παρξη των άλλων διαφορετικών οντοτήτων. Αυτή είναι βασική προϋπ θεση της γενικ τερης καταν ησης που επιδιώκεται, καθώς αυτές οι τοπικές/εθνικές οντ τητες προσφέρουν καταφ γιο και ταυτ τητα στα άτοµα που είναι απαραίτητα γι αυτά και θέτουν τα θεµέλια για την ίδια την πιθαν τητα της συναισθηµατικής προσέγγισης του κ σµου στην ολ τητά του. Το διακ βευµα δεν είναι αν η οπτική γωνία θα είναι εθνική, τοπική, παγκ σµια ή άλλη, αλλά αν η θέαση του κ σµου θα γίνεται µε φονταµενταλιστικ /αντιδραστικ /µη ανεκτικ τρ πο ή χι. Και πως έχουµε υποστηρίξει, κανείς απ αυτο ς τους τρ πους δεν έχει το αποκλειστικ προν µιο της µιας ή της άλλης οπτικής γωνίας. σον αφορά ειδικ τερα στην παγκοσµιοποίηση, είναι σηµαντική η παρατήρηση των Marty και Appleby στη µελέτη τους για τον φονταµενταλισµ, τι «ο παράξενος νέος κ σµος που ξεδιπλώνεται στο τέλος του αιώνα δηµιουργεί νέες πιθαν τητες για φονταµενταλισµο ς» 18. O ªπO Oπ ø O π π π O O π Πριν συνοψίσουµε τα συµπεράσµατα αυτής της µελέτης σον αφορά στην εθνική ταυτ τητα, θα ήταν χρήσιµη και µια σ νοψη της ιδεολογικοποίησης της παγκοσµιοποίησης και των τρ πων που αυτή συντελείται. Αυτή η σ νοψη θα συµβάλει στην καλ τερη καταν ηση της παγκοσµιοποίησης συνολικά, αλλά και των ευρ τερων ζητηµάτων που σχετίζονται µε τη χρήση των ιδεολογιών απ τα κράτη στη σ γχρονη εποχή. Εξαιτίας της ιδεολογικοποίησης που έχει συνοδε σει την εξάπλωση του φιλελε θερου καπιταλισµο σε παγκ σµιο επίπεδο χρησιµοποιείται και ο ρος παγκοσµιοποίηση, που δίνει µια ουδέτερη και αποστασιοποιηµένη χροιά στις πολιτικές και οικονοµικές επιλογές και διαδικασίες που συντελο νται. Γι αυτ και στην παρο σα µελέτη ορίσαµε την παγκοσµιοποίηση ως µια σειρά διαδικασιών που ξεκίνησε απ τα µέσα της δεκαετίας του 80: στην πραγµατικ τητα, ο τε η ελε θερη αγορά ο τε η επανάσταση των νέων τεχνολογιών (που έχει ξεκινήσει απ το 1960) είναι τ σο πρ σφατες, αλλά η ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης τους έχει προσδώσει νέο χαρακτήρα και δυναµική και σε αυτήν θέλουµε να επικεντρώσουµε. Ένας σηµαντικ ς αριθµ ς αλλαγών και γεγον των έχουν συντελεστεί, ενισχυθεί ή δικαιολογηθεί κάτω απ την οµπρέλα της παγκοσµιοποίησης. Αυτά έχουν υπάρξει πολ σηµαντικά στο επίπεδο της πολιτικής και της διαν ησης και οι επιπτώσεις τους είναι ιδιαίτερα έκδηλες στην οικονοµία και την κοινω- 18. MARTY & APPLEBY (1991), Fundamentalisms Observed, Chicago, IL: Chicago Univ. Press, p. xii, παρατίθεται στο Scott 2001: 96. [ 315 ]
KEΦAΛAIO 7 νία. Το σηµαντικ στοιχείο στην παγκοσµιοποίηση είναι τι, ενώ η φιλελε θερη ιδεολογία ή τα προβλήµατα που ανακ πτουν απ την ελε θερη αγορά δεν είναι τωρινά, για πρώτη φορά αναφέρονται χι ως πολιτική επιλογή αλλά ως αναγκαι τητα ή σχεδ ν ως φυσική εξέλιξη. Στο πολιτικ επίπεδο (δηλαδή της πολιτικής διακυβέρνησης αλλά και της δηµ σιας συζήτησης για την πολιτική) υπάρχουν δ ο σηµαντικές εξελίξεις. Η µία αφορά στην αµηχανία και σ γχυση τ σο των πολιτικών σο και των διανοουµένων µετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, που προκάλεσαν περισσ τερο τα επινίκια εκ µέρους των υποστηρικτών του φιλελευθερισµο παρά η πίστη τι η Σοβιετική Ένωση αποτελο σε την προσωποποίηση του σοσιαλισµο ή του κοµµουνισµο. Η δε τερη είναι τι, εν µέσω αυτής της σ γχυσης, πολλές χώρες άρχισαν να εφαρµ ζουν τις νεοφιλελε θερες πολιτικές µε έντονο, ασυντ νιστο ή ακραίο τρ πο, ανάγοντας το κριτήριο της ανταγωνιστικ τητας σε βασικ κριτήριο των περισσοτέρων πολιτικών, κοινωνικών και οικονοµικών πρωτοβουλιών. Αυτές οι δ ο εξελίξεις συντέλεσαν στη διατ πωση της ρητορικής που εξηγο σε ή δικαιολογο σε αυτές τις πολιτικές ως αναπ φευκτες στο πλαίσιο της επικαλο µενης έλλειψης εναλλακτικής ιδεολογικής ή πρακτικής και στο πλαίσιο της προσαρµογής στην παγκοσµιοποίηση. Έτσι, η προσαρµογή στην παγκοσµιοποίηση έγινε µέσω της υιοθέτησης της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης. Χαρακτηριστικ παράδειγµα της υιοθέτησης των πολιτικών της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης αποτελο ν οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη δεκαετία του 90, περίοδο κατά την οποία στη συντριπτική πλειον τητα των µελών-κρατών της κυβερνο σαν κεντροαριστερά και σοσιαλδηµοκρατικά κ µµατα, τα οποία απεµπ λησαν πολλές κοινωνικές και εργατικές κατακτήσεις ποτε τέθηκε το δίληµµα ανταγωνιστικ τητα-κοινωνικ κράτος. Εδώ έγκειται και µια ακ µη απειλή της παγκοσµιοποίησης, µια πολιτική απειλή: στο βαθµ που οι κοινοβουλευτικοί εκφραστές της λεγ µενης αριστεράς, δηλαδή του εναλλακτικο µοντέλου στη φιλελε θερη ιδεολογία και διαχείριση, υιοθετο ν τις πολιτικές της ελε θερης αγοράς, ενώ ταυτ χρονα συνεχίζουν να αξιώνουν σε ρητορικ επίπεδο τη σοσιαλιστική τους ταυτ τητα, δηµιουργείται ένα έντονο πολιτικ κεν, δηλαδή, κεν στην κοινοβουλευτική εκπροσώπηση της αριστεράς, εφ σον τα λεγ µενα σοσιαλιστικά κ µµατα διατηρο ν και αξιώνουν τον τίτλο και οικειοποιο νται τον αντίστοιχο πολιτικ χώρο. Αυτ προκαλεί απογοήτευση απ τη συνακ λουθη πραγµατική πλέον έλλειψη εναλλακτικής στην πολιτική προτίµηση των ψηφοφ ρων. Αναµεν µενη διέξοδος απ αυτ το κοινοβουλευτικ αδιέξοδο είναι είτε η προτίµηση σε εξωκοινοβουλευτικά κ µµατα, πολλά απ τα οποία κινο νται στα άκρα του πολιτικο συστήµατος, είτε η στροφή σε συντηρητικές πολιτικές επιλογές. Πράγµατι, στην Ευρωπαϊκή Ένωση απ τις αρχές του 20ο αιώνα παρατηρείται µια στροφή προς τα λεγ - [ 316 ]
µενα συντηρητικά κ µµατα, που παραδοσιακά εκφράζουν τον οικονοµικ φιλελευθερισµ, αλλά και προς ακροδεξιές και αντιδραστικές πολιτικές επιλογές που εκφράζουν τον αρνητισµ και τη διαµαρτυρία για τις εφαρµοζ µενες πολιτικές αλλά και την αντίδραση στο ενδεχ µενο µιας ανοιχτής κοινωνίας. Στο επίπεδο της διαν ησης µπορο µε να κάνουµε δ ο βασικές παρατηρήσεις. Η µία αφορά στην έλλειψη ακρίβειας στην προτειν µενη ορολογία και ειδικά στον ορισµ της παγκοσµιοποίησης. Βέβαια, ενώ αυτ θα µπορο σε να θεωρηθεί φυσιολογικ, υπ την έννοια τι πολλοί κοινωνιολογικοί και πολιτικοί ροι είναι εξαιρετικά δ σκολο να οριστο ν εξαιτίας της πολυπλοκ τητας των φαινοµένων που περιγράφουν, το πρ βληµα µε τον ρο παγκοσµιοποίηση είναι τι υπάρχει η τάση να συµπεριλαµβάνονται σχεδ ν τα πάντα στον ρο αυτ. Σχετικ παράδειγµα αποτελεί ο συλλογικ ς τ µος Globalisation and National Identities (επιµ. Kennedy & Danks, 2001), στον οποίο περιλαµβάνονται οι περιπτώσεις της µετανάστευσης στο Ισραήλ (Berthomiere 2001), των αµυντικών αντιδράσεων των Ανατολικογερµανών µετά την ενοποίηση της Γερ- µανίας (Hogwood 2001), και της συµφιλίωσης των θυµάτων και των θυτών στη Ν τιο Αφρική µετά τη λήξη του συστήµατος του Απαρτχάιντ (Stanley 2001), που εξίσου αναφέρονται λες ως παραδείγµατα και χαρακτηριστικά της παγκοσµιοποίησης. O συσχετισµ ς αυτ ς φαίνεται αυταπ δεικτος στο βαθµ που λα συµπεριλαµβάνονται στην έννοια της παγκοσµιοποίησης. Η δε τερη παρατήρηση, που σχετίζεται και πάλι µε την εννοιολογική σ γχυση, είναι τι χρησιµοποιο νται ευρέως διάφοροι νεολογισµοί για να περιγράψουν γεγον τα που είτε δεν είναι καινο ρια είτε υπάρχουν ήδη ροι που µπορο ν µε ακρίβεια να τους περιγράψουν. Έτσι, το ΝΑΤΟ ορίζεται ως υπερεθνική δ ναµη (Segell 2001), οι εθνικές αναζωπυρώσεις τοπικισµοί, νέοι ροι εισάγονται πως οι υβριδικές ταυτ τητες ή η παγκοσµιοτοπικοποίηση, και άλλοι αντικαθίστανται απ καινο ριους, πως η αλυσίδα απ το δίκτυο, ακ µη και η ίδια η παγκοσµιο-ποίηση που έχει αντικαταστήσει τη διεθνο-ποίηση. Στο πλαίσιο των απ ψεων και επιχειρηµάτων που διατυπώνονται για την παγκοσµιοποίηση τ σο στο επίπεδο της πολιτικής σο και σε αυτ της διαν ησης εντάσσονται και αυτές που θέλουν τις επιµέρους εθνικές ταυτ τητες και τα υπάρχοντα εθνικά κράτη να µην έχουν θέση σε αυτ ν το νέο κ σµο που δια- µορφώνεται. Σχετική µε αυτ είναι και η επιχειρηµατολογία τι η παγκοσµιοποίηση θα ενώσει τον πλανήτη και θα τον µετατρέψει σε ένα παγκ σµιο χωρι. Ο ισχυρισµ ς τι τα εθνικά κράτη και οι αντίστοιχες εθνικές ταυτ τητες είναι παρωχηµένες και, ενδεχοµένως, οδε ουν προς την εξαφάνισή τους έχει διαδοθεί ιδιαίτερα µέσα στις τελευταίες δεκαετίες του εικοστο αιώνα, παρ λο που παρατηρείται µια συνεχής άνοδος παλαιών και νέων εθνοτικών και εθνικών αντιπαλοτήτων ή αναζωπυρώσεων. Αυτές οι αναζωπυρώσεις συχνά εντάσ- [ 317 ]
KEΦAΛAIO 7 σονται σε ένα ρευστ πλαίσιο περί τοπικισµο ή περιφερειοποίησης, το οποίο θεωρείται τι θίγει τον εθνικισµ και δηµιουργεί µια ολιστική θέαση του παγκ σµιου και θεωρεί τα εθνικά κράτη και ταυτ τητες ως αρνητικά εξ αρχής, ως το εµπ διο στην εµπέδωση αυτής της ολιστικής θεώρησης. Αυτ µως που πρέπει να επισηµανθεί είναι τι αυτές οι απ ψεις συνδέονται µε συγκεκριµένες πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες που απ τη µία δηµιουργο ν αυτές τις απ ψεις και απ την άλλη ενισχ ονται απ αυτές. Ας το αναλ σουµε αυτ εκτενέστερα. Αν ανατρέξουµε για λίγο στις αρχές της νεωτερικ τητας και στις συνθήκες που δηµιο ργησαν τα εθνικά κράτη και τον εθνικισµ, θα δο µε τι υπήρξαν συγκεκριµένες οικονοµικές, κυρίως, και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στην αναγκαι τητα εν ς κεντρικο συγκεντρωτικο κράτους. Συνοπτικά, η εξάπλωση του εµπορίου µε τη συνακ λουθη άνοδο της αστικής τάξης και η ανάπτυξη του καπιταλιστικο συστήµατος παραγωγής δηµιο ργησαν αφεν ς την αναγκαι τητα µεγαλ τερων πολιτικών οντοτήτων απ τα κατακερµατισµένα ως τ τε φέουδα, ώστε να µπορέσει το εµπ ριο να λειτουργήσει και να αναπτυχθεί εντ ς τους, αφετέρου την αναγκαι τητα µικρ τερων οντοτήτων απ τις αχανείς αυτοκρατορίες, ώστε να εξασφαλίζεται η προστασία των οικονοµικών δραστηριοτήτων και η οµοιογένεια του εργατικο δυναµικο. Έτσι, άρχισαν να δηµιουργο νται στην Ευρώπη, ήδη απ τον 16ο-17ο αιώνα (π.χ. Αγγλία), συγκεντρωτικά κράτη που ήταν απαραίτητα για την ανάπτυξη του εµπορίου και την οικονοµική δραστηρι τητα της ανερχ µενης αστικής τάξης. Στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων, αναδ θηκε και αναπτ χθηκε ο εθνικισµ ς. Ο εθνικισµ ς προώθησε τη δηµιουργία των κρατών γιατί, µέσω του επιχειρήµατος της εθνικής εν τητας, διευκ λυνε την ένταξη ευρ τερων περιοχών στα ενιαία υπ δια- µ ρφωση κράτη και ταυτ χρονα λειτο ργησε νοµιµοποιητικά και για την παρξη αλλά και τη λειτουργία των κρατών και την άσκηση των ευρ τερων πολιτικών τους. Συνεπώς, βασική πολιτική συνέπεια της αρχικής ανάπτυξης του εθνικισµο υπήρξε η διευκ λυνση και νοµιµοποίηση του κράτους και των οικονοµικών συνθηκών που δηµιο ργησαν την αναγκαι τητα της ίδιας της παρξής του. Να σηµειωθεί δε τι η ιδεολογία του εθνικισµο αρθρώθηκε κυρίως απ τους πολιτικο ς και διανοο µενους της εποχής, αν και µε διαφορετικά κριτήρια ή κίνητρα. πως είδαµε στο δε τερο µέρος αυτής της µελέτης, στη συνέχεια ο εθνικισµ ς κυριάρχησε και, εν µέρει, αυτονοµήθηκε απ τις αρχικές συνθήκες ανάδειξής του, δίνοντας ώθηση σε πληθώρα εθνικών κρατών και εθνικιστικών κινηµάτων µέχρι σήµερα. Παρ µοιες διαδικασίες, τηρουµένων των αναλογιών, έχουν διαµορφώσει τη συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση αλλά και τη χρήση της ως πολιτικής ιδεολογίας. Ενώ τα εθνικά κράτη δηµιο ργησαν αρχικά το πλαίσιο λειτουργίας του [ 318 ]
καπιταλισµο, στη σηµερινή φάση της ανάπτυξής του αποτελο ν εµπ διο στην παγκ σµια εξάπλωση και λειτουργία του εµπ διο στο βαθµ που ενεργο ν µε γνώµονα την εθνική οικονοµία και κυριαρχία. ηλαδή, οι καν νες και τα προστατευτικά µέτρα που ως τώρα εξυπηρετο σαν την εγχώρια οικονοµική ανάπτυξη και λειτουργία, αποτελο ν πλέον τροχοπέδη στην παγκ σµια ανάπτυξη του καπιταλιστικο συστήµατος που εκφράζει η παγκοσµιοποίηση. Οι οικονοµικές συνθήκες που δηµιο ργησαν την αναγκαι τητα της παγκοσµιοποίησης είναι η παγκ σµια ανάπτυξη του εµπορίου και η περαιτέρω κερδοφορία ισχυρών πολυεθνικών αλλά και ισχυρών κρατών. πως έχει επισηµανθεί απ αρκετο ς αναλυτές, η σ γχρονη καπιταλιστική τάξη οργανώνεται πλέον και συντονίζεται σε παγκ σµιο επίπεδο, ενώ σε αυτή περιλαµβάνονται και κρατικοί λειτουργοί και διανοο µενοι στο βαθµ που µε τη δραστηρι τητά τους διευκολ νουν την παρξη και ανάπτυξη της παγκ σµιας καπιταλιστικής οικονοµίας (Sklair 1999). Έτσι, η παγκοσµιοποίηση στην στερη νεωτερικ τητα πως και ο εθνικισµ ς στην πρώιµη νεωτερικ τητα διευκολ νει και νο- µιµοποιεί: την επικράτηση του καπιταλισµο και την προτεραι τητα του κριτηρίου της ανταγωνιστικ τητας σε διεθνές επίπεδο. Ειδικ τερα η επιχειρηµατολογία που θίγει τις υπάρχουσες κρατικές δοµές, αλλά και το εθνικ κριτήριο και την τα τιση που εξασφάλιζαν τη συνοχή και νοµιµοποίηση αυτών, απ τη µία διευκολ νει τη δράση των πολυεθνικών που δραστηριοποιο νται µε απερι ριστη ελευθερία προς τη µεγιστοποίηση των κερδών τους και, απ την άλλη, νοµιµοποιεί αυτή τη διαδικασία χι µ νο ως αναπ φευκτη αλλά και ως προοδευτική, εκσυγχρονιστική και αναγκαία, αφο αποδίδει στο εθνικ την οπισθοδρ µηση αλλά και την ευθ νη για τις συµφορές των λαών στη νεωτερικ τητα. Επίσης, πως και στην περίπτωση του εθνικισµο, η ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης συντελείται κυρίως απ το Λ γο που εκφέρουν τ σο οι πολιτικοί σο και αρκετοί διανοο µενοι. Βέβαια, σον αφορά στην αυτον µηση της παγκοσµιοποίησης ως ιδεολογίας και την αυτ µατη αναπαραγωγή της, είναι µάλλον πολ νωρίς για να αναφερθο µε µε σαφήνεια, καθώς η ιδεολογικοποίηση της παγκοσµιοποίησης είναι προς το παρ ν µια διαδικασία που συνεχίζεται και είναι αδ νατον να γνωρίζουµε την πορεία της γι αυτ το λ γο άλλωστε ορίσαµε την παγκοσµιοποίηση ως διαδικασία και χι ιδεολογία. Είναι λοιπ ν χρήσιµο να επικεντρώνουµε στην ιδεολογικοποίηση αυτής της διαδικασίας, που συντελείται επί του παρ ντος και µπορο µε να εντοπίσουµε µε σαφήνεια τους τρ πους µέσω των οποίων µπορεί τελικά να δηµιουργηθεί µια νέα πολιτική ιδεολογία. Η προσπάθεια ερµηνείας του κ σµου ως ένα ενοποιηµένο λον είναι χαρακτηριστικ των ιδεολογιών, πως υποστηρίξαµε σε σχέση µε τον εθνικισµ στο τρίτο κεφάλαιο. Μάλιστα, η επιχειρηµατολογία µας σχετικά µε τον εθνικι- [ 319 ]
KEΦAΛAIO 7 σµ µπορεί να χρησιµοποιηθεί εξίσου και για την παγκοσµιοποίηση. Θα παραθέσω αυτο σιο το σχετικ κοµµάτι του επιχειρήµατος που υποστήριξα, πως αυτ αναφέρεται στο τρίτο κεφάλαιο στον ορισµ του εθνικισµο ως ιδεολογίας. Ως ιδεολογία ο εθνικισµ ς χαρακτηρίζεται απ κάποιες γενικ τερες λειτουργίες των ιδεολογιών, οι βασικ τερες εκ των οποίων είναι: δικαίωση-νοµιµοποίηση, κινητοποίηση, και τα τιση. Με τη δικαίωση-νοµιµοποίηση οι ιδεολογίες γίνονται «µέσα διασφάλισης επιδιωκ µενων αποτελεσµάτων µε τη µέγιστη δυνατή συναίνεση» (Λίποβατς & εµερτζής 1994: 94). Η νοµιµοποίηση επιτυγχάνεται µέσω της ενοποίησης, κατάτµησης και συγκάλυψης της πραγµατικ τητας [ ] Η κινητοποίηση είναι απαραίτητη λειτουργία των πολιτικών ιδεολογιών, που επιδιώκουν είτε να αλλάξουν την κοινωνία και την πολιτική είτε να νοµιµοποιήσουν την επιτευχθείσα αλλαγή µέσω της ευρείας συµµετοχής και κινητοποίησης. Οι ιδεολογικές στρατηγικές κινητοποίησης είναι η καθολίκευση και η φυσικοποίηση (Λίποβατς & εµερτζής 1994: 99-100). Με την καθολίκευση αµβλ νονται οι αντιφάσεις ανάµεσα στο γενικ και το επιµέρους, και έτσι τα ειδικά συµφέροντα εντ ς µιας κοινωνίας εµφανίζονται ως γενικά συµφέροντα ολ κληρης της κοινωνίας... Ταυτ χρονα, µε τη φυσικοποίηση το αίτηµα της κινητοποίησης εµφανίζεται χι ως πολιτικ ή κοινωνικ αλλά ως φυσικ και δεδοµένο. [ ] Ουσιαστικά, η καθολίκευση και η κινητοποίηση είναι µηχανισµοί που νοµιµοποιο ν την κινητοποίηση. Η τα τιση είναι η τρίτη βασική λειτουργία της ιδεολογίας, που εξηγεί σε µεγάλο βαθµ γιατί γίνονται αποδεκτές οι ιδεολογίες. Μέσω της τα τισης οι ιδεολογίες εσωτερικε ονται στο ασυνείδητο των ατ µων τα οποία αποκτο ν ατοµικές και συλλογικές ταυτ τητες που λειτουργο ν συνενωτικά για την οµάδα. Ο εθνικισµ ς, συγκεκρι- µένα, εντείνει την τα τιση των ατ µων µε το έθνος και, στη συνέχεια, µεταξ τους, δηµιουργώντας µια συµπαγή οµάδα ατ µων που έχουν ταυτίσει τα συµφέροντά τους µε αυτά του έθνους και είναι έτοιµα να κινητοποιηθο ν για την υπεράσπισή του. [ ] Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Breuilly τι υπάρχει στη νεωτερικ τητα µια γενικευµένη ανάγκη για ταυτ τητα που εκφράζεται ως µια γενική ανάγκη για ιδεολογίες, και επισηµαίνει τι «η εθνικιστική ιδεολογία είναι µια ιδιαιτέρως ισχυρή απάντηση σε αυτή την ανάγκη» (Breuilly 1993: 381-382) τ σο γιατί είναι ρευστή και ακαθ ριστη, σον αφορά τον τρ πο επίτευξης του σκοπο που θέτει, σο και γιατί είναι απαξιωτική απέναντι στον απρ σωπο χαρακτήρα της νεωτερικ τητας. Και στην παγκοσµιοποίηση παρατηρο µε τις παραπάνω λειτουργίες των ιδεολογιών. Μέσω της γενίκευσης, η παγκοσµιοποίηση εµφανίζεται να έχει διεθνή εγκυρ τητα και αποδοχή ή, ταν αυτ δε συµβαίνει, τα αίτια αποδίδονται σε αντιδραστικές νοοτροπίες που αρνο νται την αναπ φευκτη πορεία της. Ταυτ χρονα, τα συµφέροντα επιµέρους οµάδων, συγκεκριµένα της διεθνο ς καπιταλιστικής τάξης, παρουσιάζονται ως παγκ σµια συµφέροντα. Επιπλέον, η φυσικοποίηση γίνεται εµφανής στις απ ψεις περί αναπ φευκτης και ευρείας εξάπλωσης της παγκοσµιοποίησης σε κάθε γωνιά του κ σµου, και στον προσ- [ 320 ]
διορισµ µιας παγκ σµιας κοινωνίας πολιτών η παρξη και η νοµιµοποίηση της οποίας εµφανίζονται ως αυτον ητες. Επίσης, η τα τιση εκδηλώνεται στην παρξη παγκ σµιων αξιών τις οποίες η παγκ σµια κοινωνία πολιτών έχει τη δεδοµένη δικαίωση στην κινητοποίηση για την υπεράσπισή τους ενάντια στους εχθρο ς που µπορεί να έχουν παγκοσµίως. Τα λ για του Breuilly, πως τα παραθέσαµε στο παραπάνω απ σπασµα, βρίσκουν την απ λυτη έκφρασή τους στην άποψη του Giddens τι, η ζωή δεν αξίζει αν δεν υπάρχει κάτι για το οποίο να πολεµήσεις (τα τιση) ενώ, ταυτ χρονα, ταυτίζει αυτ το κάτι (αλλά και την παγκοσµιοποίηση) µε τις παγκ σµιες αξίες (φυσικοποίηση) που µας συνενώνουν λους (καθολίκευση). Τέλος, η νοµιµοποιητική λειτουργία της παγκοσµιοποίησης γίνεται φανερή στο βαθµ που αυτή λειτουργεί ως µέσο διασφάλισης επιδιωκ µενων αποτελεσµάτων µε τη µέγιστη δυνατή συναίνεση, µε ιδιαίτερα έντονη τη λειτουργία της συγκάλυψης της πραγµατικ τητας. Υπάρχουν και ορισµένες οµοι τητες της παγκοσµιοποίησης που εµφανίζονται και στις ψυχολογικές αντιδράσεις που προκαλο ν, κυρίως δε στο τι µπορο ν να επιφέρουν, ή να διευκολ νουν, µια ψυχολογική παλινδρ µηση προσφέροντας άλλοθι, δηλαδή νοµιµοποιηµένη διέξοδο, στην εκδήλωση της επιθετικ τητας. Για παράδειγµα, η παγκοσµιοποίηση ενέχει µια ολιστική θεώρηση του κ σµου, αλλά και µια προοπτική για το µέλλον. Επιπρ σθετα, η τα τιση µε αυτήν, µέσω της τα τισης µε τις παγκ σµιες αξίες, µπορεί να γίνει µε φανατικ τρ πο, πως υποδηλώνει τ σο η εξιδανίκευση σο και η δαιµονοποίησή της (θετική και αρνητική τα τιση). Τελικώς, η παγκοσµιοποίηση και το παγκ σµιο έχουν σηµαντικές οµοι τητες µε τον εθνικισµ και το εθνικ : και οι δ ο εµπεριέχουν τη δυνατ τητα δηµιουργικών ή καταστροφικών εκφάνσεων και, κυρίως, και οι δ ο µπορο ν να γίνουν και έχουν γίνει αντικείµενο εκµετάλλευσης απ συγκεκρι- µένες ελίτ προς την εξυπηρέτηση του (παγκ σµιου) καπιταλιστικο συστήµατος. Βέβαια, και η ίδια η χρήση του ουδέτερου ρου παγκοσµιοποίηση συντελεί στη συγκάλυψη των πραγµατικών δεδοµένων του παγκ σµιου συστήµατος µε αποτέλεσµα τη δικαίωση των πρ σφατων πολιτικών και οικονοµικών διαδικασιών (άλλωστε, η συγκάλυψη είναι ένας απ τους τρ πους νοµιµοποίησης των ιδεολογιών, που ανέφεραν οι Λίποβατς και εµερτζής). Η κριτική του Πουλαντζά είναι ιδιαίτερα επίκαιρη καθώς, πως ανέφερε, «οι ιδέες και οι έννοιες δεν είναι ποτέ αθώες, κι αν χρησιµοποιήσουµε τις έννοιες του αντιπάλου για να του απαντήσουµε, τ τε τις νοµιµοποιο µε και τους επιτρέπουµε να διαιωνίζονται. Κάθε ιδέα ή έννοια έχει ν ηµα µ νο µέσα σε µια συνολική θεωρητική προβλη- µατική που τη στηρίζει...» 19. Μέσα απ αυτή τη συλλογιστική, ενδεχοµένως να 19. POULANTZAS, N. (1969), The problem of the capitalist state, New Left Review, αρ. 58: 67-78, στο Carnoy 1990: 147. [ 321 ] 21 Eθνική Tαυτ τητα στην Eποχή της Παγκοσµιοποίησης
KEΦAΛAIO 7 πρέπει να απορριφθεί ο ρος παγκοσµιοποίηση µέσα απ τη συνολική αµφισβήτησή της. µως, για τον µελετητή του φαινοµένου, δηµιουργο νται προβλήµατα απ την ίδια τη χρήση του ρου στο επιστηµονικ πεδίο δηλαδή, το γεγον ς τι αναφερ µενος σε αυτήν την αναπαράγει. Επίσης, στο βαθµ που η αναφορά στις διάφορες διαστάσεις τις παγκοσµιοποίησης γίνεται σαν να ήταν ανεξάρτητες µεταξ τους, πράγµατι αυτονοµο νται απ τη λογική που επιβάλλει την παρξή τους. Χαρακτηριστικές είναι σε αυτ το σηµείο οι αναφορές στη δηµιουργία εναλλακτικής παγκοσµιοποίησης, που αξιώνουν τα διάφορα κινήµατα, ή και ακ µη και στη σοσιαλιστική παγκοσµιοποίηση που έχει προταθεί σε ακαδηµαϊκ επίπεδο 20. Είναι προφανές τι η σχετική ορολογία έχει εισαχθεί στη σχετική συζήτηση αλλά και σε πολλο ς τοµείς της καθηµεριν τητάς µας. Βέβαια, στο επίπεδο της πολιτικής προπαγάνδας, έχει συµπληρωθεί ή αντικατασταθεί εν µέρει απ τον ρο τροµοκρατία που αυτ ς εξυπηρετεί αποτελεσµατικ τερα την εφαρµογή συγκεκριµένων πολιτικών παγκοσµίως. Στην ακαδηµαϊκή συζήτηση, πάντως, η έννοια της παγκοσµιοποίησης παραµένει κυρίαρχη και οι αναφορές στη διεθνή βιβλιογραφία είναι πολλές. Η περαιτέρω χρήση και παρουσία της θα καθορίσουν αν αυτή αποτελεί πράγµατι µια πολιτική ιδεολογία ή απλά µια περιστασιακή επικάλυψη των κυρίαρχων σχέσεων µε περιορισµένη ισχ και διάρκεια. Γι αυτ το λ γο και η εποχή της παγκοσµιοποίησης αναφέρεται εντ ς εισαγωγικών: για να περιγράψει µια περίοδο που επικρατο ν οι σχετικές διαδικασίες αλλά και η συζήτηση για την παγκοσµιοποίηση, χωρίς µως να έχουν αυτές εδραιωθεί επαρκώς σε µια ξεκάθαρη εποχή, αλλά και χωρίς αυτή να βρίσκεται σε αντίθεση µε την εποχή του εθνικισµο, πως η σχετική συζήτηση αφήνει να εννοηθεί. Ένας επιπρ σθετος λ γος είναι τι η εποχή της παγκοσµιοποίησης δε συνιστά ένα καινο ριο παράδειγµα ή µια περίοδο που αντιτίθεται στον εθνικισµ ή ακ µη και στη νεωτερικ τητα είναι ταυτ χρονα και µια εποχή εθνικισµο. Επίσης, τ σο η παγκοσµιοποίηση σο και άλλες ευρ τερες έννοιες και χρονικές κατηγοριοποιήσεις εκπορε ονται ουσιαστικά απ τις δυτικές κοινωνίες και τις οικονοµικές και πολιτικές συνθήκες που διαµορφώθηκαν σε αυτές. Συνεπώς, η αυτ µατη προβολή τους σε παγκ σµια κλίµακα είναι προβληµατική. Αυτ που θέλουµε να επισηµάνουµε είναι τι η παγκοσµιοποίηση δεν είναι µια κατάσταση στην οποία ζο µε, πως αναφέρει ο Giddens (1999), αλλά ένα κάλυµµα, ένα εποικοδ µηµα που δηµιουργήθηκε µέσω συγκεκριµένων οικονο- 20. Η σοσιαλιστική παγκοσµιοποίηση αναφέρθηκε απ τον Sklair ως εναλλακτική πρ ταση στην καπιταλιστική παγκοσµιοποίηση, στο συνέδριο Παγκοσµιοποίηση και πολιτική µεταβολή, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο, 28-29 Νοεµβρίου 2003. [ 322 ]
µικών διαδικασιών µε σκοπ την αναπαραγωγή και νοµιµοποίησή τους. Πάντως, είναι γεγον ς τι, ο κυρίαρχος λ γος που συνοδε ει και εκφέρει και οι αντίστοιχες διεργασίες έχουν ήδη επηρεάσει τις σ γχρονες κοινωνίες σε λα τα επίπεδα. Ενδεχοµένως, το καθοριστικ στοιχείο της διάρκειάς της να αποτελέσει η αυτον µηση των διαστάσεων και επιπέδων στα οποία αναφέρεται και την καθορίζουν. Με την τελευταία επισήµανση θα κλείσουµε αυτή την εν τητα. Οι διάφορες και διαφορετικές διαστάσεις της παγκοσµιοποίησης αποτελο ν συνιστώσες εν ς ενιαίου πλαισίου αναφοράς, εν ς συγκεκριµένου συστήµατος στη λογική του οποίου εντάσσονται. ηλαδή, η οικονοµική, πολιτισµική, κοινωνική κλπ. διάσταση αφορο ν ουσιαστικά τις συνιστώσες και εφαρµογές της παγκοσµιοποίησης σε λα τα επίπεδα οργάνωσης των κοινωνιών, που σηµαίνει τη λειτουργία και εδραίωση του νεο-φιλελευθερισµο και του καπιταλισµο παγκοσµίως. Έτσι, η κάθε διάσταση τροφοδοτεί την άλλη και λειτουργο ν συ- µπληρωµατικά σε ένα ενιαίο πλαίσιο µε απώτερο σκοπ τη δηµιουργία και διατήρηση του παγκ σµιου συστήµατος ακριβώς πως λειτο ργησε και ο εθνικισµ ς ως προς τη δηµιουργία και τη διατήρηση του συστήµατος των (εθνικών) κρατών και εξυπηρετο σε την κατ αρχάς ανάδειξη του καπιταλισµο. Το ιδεολογικ επίπεδο, για παράδειγµα, είναι στενά συνυφασµένο µε το πολιτισµικ και το πολιτικ, το πολιτικ µε το οικονοµικ, και λα αυτά µεταξ τους. Συγκεκριµένα, η κουλτο ρα του καταναλωτισµο τροφοδοτεί το καπιταλιστικ σ στηµα παραγωγής, αλλά και τα δ ο υποστηρίζονται απ τον ατοµικισµ της φιλελε θερης πολιτικής ιδεολογίας η τελευταία µε τη σειρά της νοµιµοποιεί τις πολιτικές διαδικασίες και επιλογές, που αποτελο ν το εφαλτήριο της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης. Συνεπώς, µπορο µε να ορίσουµε την παγκοσµιοποίηση ως τη διαδικασία που εδραιώνει την παγκ σµια κυριαρχία του νεο-φιλελε θερου καπιταλιστικο συστήµατος. Η έννοια του συστήµατος είναι κεντρική εδώ: ως σ στηµα αλληλοτροφοδοτείται απ τα επιµέρους σηµεία του, απ τις επιµέρους διαστάσεις. Προφανώς, η εδραίωση του συστήµατος του παγκ σµιου φιλελε θερου καπιταλισµο θα έχει επιτευχθεί πλήρως ταν τα επιµέρους επίπεδα του συστήµατος αρχίσουν να αυτονοµο νται, δηλαδή ταν οι διαστάσεις της παγκοσµιοποίησης θα λειτουργο ν και θα αναπαράγονται η µια ανεξάρτητα απ την άλλη και η ρευστ τητα της λειτουργίας του θα αντικατασταθεί απ τη σταθερ τητα. Τ τε, η παγκοσµιοποίηση θα είναι και αυτή µια επιτυχηµένη πολιτική ιδεολογία. [ 323 ]