1 Τζανάκης Μανόλης & Σαββάκης Μάνος «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΡΗΞΗ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΗ: ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ» * ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή αναφερόµαστε στην την έννοια της βιογραφικής ρήξης, την οποία επιχειρούµε να διασαφηνίσουµε θεωρητικά και επιχειρούµε να την συνδέσουµε µε αυτή του βιογραφικού χρόνου. Στη συνέχεια εξετάζουµε δύο συγκεκριµένες περιπτώσεις, το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας και το Ψυχιατρείο Σούδας αντιπαραβάλλοντας εµπειρικό υλικό το οποίο έχει αντληθεί µέσω της βιογραφικήςαφηγηµατικής µεθόδου. Ο εγκλεισµός σε ιδρύµατα αυτού του τύπου προκαλεί ένα ρήγµα στη βιογραφία, το οποίο αφενός αναπαράγεται και επικυρώνεται θεσµικά και αφετέρου βιώνεται υποκειµενικά ως τοµή στο βιογραφικό χρόνο. Στη συνέχεια προτείνουµε ορισµένα µεθοδολογικά εργαλεία εντοπισµού και ανάλυσης της βιογραφικής ρήξης όπως αυτή αποτυπώνεται στην αφήγηση. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρουσίασή µας θα αναφερθούµε στην την έννοια της βιογραφικής ρήξης εξετάζοντας δύο συγκεκριµένες περιπτώσεις: α) το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας, β) το Ψυχιατρείο Σούδας Στόχο αποτελεί η πρόταση ορισµένων µεθοδολογικών εργαλείων µε τα οποία οι έννοια της βιογραφικής ρήξης µπορεί να διερευνηθεί εµπειρικά, ιδιαίτερα µε τη χρήση της βιογραφικής-αφηγηµατικής µεθόδου. 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΡΗΞΗΣ» Ορισµένα συµβάντα στη ζωή του ατόµου, όπως ο θάνατος ενός οικείου προσώπου, µια πολύ σοβαρή ή χρόνια αρρώστια, η οριστική ή µακρόχρονη µετεγκατάσταση σε µια άλλη χώρα, ένα διαζύγιο, η ξαφνική διακοπή µιας ελπιδοφόρας επαγγελµατικής σταδιοδροµίας και αντίστοιχα, περισσότερο ή λιγότερο βίαια, περιστατικά οδηγούν σε µια υποχρεωτική αναδιάταξη των προσωπικών οριζόντων και σε νέους προσανατολισµούς της δράσης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όπου το άτοµο εξαναγκάζεται να ερµηνεύσει ένα αντικειµενικό γεγονός ως τοµή στο χρόνο, ως ρήγµα στην προσωπική του ιστορία το οποίο το οδηγεί σε µια σειρά από ριζικούς επαναπροσδιορισµούς του κόσµου της οικειότητας, µπορούµε να κάνουµε λόγο για βιογραφική ρήξη, έννοια την οποία πρότεινε για πρώτη φορά ο Bury στις αρχές της δεκαετίας του 80 (Bury, 1982, σσ. 167-182, Bury, 1991 σσ. 451-468, Williams, 2001, σσ. 40-67). Το γεγονός αυτό θα µπορούσε να είναι δυσάρεστο ή ευχάριστο. Ωστόσο, όταν αναφερόµαστε στη βιογραφική ρήξη εννοούµε τις περισσότερες φορές ένα βίαιο, απρόσµενο και οδυνηρό γεγονός που εξαναγκάζει το άτοµο να αντιδράσει σε µια κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από απώλεια ορισµένων σταθερών σηµείων αναφοράς και ορισµένων υλικών και συµβολικών µέσων, τα οποία πριν ήταν διαθέσιµα µε τη µορφή πηγών του εαυτού (sources of self) και υποστηρικτικών µέσων της δράσης (supports means) (Anderson & Bury, (Eds.), 1988, Castel, 2001). Εποµένως, όταν µιλάµε για βιογραφική ρήξη αναφερόµαστε από τη µια σε ένα γεγονός που εγγράφεται στην ιστορία ενός ατόµου ανεξάρτητα από τη θέλησή του * Ανακοίνωση στο Συνέδριο-Σεµινάριο Ζητήµατα µεθοδολογίας της έρευνας στις κοινωνικές επιστήµες, Τµήµα Κοινωνιολογίας Πανεπιστηµίου Κρήτης, Ρέθυµνο 25-28 Οκτωβρίου 2003.
2 και από την άλλη σε µια υποκειµενική ερµηνεία αυτής της διαδικασίας (Williams, 2001, σσ. 40-67). Οι µελλοντικοί προσανατολισµοί της δράσης εξαρτώνται τόσο από το ίδιο το αντικειµενικό γεγονός που οδηγεί στη βιογραφική ρήξη, στο βαθµό που αυτό αναδιαµορφώνει το πλαίσιο των αντικειµενικών δυνατοτήτων, όσο και από την ερµηνευτική προσέγγισή του και την πρακτική αντιµετώπισή του από το ίδιο το υποκείµενο (Carricaburu & Pierret, 1995, σσ. 65-88, Crawford, 1994, σσ. 1347-1366). Στη βάση των παραπάνω, µπορούµε να ορίσουµε τη «βιογραφική ρήξη» ως ένα αντικειµενικό γεγονός, το οποίο εγγράφεται στη βιογραφική διαδροµή ενός ατόµου και βιώνεται υποκειµενικά ως τοµή στο βιογραφικό χρόνο, µε συνέπεια τη διάρρηξη των δοµών της καθηµερινής ζωής, την άρση των αυτονόητών της στοιχείων και τη σχετικοποίηση των διαθέσιµων αποθεµάτων κοινωνικής γνώσης. 3. Η ΤΟΜΗ ΣΤΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΧΡΟΝΟ Η διάγνωση της ασθένειας, ο εγκλεισµός και η εξάρτηση από ένα εξειδικευµένο ίδρυµα (όπως είναι µια ψυχιατρική υπηρεσία κοινοτικού τύπου) είναι στοιχεία που οδηγούν το άτοµο σε µια ουσιαστική διάκριση των βιωµένων εµπειριών, σε ένα βιογραφικό «πριν» κι ένα «µετά», σε µια αναγκαστική διάσπαση του βιογραφικού χρόνου (Corbin & Strauss, 1987, σσ. 249-281). Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο βιογραφικός χρόνος, δηλαδή η υποκειµενική αίσθηση της προσωπικής ιστορίας, παρουσιάζει µια ασυνέχεια, η οποία αναγνωρίζεται κοινωνικά και επικυρώνεται θεσµικά. Σε κάθε αφήγηση της προσωπικής ιστορίας και σε κάθε δηµόσια παρουσίαση του εαυτού το άτοµο είναι υποχρεωµένο να αναγνωρίσει εκ νέου αυτό το βιογραφικό ρήγµα. Έτσι, οι πηγές του εαυτού ανευρίσκονται σε δύο διαφορετικούς µεταξύ τους νοηµατοφόρους ορίζοντες, δηλαδή σε δύο διακριτά σύνολα αποθεµάτων βιωµένης εµπειρίας. Το άτοµο καλείται να αναπροσαρµόσει τους στόχους του βασισµένο σε δύο διακριτές περιόδους της βιογραφίας. Η διαχείριση αυτής της «σχάσης της υποκειµενικότητας» είναι πιο δύσκολη όταν συνοδεύεται από «καθοδική κοινωνική κινητικότητα» και εκπεσµό της εικόνας του εαυτού. Το άτοµο δεν είναι απλώς υποχρεωµένο να αναθεωρήσει τους στόχους του αλλά επιπλέον είναι αναγκασµένο να τους αναθεωρήσει «προς τα κάτω». Σε κάθε περίπτωση, όµως, το ρήγµα στην ατοµική ιστορία και η τοµή στο βιογραφικό χρόνο έχουν ως συνέπεια µια υποκειµενικά αναγνωρισµένη ασυνέχεια της ιστορίας του εαυτού, δηλαδή ένα είδος «τραύµατος της ταυτότητας». Η βιογραφική ρήξη καθώς και η αναγνώρισή της από το ίδιο το άτοµο επιφέρουν θεµελιακές αντιφάσεις στο επίπεδο της συγκρότησης της ταυτότητας. Το άτοµο είναι αναγκασµένο να ανατρέχει διαρκώς σε δύο διακριτά και εν µέρει αντιφατικά πεδία συγκρότησης του εαυτού και σε δύο διαφορετικούς ορίζοντες ερµηνείας της προσωπικής ιστορίας. Στις περιπτώσεις αυτές, ο εαυτός δεν µπορεί να συγκροτηθεί, παρά µόνο κατ αντιπαραβολή και συγκριτικά µε αυτά τα δυο διακριτά και αντιφατικά πεδία αναφοράς. Ποτέ το ένα πεδίο αναφοράς δεν εξαλείφεται οριστικά, αν και, ανάλογα µε τις συνθήκες, σταδιακά τείνει να κυριαρχήσει ή το ένα ή το άλλο. 4. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΡΗΞΗ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Η παρουσίαση µιας συνεκτικής αφηγηµατικής ιστορίας προϋποθέτει το συνυπολογισµό της συνολικής προσωπικής ιστορίας, δηλαδή της βιογραφίας ως κανονιστικού συνόλου στο οποίο εγγράφονται τόσο ευκαιρίες όσο και θεσµικοί περιορισµοί (Beck & Ziegler, 2000). Η αφήγηση της προσωπικής ιστορίας εµπεριέχει
3 στην ίδια τη δοµή της το εγχείρηµα της παρουσίασης µιας θετικής εικόνας του εαυτού (Goffman, 1973). Η αφήγηση της προσωπικής ιστορίας προϋποθέτει την πρόταξη ή τουλάχιστον το εγχείρηµα πρόταξης ενός συνεκτικού εαυτού, δηλαδή µιας ενιαίας βιογραφίας. Τα χρονολογικά ρήγµατα απειλούν άµεσα αυτό το νεωτερικό, τόσο κοινωνικό όσο και ατοµικό, πρόταγµα καθώς συνδέουν τον παρουσιαζόµενο εαυτό µε διαφορετικούς και αντιφατικούς ορίζοντες συγκρότησης. Η ίδια η αφήγηση ως κοινωνική πρακτική εξαναγκάζει το άτοµο να διαµεσολαβήσει στο «πριν» και το «µετά» που επιφέρει η βιογραφική ρήξη. Στην περίπτωση της βιογραφικής ασυνέχειας που επιφέρει ο εγκλεισµός, αναφαίνεται µε τον πλέον δραµατικό τρόπο το ρήγµα στο βιογραφικό χρόνο καθώς η αφήγηση τέµνεται οριζόντια από µια ανυπέρβλητη τοµή. Αυτοί οι χειρισµοί παίρνουν συχνά τη µορφή της σύνδεσης των δύο οριζόντων συγκρότησης της υποκειµενικότητας και παραθέτουν στοιχεία από τον πρότερο βίο. Συνήθως, αυτά τα στοιχεία δικαιολογούν ένα «πολλά υποσχόµενο µέλλον» ή έστω µια πρότερη «οµαλή» ζωή που διακόπηκε βίαια. Άλλοτε πάλι παρατίθενται στοιχεία από το παρελθόν του ατόµου (οικογένεια, γεωγραφική, εθνική ή ταξική καταγωγή, κτλ) που συνηγορούν σε µια θετική εικόνα που να µην αναιρείται από τις µετέπειτα αποτυχίες. Έτσι, δεν θα πρέπει να µας ξαφνιάζει ότι η βιογραφική ρήξη οδηγεί σε τυπικά αφηγηµατικά µοτίβα που αναδεικνύονται µέσα από τη µορφολογική ανάλυση αφηγήσεων ζωής, τα οποία βασίζονται σε διαζεύγµατα του τύπου «εδώ-εκεί», «πριν- µετά», «πάνω-κάτω» και «καλά-κακά». Τα διαζεύγµατα αυτά αποτελούν τυπικά µοτίβα αφηγηµατικής διαχείρισης της βιογραφικής ρήξης, δηλαδή µορφολογικά στοιχεία που καταδεικνύουν τόσο τις τοµές στη βιογραφία όσο και τα ατοµικά εγχειρήµατα υπέρβασής της. 5. «ΨΥΧΑΣΘΕΝΕΙΣ» ΚΑΙ ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΣΟΥ ΑΣ Στο τοπικό ιδιόλεκτο της Κρήτης η Σούδα συµβολίζει το όριο και την επικράτεια επέκεινα του «κανονικού». Η λέξη «Σούδα» αναφέρεται όχι µόνο στη διοικητική επωνυµία (δήµος Σούδας) και στο οµώνυµο λιµάνι (κόλπος της Σούδας) αλλά και στο ψυχιατρικό ίδρυµα (Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανίων), το οποίο βρίσκεται στην περιοχή από τη δεκαετία του 1910. Ο εγκλεισµός στη Σούδα υποδήλωνε κατά το παρελθόν και έως βαθµό υπονοεί ακόµα και σήµερα το πέρασµα επέκεινα του «οµαλού», σε ορισµένες περιπτώσεις και του «ανθρώπινου». Η νοσηλεία στο εν λόγω ψυχιατρικό ίδρυµα συµπληρώνει και υποστασιοποιεί τη βιογραφική ρήξη που επιφέρει η κοινωνική διάγνωση της «ψυχικής ασθένειας». Ας παρακολουθήσουµε πως καταγράφεται αφηγηµατικά το ρήγµα στη βιογραφία που επιφέρει η εµφάνιση και η κοινωνική αναγνώριση της «ψυχικής ασθένειας», όπως αυτά θεµατοποιούνται από το ίδιο το υποκείµενο σε γραπτό σηµείωµα, το οποίο γράφηκε κατόπιν παράκλησης του ερευνητή πριν την έναρξη των βιογραφικών συνεντεύξεων: «Ονοµάζοµαι Γιακουρτσάκης Ιάκωβος, γεννήθηκα στα Χανιά και κατάγοµαι και µεγάλωσα σ ένα χωριό τους: ΑΠΟΣΤΟΛΟΥΣ. 1 Η ζωή µου µέχρι τώρα ήταν πολυκύµαντη. Από τη µια η ικανότητά µου στα γράµµατα στα παιδικά µου χρόνια και από την άλλη στην προσπάθεια να µπω στο πανεπιστήµιο, υποτροπίασα, αρρώστησα ή όπως αλλιώς λέγεται αυτό. Από αυτό το σηµείο βιώνω την προσωπική µου οδύσσεια. Χρόνια µεταφερόµενος από τον ένα ψυχίατρο στον άλλο, και από τη µια ψυχιατρική κλινική στην άλλη. Η ζωή µου από τότε πέρασε διάφορα στάδια και ένας ατέλειωτος αγώνας να ισορροπήσω, να ξαναµπώ στο παιχνίδι της ζωής. Τα 1 Το όνοµα όπως και το χωριό καταγωγής του αφηγητή είναι φανταστικά.
4 πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα, η άρνηση φαρµακευτικών αγωγών, οι διαρκείς υποτροπές και την κατάσταση να την πιστοποιούν οι γνωµατεύσεις των γιατρών: µανιοκαταθλιπτική ψύχωση διπολικής φάσης, καταθλιπτικό σύνδροµο, ψυχωσική συνδροµή και τώρα τελευταία: συναισθηµατική διαταραχή. Η ζωή κόπηκε στα δύο κοµµάτια: γέννηση 17, 17 έως τώρα. Τα πρώτα χρόνια ήταν πολυτάραχα στα όρια όµως κάποιας φυσιολογικότητας. Τα υπόλοιπα χρόνια ήµουν πλέον ψυχασθενής, πολύ κακοπάθεια, πολύ στραπάτσο, πολύ extreme εµπειρίες». Η αφήγηση επικεντρώνει στο ρήγµα που επιφέρει στη βιογραφία η εµφάνιση και η κοινωνική διάγνωση της «ψυχικής ασθένειας». Η αναφορά στο πρότερο παρελθόν φανερώνει ένα εγχείρηµα υπέρβασης του χάσµατος. Τα εισαγωγικά στο λόγο αποτελούν αφενός µια αφηγηµατική τεχνική γεφύρωσης του «πριν» και του «µετά» και αφετέρου µια συµβολική αµφισβήτηση της κοινωνικής περιθωριοποίησης και του στιγµατισµού που επιφέρει η ψυχιατρική διάγνωση. Ο εγκλεισµός, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων κατόπιν εισαγγελικής εντολής, συνιστά καίριο πλήγµα στην υποκειµενικότητα του ατόµου. Όπως αναφέρει ο ίδιος αφηγητής, σε συνέντευξή του σε τοπική εφηµερίδα, το ίδρυµα ολοκληρώνει το βιογραφικό ρήγµα: «Το ψυχιατρείο είναι πολύ δύσκολη ιστορία. ε θέλω να πω πάρα πολλά τι είναι και τι δεν είναι. Αλλά είναι ένα γκέτο. Είναι ανάµεσα στη φυλακή και στο στρατό, είναι κάτι παραπάνω κι απ τη φυλακή κι απ το στρατό. Συµβαίνουν πράγµατα που δεν µπορείς να τα ελέγξεις σαν προσωπικότητα και από ένα σηµείο και µετά, εάν οι αντιστάσεις σου είναι µηδενικές είτε δεν έχεις υποστήριξη από την οικογένεια είτε από την κοινωνία, εκµηδενίζεται και η προσωπικότητά σου. Είσαι ένας ρακένδυτος που προχωράει από τον ένα θάλαµο στον άλλον και δέχεσαι τις υπηρεσίες που σου δίνουν είτε από ανθρωπιά είτε από εθελοντισµό. [ ] Κάθε άνθρωπος που βλέπουµε σε τέτοιους χώρους έχει και ένα παρελθόν. Αυτό το παρελθόν έχει να κάνει µε µια ταυτότητα, µε µια καταγωγή, µε µια κουλτούρα, µε µια ιστορία. Θέλω να πω ότι εµείς οι άνθρωποι που έχουµε κάποια τρέλα έχουµε και µια συγκεκριµένη προσωπικότητα. Αλλά το θέµα είναι ότι όταν ένα άτοµο έρθει σε µια έξαρση και µπει σ ένα ψυχιατρείο, από κει ξεκινάει η Οδύσσειά του. Βρίσκεται σ ένα χώρο που το πρώτο πράγµα που αντιµετωπίζει είναι η καταστολή». Η υπόµνηση της προσωπικής ιστορίας κάθε ατόµου που διαβιώνει στο εσωτερικό ενός ψυχιατρικού ιδρύµατος τείνει να απονοµιµοποιήσει συµβολικά τις κοινωνικές διακρίσεις που επιβάλλει ο εγκλεισµός και ο συνακόλουθος στιγµατισµός. Όπως ο ίδιος αφήγησης αναφέρει σε τοπική εφηµερίδα: «Εγώ απλά λέω ότι µήπως είµαστε και εµείς ένα άλλοθι για να στηρίζεται η κοινωνία σε κάποια βάθρα. Μήπως πρέπει να έχει και η κάθε πόλη κι ένα ψυχιατρείο µε τους περιθωριακούς, τους ψυχοπαθητικούς, για να λένε «εµείς είµαστε υγιής κοινωνία»; Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρωταρχικό µέληµα των εγχειρηµάτων αποϊδρυµατοποίησης σε περιπτώσεις µακροχρόνιας διαβίωσης σε ψυχιατρικά ιδρύµατα, όπως αυτό της Λέρου, αποσκοπούν στην επανενεργοποίηση του ατόµου, το οποίο «οφείλει» κατά κάποιο τρόπο να ξαναθυµηθεί την προσωπική του ιστορία και να επανασυνθέσει µια ενιαία βιογραφική διαδροµή. Πολύ συχνά, οι «αποκαταστασιακές» πρακτικές παίρνουν τη µορφή ανασυγκρότησης της ενότητας της προσωπικής ιστορίας, µέσα από την οποία θεωρείται πως είναι δυνατό να ανακύψει ένας συνεκτικός εαυτός. Οι ψυχοθεραπευτικές παρεµβάσεις αυτού του τύπου επιδιώκουν την επούλωση των τραυµάτων που προήλθαν από την ασθένεια και τη θεσµική διαχείρισή της. Η βιογραφική ρήξη, η οποία διαχωρίζει το βιογραφικό χρόνο σε «πριν» και
5 «µετά», απειλώντας το αρραγές του κοινωνικού εαυτού, βρίσκεται στο στόχαστρο των παρεµβάσεων οι οποίες ερµηνεύονται ως εγχειρήµατα επαναπόδοσης στο άτοµο µιας συνεκτικής προσωπικής ιστορίας ( αµίγος, et al, 1992), δηλαδή της «δικιάς του ζωής» (Beck & Ziegler, 2000). 6. ΛΕΠΡΟΙ ΚΑΙ ΛΕΠΡΟΚΟΜΕΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑΣ Στην περίπτωση των ανθρώπων που εγκλείστηκαν στο Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας, η ασθένεια, ο µακροχρόνιος υποχρεωτικός εγκλεισµός και ο συνακόλουθος ιδρυµατισµός επέφεραν τελικά το στιγµατισµό αλλά και τη βίαιη και θεσµικά επικυρωµένη αλλαγή ατοµικών και συλλογικών βιογραφικών σχεδίων ζωής (Bertaux, 1977). Μέσα από την ανάλυση των αφηγήσεων ζωής αναδεικνύονται οι τοµές και οι µετασχηµατισµοί που επιφέρουν αυτές οι κοινωνικές διαδικασίες στην ερµηνεία του βιογραφικού χρόνου (Corbin & Strauss, 1987, σσ. 249-281, Bury, 1982, σσ. 23-43). Οι συγκεκριµένες πρακτικές κοινωνικής περιθωριοποίησης και ιδρυµατισµού, τα απαξιωτικά αποφθέγµατα και οι «σκοτεινές και µυστηριώδεις» εικόνες που συνδέονται µε τη λέπρα στηρίζονται βασικά στις κυρίαρχες κοινωνικές ερµηνείες της ασθένειας, οι οποίες συγκροτούν θεµελιώδες στοιχείο της «νόµιµης θεώρησης του κοινωνικού κόσµου» (Bourdieu, 1999, σ. 156). Αυτό το γεγονός είναι απότοκο αργόσυρτων διαδικασιών σύγκρουσης και επιβολής που έχουν ως αποτέλεσµα την εγκαθίδρυση αρνητικών ερµηνευτικών σχηµάτων και µεταφορών σχετικά µε την ηθική υπόσταση της ασθένειας και των φορέων της. Στην περίπτωση των ανθρώπων που εγκλείστηκαν στο Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας, η ανάλυση του εµπειρικού υλικού κατέδειξε πως ο εγκλεισµός, ο ιδρυµατισµός και η κοινωνική περιθωριοποίηση βασίστηκαν κυρίως στο µύθο της µεταδοτικότητας της ασθένειας. Άρα, η ιδιότητα «ασθενής µε λέπρα» -και η ηθική σταδιοδροµία (Goffman, 1996, σ. 169) που αυτή συνεπάγεται- συγκροτήθηκε πρωτίστως ως µια ετερότητα και ως µια διαφορά (Elias, 1997). Όµως, η εγκαθίδρυση αυτής της διαφοράς και η συγκρότηση αυτής της ετερότητας συνδέθηκαν ανεξίτηλα µε τις βιωµένες εµπειρίες των προσώπων που ήταν, ή και εξακολουθούν να είναι, ασθενείς και τις ηθικές ιδιότητες που τους αποδόθηκαν και µε τη συλλογική βιογραφική διαδροµή της στιγµατισµένης κοινωνικής οµάδας στην οποία, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο, εξακολουθούν να ανήκουν µέχρι και σήµερα. Οι αφηγήσεις ζωής των ασθενών που προσβλήθηκαν από λέπρα και εγκλείστηκαν στο Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας µπορούν να θεωρηθούν και ως «δηµόσιες παρουσιάσεις του εαυτού» (Goffman, 1996, σ. 73). Εκτός των άλλων, συνθέτουν ερµηνείες για τον εαυτό, τις οποίες τα υποκείµενα διαπραγµατεύονται στο πλαίσιο της ένταξης τους σε µια συλλογικότητα προκειµένου, να προβάλλουν αποδεκτές κοινωνικές εικόνες και να «αποκαταστήσουν», ή έστω να διαχειριστούν, αφηγηµατικά τις βιογραφικές ρήξεις της ατοµικής και της συλλογικής βιογραφικής τους διαδροµής. Αυτό συµβαίνει διότι η δηµόσια παρουσίαση του εαυτού, η οποία βασίζεται σε αντίστοιχες ιστορίες ζωής των αφηγητών, αποτελεί δηµόσια έκθεση της ιδιωτικής αναπαράστασης της ατοµικής και συλλογικής ζωής. Το εγχείρηµα αυτό συντελείται µέσα σε συγκεκριµένους κοινωνικούς και πολιτισµικούς ορίζοντες, µέσα σε διακριτούς και καθορισµένους κοινωνικούς και ιστορικούς διαδρόµους δράσης (Bourdieu, 1999, σσ. 134-137). Η απόδοση της ταυτότητας του ασθενή υποχρεώνει τους αφηγητές να διαχειριστούν τις βιωµένες εµπειρίες και τις εικόνες από και για το παρελθόν τους τόσο ατοµικά όσο και συλλογικά. Εξαιτίας των βιογραφικών ρήξεων οι αφηγήσεις βρίθουν από αντιφάσεις, οι οποίες εντοπίζονται ακόµα και σε µία και µόνη φράση. Αυτά τα λογικά άλµατα του
6 αφηγηµατικού λόγου υποδηλώνουν ευρύτερες κοινωνικές ασυνέχειες (Kaufmann, 1996, σσ. 98-102). Το παρακάτω απόσπασµα είναι ενδεικτικό: «Πολύ καλά περνούσαµε παιδί µου εµείς εκεί πέρα αλλά δεν είχαµε γιατρούς. Υπήρχε στίγµα επειδή ήµασταν στο νησί. Βέβαια ο κόσµος φοβότανε αλλά εµείς καλά περνούσαµε, δόξα τω Θεώ. εν είχαµε έπιπλα και πολλά άλλα πράγµατα αλλά ήταν καλά. [.] Χωρίς πολυτέλειες. εν είχαµε ψυγείο αλλά είχαµε νερό βρόχινο. [ ] Εγώ, δεν µου άρεσε ήµαστε σε µικρά δωµάτια ο ένας πάνω στον άλλο ε και [ ] πολύ στενοχώρια. [ ] Πολύ καλά ήτανε εκεί. [ ] Σαν χωριό ήτανε, φρέσκα ψάρια, φρέσκα κρέατα µας φέρνανε. [ ] Η ζωή µου είναι µαύρη παιδί µου». Οι αντιφάσεις στο λόγο των αφηγητών µπορούν εν µέρει να κατανοηθούν ως αποτυχηµένα, ή έστω αδύναµα, εγχειρήµατα γεφύρωσης του χάσµατος στη βιογραφία που επέφερε ο εγκλεισµός στη Σπιναλόγκα. Ταυτόχρονα υποδηλώνεται η ισχύς και το εύρος αυτής της βιογραφικής τοµής, η οποία αφήνει τα σηµάδια της στον προφορικό λόγο και την ίδια τη δοµή της αφήγησης. Οι πολλαπλοί, όσο και ριζικά διαφορετικοί, ορίζοντες συγκρότησης της υποκειµενικότητας οδηγούν σε πολλαπλά πεδία αναφοράς, τα οποία αίρουν τη συνεκτικότητα του αφηγηµατικού λόγου και οδηγούν σε αντιφάσεις και συνεχή λογικά άλµατα. Αυτές οι βιωµένες εµπειρίες αφορούν και τη συλλογικότητα, δηλαδή την κοινότητα των ασθενών που εγκλείστηκαν ή που προσβλήθηκαν από την ασθένεια. εν αποτελούν αποκλειστικά εξατοµικευµένες και αποµονωµένες κοινωνικές δράσεις ούτε αποτυπώνουν ασύνδετες υποκειµενικές βιογραφικές διαδροµές. Αποτελούν, ένα είδος κοινού βιώµατος µιας συγκεκριµένης κοινωνικής οµάδας και γνώρισµα µιας συγκεκριµένης διαδικασίας: της διαδικασίας συγκρότησης νησίδων κοινωνικού περιθωρίου στη βάση αντιθετικών δίπολων. Γι αυτό το λόγο, η αφήγηση του βίου αναφέρεται πολύ συχνά σε ένα έγκλειστο «εµείς», δηλαδή σε µια πορεία που αν και ατοµική ακολουθεί τα τυπικά στάδια της διαδροµής µιας συλλογικότητας: «Σιγά-σιγά µε τα καράβια ερχόµαστε. εν ήρθαµε όλοι µαζί. [ ] Λίγους-λίγους µας φέρνανε. Εκείνο τον καιρό στέλνανε αστυνοµία, όταν ερχότανε κάποιος άρρωστος πρώτη φορά έµπαινε µέσα στο νοσοκοµείο, υπήρχε σου λέω τότε και το λέγανε όλοι να πούµε και σου λέει ότι, τώρα από δω και πέρα, δεν θα ξαναβγείς την πόρτα αυτή. Μόνο, µε το κασόνι. Τελείωσε. [ ] Κοίταξε να δεις, οι Σπιναλογκίτες, είχαν φτιάξει ένα δικό τους χωριό, µια δική τους οµάδα, αφού πλέον είχε αποφασιστεί από το νόµο ότι πήγαινε η Νοµαρχία και τους έπαιρνε µε την κλούβα και τους πήγαινε εκεί, η ζωή τους ήταν εκεί, θα ζούσαν εκεί, εκεί θα πέθαιναν. [ ] Είχαν τα σπίτια τους, τις οικογένειές τους, είχανε καφενείο, σας το είπα, εκεί ήταν η ζωή τους». Η αφήγηση αρθρώνεται γύρω από τυπικά βιογραφικά µοτίβα (Alheit, 1998, σσ. 61-76), τα οποία στην περίπτωση αυτή εστιάζονται στη βιογραφική ρήξη που επιφέρει η ασθένεια και θεσµική διαχείρισή της. Οι αφηγητές παρουσιάζουν τον εαυτό τους κυρίως στη βάση µετωνυµικών σχηµάτων και αντιθετικών δυϊσµών του τύπου «πριν-µετά», «εδώ-εκεί», «µέσα-έξω», «πάνω-κάτω» και «καλό-κακό» (Σαββάκης & Τζανάκης, 2003). Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ένας αφηγητής: «εν είχαµε ιδέα πως κάποτε θα φεύγαµε από εκεί, πως θα βγαίναµε έξω, λέγαµε εδώ θα πεθάνουµε, αν θέλει ο Θεός µπορεί να βγούµε µια µέρα. [ ] Αλλιώς ήτανε εκεί. Εµείς ήµασταν µέσα αλλά εδώ ήτονε πιο ωραία, διότι εκεί, εκεί πεθαίνανε τα άτοµα τζάµπα, δεν υπήρχανε γιατροί». Τα όρια αυτά είναι κοινωνικά και πολιτισµικά συγκροτηµένα και συνθέτουν όρια «συναγερµού και κινδύνου». Επιπλέον, εγγράφονται στα σώµατα, τα πρόσωπα
7 και τα αντικείµενα όλων όσων έζησαν την εµπειρία του εγκλεισµού στη Σπιναλόγκα και αλλού. Η ανάκληση των εµπειριών του βίου, η ένταξη αυτών των βιωµάτων σε µια κοινή συλλογική βιογραφική διαδροµή, οι επιλογές ζωής που έγιναν και οι θεσµικοί καταναγκασµοί που υποχρέωσαν σε επιλογές που δεν ήταν αποτέλεσµα συναίνεσης, συγκροτούν µια πολυεπίπεδη και συχνά τραυµατική διαδικασία για τα υποκείµενα (Passerini, 1998, Ferraroti, 1983 & 2003). Οι βιωµένες εµπειρίες καθώς και οι ατοµικές και συλλογικές βιογραφικές διαδροµές των αφηγητών µπορούν δυνάµει να κατανοηθούν και να ερµηνευθούν µε βάση τα κοινωνικά τους χαρακτηριστικά. Οι στιγµατισµένοι και οι «απόκληροι», τελικά, τείνουν να διατηρούν για τον εαυτό τους και για την κοινωνική οµάδα στην οποία εντάσσονται ένα είδος ανυποληψίας και εκπεσµού του εαυτού (Goffman, 2001). Το παρακάτω απόσπασµα είναι, νοµίζουµε, χαρακτηριστικό: «Μετέπειτα έχουνε, όλοι έχουνε τη φοβία αυτή, από το χώρο που βρίσκονται κάποια στιγµή θα τους διώξουν. [ ] Όχι την κατωτερότητα σαν άτοµα, η αρρώστια τους, τους κάνει να νοιώθουνε κατωτερότητα, η αρρώστια τους. Για την αρρώστια τους! Και γι αυτό έχουν την τάση να κρύβονται. [ ] Αλλά επειδή έχουνε τη νοοτροπία µη τυχόν και κολλήσει κάποιος, όλα τα έχουν ξεχωρίσει, πιάτα, ποτήρια, πιρούνια, όλα. Ακόµα και την καρέκλα που µπορεί να κάτσει ένας ξένος. Ποτέ δεν δίνουν την καρέκλα τους σε ένα ξένο». Αυτή η ανυποληψία του εαυτού είναι αποτέλεσµα των επιλεκτικών πρακτικών εγκλεισµού και στιγµατισµού, οι οποίες εγγράφονται στο βιογραφικό απόθεµα των ατόµων. Το παρελθόν αυτών των ατόµων, µια απαξιωµένη κληρονοµιά, είναι κοµµάτι της δικιάς τους ιστορίας. Όπως, όµως, και αν ερµηνεύεται σε ατοµικό επίπεδο, δεν παύει να αποτελεί το σπόρο των παροντικών σκέψεων, των δηµόσιων παρουσιάσεων σε ενεστώτα χρόνο, και το µέτρο σύγκρισης όλων των βιωµένων εµπειριών ενός «άρρωστου και επώδυνου βίου». 7. Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΡΗΞΗΣ Στο σηµείο αυτό θα µπορούσαµε να κάνουµε κάποια σχόλια όσον αφορά τη θεσµική διάσταση της βιογραφικής ρήξης. Εάν εξετάσουµε την υποκειµενική πρόσληψη αυτών των διαδικασιών θα παρατηρήσουµε ότι οι αφηγήσεις ζωής συνδέονται άρρηκτα µε επικοινωνιακές πρακτικές παρουσίασης του εαυτού. Εάν, απεναντίας, εστιάσουµε την προσοχή µας στο θεσµικό επίπεδο θα διαπιστώσουµε ότι µέσω αυτών των ιατρικών θεσµών που εγκλείουν εγκαθιδρύονται κοινωνικές οριοθετήσεις, οι οποίες συνοδεύονται από κανονιστικά συµφραζόµενα και αφορούν, µεταξύ άλλων, σε διακρίσεις µεταξύ του οµαλού και του ανώµαλου, του κανονικού και του παρεκκλίνοντος. Η βιογραφική ρήξη συνδέεται µε διαδικασίες παραγωγής κοινωνικών διακρίσεων, οι οποίες ανταποκρίνονται σε συµβολικά διαζεύγµατα του τύπου κανονικότητα-παρέκκλιση, ασθένεια-υγεία και εν τέλει οµαλότητα-ανωµαλία. Αυτή η τελευταία διάσταση φαίνεται να συνδέεται οργανικά µε τα ίδια τα ιδρύµατα που αναλαµβάνουν να διαχειριστούν ανάλογες καταστάσεις. Εάν στο επίπεδο του υποκειµένου ο εγκλεισµός ή η σταθερή εξάρτηση από ένα ίδρυµα συνδέονται µε τη βιογραφική ρήξη -αν και δεν ταυτίζονται µε αυτήν- στο θεσµικό επίπεδο συνδέονται µε αποτελέσµατα τα οποία έχουν καίριες συνέπειες και στο επίπεδο της συλλογικότητας. Αυτού του τύπου τα ιδρύµατα συνδέονται µε συγκεκριµένες τοπολογικές αναφορές και συχνότατα λειτουργούν ως σύµβολα κοινωνικών ορίων καθώς διαθέτουν µια ιδιαίτερη κοινωνική λειτουργικότητα (Σαββάκης & Τζανάκης, 2002, σσ. 62-77, Τζανάκης & Σαββάκης 2003). Αυτή η ιδιαίτερη κοινωνική
8 λειτουργικότητα συνίσταται στην παραγωγή διχοτοµιών και διακρίσεων οι οποίες αφορούν το κανονικό και το µη κανονικό, το οµαλό και το ανώµαλο, το υγιές και το παθολογικό, το ηθικά δέον και το ηθικά επιλήψιµο-κολάσιµο. Οι ταξινοµητικές αυτού του τύπου κατηγορίες ορίζουν διακριτούς κοινωνικούς κόσµους, κοινωνικές µεθόριους, συνηγορώντας στην αρνητική καθιέρωση των ατόµων στα οποία αναφέρονται (Παναγιωτόπουλος, 1998). Ο εγκλεισµός σε διάφορα περιοριστικά ιδρύµατα ή ιδρύµατα αρωγής και ο συνακόλουθος ηθικός δεσµός ατόµου και ιδρύµατος εντάσσονται σε ένα είδος «κοινής πορείας» µιας συλλογικότητας ή µιας κοινωνικής κατηγορίας. Μέσα από τέτοιου τύπου κοινωνικές διαδικασίες, τα άτοµα καλούνται να διαπραγµατευτούν εκ νέου τα οικεία και αυτονόητα στοιχεία της προηγούµενης καθηµερινής ζωής, καθώς υποχρεώνονται θεσµικά να συγκροτήσουν νέους ορισµούς της ταυτότητας και του εαυτού. Αυτές οι συλλογικές πρακτικές έχουν το χαρακτήρα «αρνητικής καθιέρωσης» (Παναγιωτόπουλος, 1998, σ. 187), δηλαδή µιας αρνητικής πρόσληψης και κοινωνικής ταξινόµησης των συγκεκριµένων ατόµων και των κοινωνικών οµάδων των οποίων αποτελούν µέλη. Με άλλα λόγια, οι κοινωνικοί µηχανισµοί αρνητικής καθιέρωσης (π.χ. σωφρονιστικό σύστηµα, ορισµένες ιατρικές υπηρεσίες και υπηρεσίες προνοιακού τύπου, κτλ) αποδίδουν στα άτοµα, και την κοινωνική κατηγορία στην οποία ανήκουν, αρνητικό πρόσηµο µέσα από συγκεκριµένες διαδικασίες επιλογής και επιτέλεσης µιας κοινωνικής διαφοράς. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες τα άτοµα και οι κοινωνικές οµάδες στις οποίες ανήκουν στιγµατίζονται και τοποθετούνται χαµηλότερα στο αντικειµενικό σύστηµα κατοχής κοινωνικού κεφαλαίου και κατά συνέπεια στις αντίστοιχες κοινωνικές ταξινοµήσεις (Bourdieu, 1980). Έτσι, ενώ σε ατοµικό επίπεδο παρατηρείται ένας δοµικός αναπροσανατολισµός της δράσης, σε θεσµικό επίπεδο παρατηρείται εγχάραξη κοινωνικών ορίων και παραγωγή κοινωνικών διακρίσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την συγκρότηση µιας κατηγορίας αρνητικά καθιερωµένων ατόµων, δηλαδή µιας κοινωνικής οµάδας διακεκριµένης και διαχωρισµένης, αλλά επίσης κοινωνικά αναγνωρισµένης και αυτο-αναγνωριζόµενης ως άξια να είναι ανάξια, µε µια λέξη στιγµατισµένης, κατώτερης και ενδεχοµένως ανήθικης (Παναγιωτόπουλος, 1998, σ. 189, 2001, σ. 208). Έτσι, δεν είναι σπάνια η πρακτική της δικαιολόγησης των ατοµικών αποτυχιών µε αναγωγή στις δοµικές-ιδρυµατικές επιβολές. Η ασθένεια δεν προβάλλεται ως αιτία των ατοµικών αποτυχιών. Αυτές ανάγονται στην επιβαλλόµενη βία ή στις ανεπάρκειες µιας «αναποτελεσµατικής» θεσµικής διαχείρισης της κρίσης (π.χ. αποτυχία θεραπείας, εγκλεισµός). Η αποτυχία εκπλήρωσης ενός «κανονικού» βιογραφικού σχεδίου αποδίδεται στους περιορισµούς που επιβάλλει όχι η ασθένεια αλλά η θεσµική της διαχείριση. Έτσι, το άτοµο αποενοχοποιεί τον εαυτό του έναντι του ακροατηρίου στο οποίο απευθύνεται, καταδεικνύοντας ταυτόχρονα τους ιδρυµατικούς-δοµικούς περιορισµούς ως υπεύθυνους για την αποτυχία εκπλήρωσης ενός ρεαλιστικού, υπό διαφορετικές συνθήκες, σχεδίου ζωής. Ενίοτε, το εγχείρηµα της θετικής παρουσίασης του εαυτού κατά τη διάρκεια της αφήγησης λαµβάνει τη µορφή κριτικής των διαδικασιών που εγχαράσσουν κοινωνικά όρια και διακρίσεις. Με αυτόν τον τρόπο, το ρήγµα στη βιογραφία αποκαθίσταται, ή έστω στιγµιαία γεφυρώνεται, µέσω της συµβολικής αµφισβήτησης των κοινωνικών όρων που το διατηρούν ενεργό. 8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η αίσθηση της προσωπικής ευταξίας φαίνεται να είναι, τελικά, ένας συνδυασµός θεσµικών επιταγών, περιορισµών, ευκαιριών και βιογραφικών σχεδίων
δράσης. Η κοινωνική διάγνωση και πιστοποίηση της ασθένειας και ο εγκλεισµός οδηγούν πολύ συχνά σε µια βιογραφική ρήξη, δηλαδή σε ριζική διάσπαση και δοµική αναδιάταξη της οικείας και προσφιλούς ατοµικής και συλλογικής καθηµερινότητας. Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια τη δηµιουργία δύο διαφορετικών και εν µέρει αντιφατικών οριζόντων συγκρότησης του εαυτού. Αυτοί οι αντιφατικοί αλλά και ταυτόχρονα αλληλοσυµπληρούµενοι ορίζοντες συνδιαµορφώνουν µαζί µε άλλες πηγές του εαυτού τα διάκενα µέσα στα οποία ενυπάρχει ο θεσµικός καταναγκασµός και η ατοµική βούληση, τα οποία αποτελούν αξεδιάλυτα συστατικά στοιχεία της δράσης (Castel, 2001). Το ατοµικό εγχείρηµα επούλωσης ταυτοτικών τραυµάτων, το οποίο αρθρώνεται στο εσωτερικό του ατόµου ως επιλογή και την ίδια στιγµή ως υποχρέωση, προκαλεί ένα διάβηµα «σύντηξης των οριζόντων» (fusion of horizons) (Gadamer, 1988), δηλαδή µια προσπάθεια επανασυγκόλλησης των ασυνεχειών της βιογραφίας. Στο πλαίσιο µιας βιογραφικής συνέντευξης, ή και µιας ψυχοθεραπευτικής συνεδρίας, οι ρωγµές που ανακύπτουν από το παρελθόν αναδύονται στο προσκήνιο για να διαπλεχθούν µε την τωρινή ατοµική κατάσταση και τις απαιτήσεις της. Η ατοµική βιογραφία ως «κοινωνικό υφαντό» (Elias, 1997), δηλαδή ως τόπος ενεργητικής συνάντησης του ατοµικού µε το κοινωνικό, συµπυκνώνει µέσα από διαδικασίες επιλεκτικής ανάγνωσης και ανάκλησης του παρελθόντος τις «στιγµές» που σηµάδεψαν και άλλαξαν υποχρεωτικά τον εαυτό και τις «στιγµές» του περάσµατος από µια δεδοµένη κοινωνική κατάσταση σε µια ριζικά διαφοροποιηµένη µορφή ζωής. Η αφήγηση, αυτή η αιώνια συνοδός του αβάσταχτου και πολύσηµου φορτίου των λέξεων, αυτή η τόσο φορτισµένη αρένα συγκρότησης, παρουσίασης και εκδίπλωσης όψεων του εαυτού, µάλλον, αδυνατεί να «σηκώσει» συνολικά το βάρος τόσο σηµαδιακών γεγονότων, όπως η αναγκαστική µετανάστευση, η ασθένεια και ο εγκλεισµός. Εν τούτοις, δεν παύει να υποστασιοποιεί εγχειρήµατα γεφύρωσης των βιογραφικών χασµάτων. Αυτά τα εγχειρήµατα στοχεύουν πρωτίστως να δικαιολογήσουν και να αµφισβητήσουν τον κοινωνικό στιγµατισµό. Κατά συνέπεια, προσανατολίζονται βασικά προς την κατεύθυνση της επίτευξης µιας, έστω προσωρινής και εύθραυστης, βιογραφικής γαλήνης. Το εγχείρηµα αυτό δεν είναι ούτε εύκολο ούτε επιτελείται χωρίς το τίµηµα της µνηµοσύνης, δηλαδή της υπόµνησης της βιογραφικής ρήξης, του κοινωνικού στιγµατισµού και των υπολοίπων επώδυνων βιωµένων εµπειριών. Στο πλαίσιο αυτό, η αίσθηση της κοινωνικής έκπτωσης και καθίζησης και η λογική της απροσδιοριστίας και της αβεβαιότητας κυριαρχούν, προσδίδοντας µια χροιά απαισιοδοξίας στον προφορικό λόγο. Η επούλωση της βιογραφικής ρήξης, ως κοινωνική διαδικασία και όχι ως αυτόµατος ψυχολογικός µηχανισµός, συγκροτεί ένα ανοιχτό τόπο θέασης, συνάντησης και ερµηνείας του εαυτού και ένα προνοµιακό χώρο συνάντησης της άρνησης µε την κατάφαση και της συνέχειας µε τον κατακερµατισµό. Το εγχείρηµα της βιογραφικής λύτρωσης είναι «καταδικασµένο» να αναµετρηθεί µε όλους τους κοινωνικούς ορισµούς που διαχωρίζουν και εγχαράσσουν όρια, στο βαθµό που όλα αυτά συστήνουν, εκτός των άλλων, και µια µαθησιακήγνωσεακή διαδικασία καθώς και µια διαδικασία κατάδυσης στις µύχιες και δυσπρόσιτες περιοχές του εαυτού, εκεί που πολύ συχνά ενοικούν οι, άλλοτε αληθινές και άλλοτε απατηλές, εικόνες του κατά συνθήκη Άλλου, δηλαδή του φύσει και θέσει διαφορετικού. Τελικά, µάλλον, κάπως έτσι απολήγουν οι εµπειρίες που αποκτούν τη βαρύτητα του βιώµατος. Προσδιορίζουν το τίµηµα έναντι του οποίου κανείς µπορεί 9
10 να κατακτήσει, έστω και προσωρινά, την αίσθηση µιας ενιαίας αλλά την ίδια στιγµή θρυµµατισµένης εικόνας του εαυτού. Αυτό το τίµηµα δεν είναι άλλο από τη συντριβή του εαυτού µέσα στο βίωµα του τραύµατος και της ρήξης και της ταυτόχρονης αντίστασης απέναντί του. Είναι η συνθήκη της επιτέλεσής της και η απαρχή της πιθανής αναίρεσής της. Εξάλλου, η συγκατάνευση, αυτή η οµοαίµατη αδελφή της ενοχής και της, έστω στιγµιαίας, διαφυγής είναι, όπως φαίνεται, καταδικασµένη να «µετεωρίζεται στον ουρανό σαν ένα αστέρι χωρίς ατµόσφαιρα» (Benjamin, 1994, σ. 174). 9. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alheit P., «Ατοµικός Εκσυγχρονισµός: Μετασχηµατίζοντας τα Περιβάλλοντα Ενδο-δράσης στην Ύστερη Νεωτερικότητα», στο Παπαϊωάννου Σ., Alheit P. & Olesen S. H. (επιµ.), Κοινωνικός Μετασχηµατισµός, Εκπαίδευση και Τοπική Κοινωνία, Τµήµα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο/Ανώγεια, 1998, σσ. 61-76. Anderson R. & Bury M. R., (Eds.), Living with Chronic Illness: The Experience of Patients and their Families, Hyman Unwin, London, 1988. Beck U., Ziegler U. E., Μια Ζωή ική µας. Περιηγήσεις στην Άγνωστη Κοινωνία που Ζούµε, Νήσος, Αθήνα, 2000. Benjamin W., Charles Baudelaire. Ένας Λυρικός στην Ακµή του Καπιταλισµού, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994. Bertaux D., Destin Personnels et Structures de Classe, P.U.F., Paris, 1977. Bertaux D., Les Récits de Vie, Nathan, Paris, 1997. Bourdieu P., Γλώσσα και Συµβολική Εξουσία, Καρδαµίτσας, Αθήνα, 1999. Bourdieu P., Le Sens Pratique, Minuit, Paris, 1980. Bourdieu P. (επιµ.), La Misère du Monde, Seuil, Paris, 1993. Brown G. W. & Harris T. W., (Eds.), Life Events and Illness, Hyman Unwin, London, 1989. Bury M. R., «Chronic Illness as Biographical Disruption», Sociology of Health and Illness, V. 4 (2), 1982, σσ. 167-182. Bury M. R., «Social Constructionism and the Development of Medical Sociology», Sociology of Health and Illness, V. 8 (2), 1986, σσ. 136-169. Bury M. R., «The Sociology of Chronic Illness: A Review Research and Prospects», Sociology of Health and Illness, V. 13 (4), 1991 σσ. 451-468. Bury M. R., Health and Illness in a Changing Society, Routledge, London, 1997. Carricaburu D. & Pierret J., «From Biographical Disruption to Biographical Reinforcement: The Case of HIV-Positive Men», Sociology of Health and Illness, V. 17 (2), 1995, σσ. 65-88. Castel R., Proprieté Privée, Proprieté Sociale, Proprieté de Soi, Fayard, Paris, 2001. Crawford R., «The Boundaries of Self and the Unhealthy Other: Reflections on Health, Culture and AIDS», Social Science and Medicine, V. 38 (10), 1994, σσ. 1347-1366. Elias N., Η Εξέλιξη του Πολιτισµού. Ήθη και Κοινωνική Συµπεριφορά στη Νεώτερη Ευρώπη. Τ. Α, Νεφέλη, Αθήνα, 1997. Ferraroti M., Histoire et Historoies de Vie, Librairie des Miradiens, Paris, 1983. Ferraroti M., On the Science of Uncertainty. The Biographical Method in Social Research, Lexington Books, Lanham, 2003.
Gadamer H. G., «Κείµενο και Ερµηνεία» στο Forget P., (Επιµ.), Κείµενο και Ερµηνεία, Κριτική, Αθήνα, 1988, σσ. 68-83. Glaser B. & Strauss A., Time for Dying, Aldin, Chicago, 1968. Glaser B. & Strauss A., Status Passage, Aldin, Chicago, 1971. Goffman E., Relations in Public, Penguin, London, 1973. Goffman E., Άσυλα. οκίµια για την Κοινωνική Κατάσταση των Ασθενών του Ψυχιατρείου και Άλλων Τροφίµων, Ευρύαλος, Αθήνα, 1996. Goffman E., Στίγµα. Σηµειώσεις για τη ιαχείριση της Φθαρµένης Ταυτότητας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001. Habermas J., The Theory of Communicative Action V. 2. A Critique of Functionalist Reason, Polity Press, Cambridge, 1987. Hyden L. C., «Illness as Narrative», Sociology of Health and Illness, V. 19 (1), 1997, σσ. 48-69. Kaufmann J.-C., L Entretien Compréhensif, Nathan, Paris, 1996. Kelly M. & Field D., «Medical Sociology, Chronic Illness and the Body», Sociology of Health and Illness, V. 18 (1), 1996, σσ. 241-257. Kleinman A., The Illness Narratives: Suffering, Healing and the Human Condition, Basic Books, New York, 1988. Papaioannou S., Tsiolis G. & Tzanakis M., «The Greek Case: Pontian Immigrants from the Former Soviet Union», στο Self-Employment Activities Concerning Women and Minorities: Their Success or Failure in Relation to Social Citizenship Policies (SEM), Final Scientific Report of TSER-Project no PL973211, Frankfurt, 2001, V. Ι, σσ. 68-90. Passerini L., Σπαράγµατα του 20 ου Αιώνα. Η Ιστορία ως Βιωµένη Εµπειρία, Νεφέλη, Αθήνα, 1998. Riemann G. & Schutze F., «Trajectory as Basic Theoretical Concept for Analyzing Suffering and Disorderly Social Processes», στο Maines R., Social Organization and Social Processes. Essays in Honor of Anselm Strauss, Routledge, New York, 1991, σσ. 333-357. Turner B. S., Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology, Routledge, London, 1992. Serdedakis N., Tsiolis G., Tzanakis M. & Papaioannou S., «Strategies of Social Integration in the Biographies of Greek Female Immigrants Coming From the Former Soviet Union. Self-employment as an Alternative», International Review of Sociology, V. 13, (1), 2003, σσ. 145-162. Williams S. J., Gabe J. & Calnan M., (Eds.), Theorizing Health, Medicine and Society, Routledge, London, 2000. Williams S. J., «Chronic Illness as Biographical Disruption or Biographical Disruption as Chronic Illness? Reflections on a Core Concept», Sociology of Health and Illness, V. 22 (1), 2001, σσ. 40-67. Wittgenstein L., Γλώσσα, Μαγεία, Τελετουργία, Καρδαµίτσας, Αθήνα, 1990. αµίγος., Ευρίπου Ε., Βουτσά Γ., Λέκκα Μ. & Γκιωνάκης Ν., «Πρόγραµµα Αποκατάστασης Χρόνιων Ψυχωσικών από το Κ.Θ.Λ-Ξενώνας Παραλίας Αυλίδας», Κοινωνική Εργασία, Τ. 25, 1992, σσ. 12-34. Ζαϊµάκης Ι., Καταγώγια Ακµάζοντα. Παρέκκλιση και Πολιτισµική ηµιουργία στον Λάκκο Ηρακλείου (1900-1940), Πλέθρον, Αθήνα, 1999. Παναγιωτόπουλος Ν., Οι Απόκληροι. Τα Ιδρύµατα Αγωγής Ανηλίκων, Καρδαµίτσας, Αθήνα, 1998. 11
Παναγιωτόπουλος Ν., Η Πίστη στην Τάξη. Συµβολή στην Ανάλυση της ιατήρησης της Τάξης, Πατάκης, Αθήνα, 2001. Σαββάκης Μ. & Τζανάκης Μ., «Ιδρυµατικοί Θεσµοί, Συγκρότηση Κοινωνικών Μεθορίων και ιαδικασίες Προβληµατικοποίησης: Το Ψυχιατρείο Λέρου και το Λεπροκοµείο Σπιναλόγκας», Τετράδια Ψυχιατρικής, Τ. 79, 2002, σσ. 62-77. Σαββάκης Μ., «Η Βιογραφική Έρευνα ως Εναλλακτικό Ερευνητικό Εγχείρηµα και ως Μεθοδολογικό ιάβηµα: Πλεονεκτήµατα και Όρια», οκιµές, Τ. 11-12, 2003, σσ. 65-87. Τζανάκης Μ. & Σαββάκης Μ., «Οι Τόποι ως Ιστορικοπολιτισµικά Αντιπαραδείγµατα και ως Σύµβολα Κοινωνικών Ορίων: Σπιναλόγκα και Λέρος», Υπό ηµοσίευση, To Βήµα των Κοινωνικών Επιστηµών, 2003. Τζανάκης Μ., Μετασχηµατισµοί της Υποκειµενικότητας και Καθηµερινότητα. Μια Κοινωνιολογική Προσέγγιση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθµισης, Αδηµοσίευτη ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο, 2003. Τσαλίκογλου Φ., Ο Μύθος του Επικίνδυνου Ψυχασθενή. Οι Λειτουργίες της Κοινωνικής Κατασκευής, Παπαζήσης, Αθήνα, 1987. Τσαλίκογλου Φ., Μυθολογίες Βίας και Καταστολής, Παπαζήσης, Αθήνα, 1989. Τσιώλης Γ., Αποβιοµηχάνιση και Βιογραφικοί Μετασχηµατισµοί. Ιστορίες Ζωής Βιοµηχανικών Εργατών του Λαυρίου, Αδηµοσίευτη ιδακτορική ιατριβή, Τµήµα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήµιο Κρήτης, Ρέθυµνο, 2002. 12