του δίνονται. Επίσης, πρέπει να είναι ικανό να υπολογίζει αναλογίες. Το παιδί πλέον δε μαντεύει στην τύχη, ούτε προβλέπει με βάση κάποια προτίμησή του ή με μια προηγούμενη τυχαία κίνηση. Οι απαντήσεις του βασίζονται στις πιθανότητες. η Δομή Συνόλου = μια τελική μορφή ισορροπίας των νοητικών πράξεων: Κι αυτή η τελική ισορροπία (όπως κάθε μορφή ισορροπίας στη σκέψη στο τέλος κάθε σταδίου) δεν είναι στατική, αλλά ευέλικτη, έτοιμη: α) να συμπεριλάβει κάθε νέο στοιχείο που θα τη διαταράξει και β) να το εντάξει στη δομή συνόλου. Η δομή συνόλου που χαρακτηρίζει την «τυπική» νόηση χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο δυνατοτήτων. Πρόκειται για την τελική μορφή ισορροπίας γιατί από εδώ και πέρα το γνωστικό σύστημα θα ενσωματώνει και θα αφομοιώνει κάθε καινούργιο στοιχείο, χωρίς να χρειάζεται να τροποποιεί τη δομή ή τη λειτουργία του. 7

Elkind (1967): το φανταστικό ακροατήριο & ο προσωπικός μύθος Το φανταστικό ακροατήριο αναφέρεται στην τάση των εφήβων να πιστεύουν ότι οι άλλοι τους παρακολουθούν συνεχώς και τους αξιολογούν. Ο προσωπικός μύθος αναφέρεται στην πεποίθηση ότι ο εαυτός είναι μοναδικός, άτρωτος και παντοδύναμος. Σύμφωνα με τον Elkind, ακριβώς επειδή η εφηβεία αποτελεί μια περίοδο ραγδαίων φυσιολογικών, γνωστικών & κοινωνικο συναισθηματικών μεταβολών, αυτές αποκτούν στη σκέψη του εφήβου ένα κεντρικό ρόλο. Ο έφηβος θεωρεί λανθασμένα ότι η εμφάνιση και η συμπεριφορά του έχουν για τους άλλους το ίδιο ενδιαφέρον που έχουν και για τον ίδιο και επομένως συμπεραίνει ότι οι αξιολογήσεις των άλλων για ταυτίζονται με τον τρόπο που ο ίδιος αξιολογεί τον εαυτό του. Με αυτό τον τρόπο ο έφηβος κατασκευάζει ένα φανταστικό ακροατήριο, το οποίο πάντα τον παρακολουθεί και τον αξιολογεί. Επειδή όμως τον παρακολουθούν και τον κρίνουν, ο έφηβος συμπεραίνει επιπλέον ότι δεν είναι σαν τους άλλους, αλλά είναι ξεχωριστός και ιδιαίτερος. Με αυτό τον τρόπο οδηγείται πάλι εσφαλμένα στην δημιουργία του προσωπικού μύθου. Ο προσωπικός μύθος αντανακλά την εσφαλμένη πεποίθηση ότι τα συναισθήματα και οι εμπειρίες του είναι με μοναδικό τρόπο διαφορετικές από των άλλων (Vartanian, 2000). Εφηβεία: ανάπτυξη της προσωπικότητας Ο Piaget διακρίνει ανάμεσα στον εαυτό και την προσωπικότητα Προσωπικότητα προσαρμογή στην κοινωνία κυρίως στον εργασιακό τομέα, επιλογή & εύρεση ενός κοινωνικού ρόλου «Έχει σχέση με το ρόλο που παίζει το άτομο στην κοινωνία ή με το ρόλο που αναθέτει το άτομο στον εαυτό του και με αυτόν που επιθυμεί να παίξει» Piaget 1963, σελ.45 «Η προσωπικότητα υποδηλώνει συνεργασία και προσωπική αυτονομία. Αντιτίθεται και στα δύο στην πλήρη απουσία κανόνων και στην πλήρη ετερονομία» Piaget 1967, σ. 65 Αναπτυξιακή πορεία του εγωκεντρισμού Αισθησιοκινητικό στάδιο: μη διάκριση ανάμεσα στον εαυτό και τα αντικείμενα Προεννοιολογικό στάδιο: αδυναμία διάκρισης ανάμεσα στις δικές του σκέψεις και τις σκέψεις των άλλων Στάδιο των συγκεκριμένων λειτουργιών: αδυναμία δά διάκρισης ανάμεσα στα αντιληπτικά άδεδομένα δ & τις νοητικές ενέργειες Στάδιο των τυπικών λειτουργιών: αδυναμία διάκρισης ανάμεσα στον δικό του κόσμο και τον «πραγματικό» 8

Piaget & Εκπαίδευση Η εκπαίδευση πρέπει να συμβαδίζει, να είναι συμβατή με (να ακολουθεί) το νοητικό στάδιο του παιδιού Η γνώση δεν μεταδίδεται, αλλά αποκτάται μέσω της ενεργητικής εξερεύνησης και δράσης του παιδιού! (Κάτι δεν έχει γενικώς νόημα, αλλά μόνο για κάποιον ή κάποιους) Κανείς δεν μαθαίνει τίποτα παρά μόνο αν αυτό τον κινητοποιήσει. Δηλ. αν του προκαλέσει ανισορροπία & τον οδηγήσει σε εξερεύνηση Άρα το κίνητρο για την γνώση δεν μεταδίδεται απ έξω (π.χ. μέσω ενίσχυσης), αλλά είναι εσωτερικό. Το παιδί κινητοποιείται να αναδομήσει τον τρόπο που σκέφτεται όταν αντιμετωπίζουν εμπειρίες που συγκρούονται με τις προβλέψεις τους. Εδώ το συναίσθημα παίζει κεντρικό ρόλο! (περιέργεια, ενδιαφέρον). Και ο εκπαιδευτικός είναι εκεί για να κινητοποιεί τα ενδιαφέρον. Εστίαση στα προσωπικά ενδιαφέροντα των μαθητών. «Το παραδοσιακό σχολείο επιβάλλει δουλειά στο μαθητή τον κάνει να δουλεύει. Είναι αλήθεια ότι το παιδί είναι ελεύθερο να αφιερώσει λίγο πολύ το ενδιαφέρον του και την προσωπική του προσπάθεια σε αυτή τη δουλειά, έτσι ώστε, εφόσον ο δάσκαλος είναι καλός, η συνεργασία που θα προκύψει ανάμεσα στο μαθητή και τον ίδιο να προσφέρει μεγάλα περιθώρια για αυθεντική δραστηριότητα. Όμως, με τη λογική του συστήματος, η νοητική και ηθική δραστηριότητα του μαθητή παραμένει ετερόνομη (όχι αυτόνομη) γιατί είναι αχώριστη από ένα συνεχή περιορισμό που ασκείται από το δάσκαλο, ακόμα και όταν ο περιορισμός αυτός δεν γίνεται αντιληπτός από το μαθητή ή μπορεί να γίνει δεκτός από την ελεύθερη επιθυμία του. Το νέο (κονστρουκτιβιστικό) σχολείο, αντίθετα, προσφεύγει στην αληθινή δραστηριότητα, στην αυθόρμητη δουλειά που βασίζεται στην προσωπική ανάγκη και στο ενδιαφέρον. Αυτό δεν σημαίνει ότι η ενεργητική εκπαίδευση απαιτεί από τα παιδιά να κάνουν ότι θέλουν απαιτεί, πάν απ όλα, ότι θα κάνουν αυτό που τα ίδια θέλουν ότι θα πρέπει να ενεργούν τα ίδια, όχι ότι θα πρέπει να ενεργούν άλλοι γι αυτά Η ανάγκη, δηλαδή το ενδιαφέρον που είναι το αποτέλεσμα της ανάγκης, είναι οι παράγοντες που θα προκαλέσουν αντίδραση σε μια αυθεντική ενέργεια. Κατά συνέπεια, ο νόμος του ενδιαφέροντος είναι ο κύριος άξονας γύρω από τον οποίο θα πρέπει να περιστρέφεται όλο το σύστημα» Γνωστική σύγκρουση Δημιουργείται όταν οι προσδοκίες κάποιου, σχετικά με ένα γνωστικό έργο, οι οποίες βασίζονται σε έναν τρέχοντα συλλογισμό δεν επιβεβαιώνονται. Προκαλείται ανισορροπία Διδακτική μέθοδος: Κριτική εξερεύνηση 9

Εστίαση στην αλληλόδραση & συνεργασία των μαθητών. Η κοινωνική αλληλόδραση είναι η πηγή για τη μάθηση της συνεργασίας, αλλά και η πηγή της σύγκρουσης και της ανισορροπίας. Σό Στόχος: η νοητική ή& συναισθηματική αυτονομία Νοητική αυτονομία «Ένας μαθητής ο οποίος κατακτά γνωστικά κάτι σημαντικό μέσω της ελεύθερης έρευνας και της αυθόρμητης προσπάθειας θα είναι αργότερα ικανός να τη διατηρεί θα έχει αποκτήσει μια μεθοδολογία που θα τον υπηρετεί σε όλη του τη ζωή» (J. Piaget) Η νοητική αυτονομία έχει να κάνει με την κατασκευή των νοητικών επιλογών του καθενός, με την ικανότητα κάποιου να παίρνει αποφάσεις. Είναι μια διαδικασία αυτορρύθμισης. Συναισθηματική αυτονομία οδηγεί στη συνεργατική κοινωνική ενέργεια και αλληλόδραση, η οποία με τη σειρά της βασίζεται στην επιθυμία να κάνει κάποιος αυτό που είναι σωστό, δίκαιο και υπεύθυνο για τον εαυτό του και τους άλλους. Piaget revisited Μερικά αξιολογικά σχόλια για την θεωρία του Piaget (Feldman, 2010): Τα γνωστικά στάδια που προσδιόρισε ο Piaget δεν φαίνεται να έχουν καθολική (διαπολιτισμικά) ισχύ. Η επίδοση των ατόμων σε προβλήματα χαρακτηριστικά ενός αναπτυξιακού σταδίου, δεν είναι ομοιόμορφη. Οι γνωστικές ικανότητες δεν αναπτύσσονται μόνο βαθμιαία (ποιοτικά), αλλά και συσσωρευτικά (ποσοτικά). Ο αυξημένος βαθμός δυσκολίας των πειραματικών διαδικασιών που χρησιμοποίησε ο Piaget, υποεκτιμά την γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Ο Piaget είχε μια περιορισμένη προσέγγιση στο τι είναι η σκέψη & η γνώση. Η τυπική σκέψη δεν αντιπροσωπεύει την επιτομή της ανθρώπινης νόησης. Υπάρχουν πιο σύνθετοι τρόποι σκέψης που εμφανίζονται κατά την εφηβεία. 10