«ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ»

«ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ» Η απόφαση της Ακαδηµίας Αθηνών να οργανώσει τρία ξεχωριστά συνέδρια, σχετικά µε την (τις) ηµεροµηνία (ες) και την προέλευση (εις) των σύγχρονων Ελλήνων είναι σηµαντική για το νέο ελληνικό κράτος και για εκείνους που αυτοπροσδιορίζονται ως σύγχρονοι Έλληνες, καθώς και για εκείνους που δεν το κάνουν. Οι ανατροπές των διεθνών διπλωµατικών και στρατιωτικών συγκρούσεων έχουν δηµιουργήσει ένα παγκόσµιο παράδοξο, σύµφωνα µε τον οποίο ορισµένοι είχαν προβλέψει την αποδυνάµωση ή τη σταδιακή εξαφάνιση του «έθνους» και του «εθνικισµού» µπροστά στο «διεθνισµό», ενώ άλλοι είχαν προβλέψει το αντίθετο: την εξασθένιση ή εξαφάνιση του «διεθνισµού» µπροστά σε µια αναβίωση του «έθνους» και του «εθνικισµού». Η διατύπωση προφητικών προβλέψεων δεν περιλαµβάνεται στο έργο του ιστορικού. Συχνά, οι κοινωνικές επιστήµες, ως επιστηµονικές ειδικότητες, δεν περιορίζονται στα όρια της έρευνας, αλλά ενδύονται ένα είδος µανδύα προφήτη. Οι επαγγελµατίες κάθε µίας από αυτές τις κοινωνικές επιστήµες συχνά διακηρύσσουν ότι είναι «επιστήµες», καθώς, στον ακαδηµαϊκό κόσµο, συνεχίζουν, η ειδικότητά τους πλησιάζει περισσότερο σε εκείνες των φυσικών επιστηµών από ό, τι σε εκείνες της φιλολογίας και των άλλων ανθρωπιστικών επιστηµών. Έτσι, ο τελικός σκοπός των περισσότερων κοινωνικών επιστηµών είναι να επιβεβαιώσουν και να ορίσουν τους νόµους που διέπουν την ανθρώπινη συµπεριφορά. Με τον τρόπο αυτό θα µπορούν να προβλέψουν πώς όχι µόνο άτοµα αλλά και µεγαλύτερες οµάδες, της οικογένειας, της φυλής, ή και οι µεγαλύτερες οµάδες, θα συµπεριφερθούν υπό δεδοµένες συνθήκες. Επίσης, ο ρόλος των διακεκριµένων και προβεβληµένων επαγγελµατιών χαίρει επίσης ενός είδους υποκειµενικής αυθεντίας ως αξιόπιστης πηγής για την ανάλυση της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Με την αύξηση των πληθυσµών, την πολυπλοκότητα των οικονοµικών και πολιτικών κρίσεων, τις απαιτήσεις της κοινωνίας, το «έθνος» και ο «εθνικισµός» συχνά αναζητούν λύσεις από τους κοινωνικούς επιστήµονες. Το παράδειγµα του διάσηµου Βοστονέζου ψυχιάτρου ρ Langer να προβεί σε ανάλυση της προσωπικότητας του Χίτλερ είναι ένα τέτοιο παράδειγµα. Η υιοθέτηση της υποειδικότητας της στατιστικής από τους κοινωνιολόγους έχει πρακτική αξία στο θέµα της προφανούς ασθένειας της σύγχρονης κοινωνίας. Όµως, ακόµη και στις περιπτώσεις 1

αυτές, η αξία της πρακτικής γνώσης είναι συγκεκριµένη, και δύσκολα επιτρέπει στους κοινωνιολόγους να ισχυρίζονται ότι ο κλάδος τους είναι «επιστήµη» στα θέµατα της θεωρίας και της ανάλυσης των εννοιών του «έθνους» και του «εθνικισµού». Εδώ αυτές οι ειδικότητες πρέπει να βασιστούν στην ιστορία. Οι θεωρίες τους δεν µπορούν να γενικευτούν σε τέτοιο βαθµό. Έχουν συγκεκριµένο ειδικό επιστηµονικό προσανατολισµό και ο υποκειµενισµός είναι πάντα κοντά. Οι µεθοδολογίες τους είναι επιρρεπείς στην «εφεύρεση» γενικών νόµων για τον καθορισµό της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Από την άλλη πλευρά, και αυτό είναι παράδοξο, η συµβολή τους στη συνεχιζόµενη ανάλυση των εννοιών και θεωριών σχετικά µε το «έθνος» και τον «εθνικισµό» είχε βαθιά επίδραση σε εκείνους τους κύκλους που συζητούν αυτά τα ειδικά σύγχρονα ζητήµατα. Πολλοί είναι οι κοινωνικοί επιστήµονες, οι οποίοι έχουν κληθεί, ως ειδικοί, ενώπιον του Κογκρέσου των Ηνωµένων Πολιτειών και της Γερουσίας σχετικά µε τις κρίσεις που αντιµετωπίζουν οι Ηνωµένες Πολιτείες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Οι πανταχού παρόντες πολιτικοί επιστήµονες, οι οποίοι έχουν διεισδύσει ιδιαίτερα στα τµήµατα Εθνικής Ασφάλειας, Εξωτερικών, Άµυνας, της CIA και άλλων οµοσπονδιακών οργάνων, καθώς και στα πληθωρικά λεγόµενα «thinktanks», αποτελούν µια στρατιά (αριθµητικά) και, όπως ο στρατός, καταναλώνουν µεγάλα κεφάλαια που προέρχονται από την κυβέρνηση, ιδιωτικές επιχειρήσεις και ξένα συµφέροντα. Έτσι, οι κοινωνικοί επιστήµονες δεν έχουν µόνο τη θεωρητική πλευρά τους, αλλά και τις πρακτικές και οικονοµικές ανταµοιβές, οι οποίες προσθέτουν βάρος στην υποκειµενικότητα τους. Μετά από αυτές τις λίγες γενικεύσεις που αφορούν τους κοινωνικούς επιστήµονες, πρέπει να στραφούµε προς το ρόλο τους στη διαµόρφωση των θεωριών και των εννοιών «έθνος» και «εθνικισµός». εν είµαι ειδικός στο συγκεκριµένο ζήτηµα, αλλά εγώ, όπως και πολλοί άλλοι, έπρεπε να αφοµοιώσω το έργο των κοινωνικών επιστηµόνων σχετικά µε το σηµαντικό θέµα της φύσης και της προέλευσης του «έθνους» και του «εθνικισµού». Το θέµα αυτό, τα τελευταία πενήντα χρόνια, έχει αποτελέσει µια ολόκληρη βιοµηχανία, µε µεγάλη επιστηµονική βιβλιογραφία. Περαιτέρω, είναι ένα θέµα το οποίο έχει υποστεί µια ταχεία και δυναµική εξέλιξη στα 65 χρόνια που πέρασαν από το τέλος του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. 2

Σε αυτή τη σύντοµη παρουσίαση θα γίνει προσπάθεια για να αναδειχθούν κάποια βασικά σηµεία καµπής στις ραγδαίες αλλαγές στην ιστορία και την προέλευση των εννοιών «έθνος» και «εθνικισµός», θεωρητικά και πρακτικά. Αυτό είναι σηµαντικό, διότι υπάρχουν διάφορα επιστηµονικά συγγράµµατα που έχουν χρησιµοποιήσει µόνο ένα προηγούµενο µέρος των αποτελεσµάτων των κοινωνικών επιστηµόνων και, συνεπώς, εφαρµόζουν τις µεθόδους, τις υποθέσεις, τα συµπεράσµατα και τις προβλέψεις τους, χωρίς να λαµβάνουν υπόψη τις µεταγενέστερες µελέτες και τις διορθώσεις και ριζικές αλλαγές τους τόσο στη θεωρία όσο και στα δεδοµένα, στο θέµα αυτό. Τα συγγράµµατα των κοινωνικών επιστηµόνων σε διάστηµα πάνω από µισό αιώνα έχουν υποστεί πολύ σηµαντικές αλλαγές σε θεωρίες και στην ιστορία της εξέλιξης της σηµασίας και του «έθνους» και του «εθνικισµού». Πρώτον, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουµε ότι είναι κατά κύριο λόγο οι κοινωνικοί επιστήµονες οι οποίοι όχι µόνο εξετάζουν το «πότε» και το «πώς» της εµφάνισης του έθνους και του εθνικισµού, αλλά είναι επίσης αυτοί που έχουν διατυπώσει τις σχετικές θεωρίες και πολλές παραλλαγές αυτών των θεωριών. Αυτά τα έργα έχουν σε µεγάλο βαθµό συµβάλει και συνεχίζουν να εµπλουτίζουν το διάλογο επί των δύο αυτών «σύγχρονων» φαινοµένων. Προσωπικά, έχω βρει τα έργα τους συναρπαστικά και έχω ωφεληθεί πολύ από αυτά. Εντούτοις, τα έργα αυτά εµφανίζουν: πλούσια χρήση ιστορικών στοιχείων (δεδοµένων) προκειµένου να καταλήξουν σε θεωρητικά συµπεράσµατα. εξειδικευµένη «πραγµατολογική» γνώση µιας συγκεκριµένης περιοχής ή κοινωνίας, ή εποχής. έλλειψη εξειδικευµένης «πραγµατολογικής» γνώσης των περιοχών εκτός της πεπερασµένης «πραγµατολογικής» τους γνώσης. την κατασκευή ή τη δηµιουργία termini technici (στο βαθµό που χρειάζεται κανείς εξειδικευµένα λεξικά για να βρει τις έννοιες πολλών τέτοιων όρων). µια γενική εξάρτηση από ιστορικούς εξειδικευµένους σε µια περιοχή µε την οποία ο κοινωνικός επιστήµονας δεν είναι εξοικειωµένος. την έντονη επιρροή των κοινωνικών επιστηµόνων στην ιστορική επιστήµη σε αυτόν τον τοµέα. την αδυναµία των κοινωνικών επιστηµόνων να καταλήξουν σε οριστικό συµπέρασµα ως προς το «πότε» και το «πώς» του έθνους και του εθνικισµού. την αποτυχία τους να διευκρινίσουν τον όρο και την έννοια του πολιτισµού. Αυτή η πολυχρησιµοποιηµένη λέξη χρησιµοποιείται από όλους τους κοινωνικούς επιστήµονες, αλλά η συγκεκριµένη χρήση της µπορεί να διαφέρει από τον ένα κοινωνικό επιστήµονα στον άλλο. Επιπλέον, πολλοί ιστορικοί ασχολούνται µε το «που» 3

και «πώς» του έθνους και του εθνικισµού, αλλά δίνουν πολύ λίγη προσοχή στο σαφή προσδιορισµό της έννοιας του πολιτισµού. Η ανάπτυξη της ακαδηµαϊκής βιβλιογραφίας των κοινωνικών επιστηµών είναι τεράστια, µε αποτέλεσµα να έχει επισκιάσει τις προσπάθειες σύνθεσης της ιστορίας της εξέλιξης των εννοιών του «έθνους» και της «εθνικότητας». Για τους σκοπούς αυτής της σύντοµης παρουσίασης θα περιγράψουµε εν συντοµία τα µεταπολεµικά έργα της περιόδου 1945-2003 (κατά Paul Lawrence), πολύ σύντοµα και κοιτάζοντας µόνο τα σηµαντικά σηµεία στην εξέλιξη: Αυτή αναλύεται σε δύο εποχές/περιόδους: αυτή που αποκαλείται απαρχές του κλασικού µοντερνισµού (1945-1969), και η άνοδος και η πτώση του κλασικού µοντερνισµού (1970-2003). Αυτό είναι µόνο µέρος του σκελετού που χρησιµοποιείται από Lawrence, αλλά αρκεί για την παρούσα ανάλυση. Επιπλέον, µέσα σε κάθε κίνηση ή θεωρητική στάση υπάρχουν παραλλαγές ως προς τους παράγοντες και/ ή τις λεπτοµέρειες, οι περισσότερες των οποίων δεν µας αφορούν εδώ. Ο πολιτικός επιστήµονας Ernest Gellner αναγνωρίζεται γενικά ως «αρχιερέας» του µοντερνισµού (όσον αφορά το διάλογο για την προέλευση του έθνους και του εθνικισµού), που επέφερε µια εντυπωσιακή αλλαγή στη θεωρία και τη σύλληψη του υπό συζήτηση θέµατος. Ο Gellner τοποθετείται στην αφετηρία αυτού που έχει περιγραφεί ως «κλασικός µοντερνισµός» (στο περιορισµένο πεδίο του). Τα κείµενά του έµελλαν να γίνουν ο άγριος άνεµος που φύσηξε στη φωτιά των διαλόγων για το έθνος και τον εθνικισµό. Για σχεδόν δύο δεκαετίες (από την δηµοσίευση του 1964) η θεωρία του έγινε ένα σταθερό δόγµα ή ορθοδοξία, προτού γίνει αντικείµενο οποιασδήποτε επιτυχηµένης επίθεσης. Η θεωρία του δοµήθηκε πάνω σε δύο σηµαντικές προγενέστερες συµβολές. Η πρώτη ήταν τα γραπτά του ιστορικού Hans Cohn και του πολιτικού επιστήµονα Karl Deutsch, οι οποίοι είχαν προσδώσει στις έννοιες τόσο του έθνους όσο και του εθνικισµού ένα είδος ιδιαίτερης νεωτερικότητας. εύτερον, και σηµαντικότερο, κατά την προηγούµενη δεκαετία ορισµένοι κοινωνιολόγοι εργάστηκαν πάνω στις δικές τους κοινωνικές θεωρίες, τις οποίες ο Τalcott Parsons επεξέτεινε και εµβάθυνε ως προς τον τρόπο µε τον οποίο παραδοσιακές (φεουδαρχικές / αγροτικές) κοινωνίες µετατράπηκαν σε σύγχρονες κοινωνίες. Το αποτέλεσµα ήταν µια νεότερη 4

προσέγγιση και θεωρία, η οποία απαιτούσε λειτουργική ανάλυση των αναγκών των κοινωνιών σε περιόδους µεγάλων αλλαγών και προκλήσεων. Ο Gellner παρέµενε προσηλωµένος στις κατευθυντήριες αρχές του σε όλη τη σταδιοδροµία και τα γραπτά του (υπάρχουν µόνο µικρές ασυνέπειες στην απόλυτη απόρριψη του οποιουδήποτε παραδοσιακού) και η αυστηρότητα την οποία εφάρµοσε εκφράζεται καλύτερα µε δικά του λόγια: «Μοντερνιστές, όπως εγώ, πιστεύουµε ότι ο κόσµος δηµιουργήθηκε γύρω στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, και τίποτα προγενέστερο δεν κάνει την παραµικρή διαφορά στα ζητήµατα που αντιµετωπίζουµε». Τα επιχειρήµατά του συνήθως αρχίζουν µε τη δήλωση ότι ο εθνικισµός και το έθνος είναι αδιαµφισβήτητα και αποκλειστικά σύγχρονα φαινόµενα και µε µία σαφή δήλωση άρνησης οποιασδήποτε επιβίωσης των παραδοσιακών στοιχείων καίριας σηµασίας για το θέµα. Ακόµη και η απλή σκέψη της εν λόγω θεωρίας απορριπτόταν ως «σκέτη ανοησία». Περαιτέρω, ο ίδιος αναδιατυπώνει αυτή τη θέση χρησιµοποιώντας ένα είδος υλιστικού αιτιολογικού παράγοντα, σε αντίθεση µε µια µη-υλιστική αιτιώδη συνάφεια που χρησιµοποιούν άλλοι µελετητές. Θεώρησε τον εθνικισµό ως «υποπροϊόν» του µοντερνισµού, ενός µοντερνισµού που είναι αποτέλεσµα της βιοµηχανικής επανάστασης στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Ένα ακόµη τέτοιο «παραπροϊόν» είναι το νέο µαζικό εκπαιδευτικό σύστηµα που απαιτεί η εκβιοµηχάνιση για να εξυπηρετήσει το νέο έθνος- κράτος. O Gellner δηλώνει ότι η συνύπαρξη ξένων πολιτισµών, ξένων µεταξύ τους, και τα δύο επίπεδα της πρώιµης κοινωνίας αρκούσαν για τις µεσαιωνικές παραδοσιακές πολιτικές οντότητες. Αλλά η βιοµηχανική επανάσταση προκάλεσε τη διατάραξη και τη διάλυση αυτών των δύο διαφορετικών πολιτισµών, και οι κοινωνίες απαίτησαν µια αντίστοιχη εκπαιδευτική επανάσταση, καθώς η παραδοσιακή κοινωνία άρχισε να µετακινείται προς τις εκβιοµηχανισµένες πόλεις. Προκειµένου να ικανοποιηθούν οι οικονοµικές ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας δηµιουργήθηκε ένα νέο εκπαιδευτικό σύστηµα, το οποίο θα επέφερε την υιοθέτηση της κρατικής κουλτούρας/ πολιτισµού από την πρώην παραδοσιακή κοινωνία, καθώς αυτή συνέρρεε στις πόλεις. Αυτή η νέα προσπάθεια για εξασφάλιση κοινωνικής οµοιογένειας επιβλήθηκε συνεπώς µε την υιοθέτηση ενός ενιαίου πολιτισµού. (Πρέπει να είναι σαφές σε αυτό το σηµείο ότι οι συµµετέχοντες στο διάλογο αυτό είχαν αρχίσει να χρησιµοποιούν τον όρο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ο οποίος σήµαινε σχεδόν οτιδήποτε µπορούσε να προσδώσει συνέπεια σε µία συγκεκριµένη 5

θεωρία ή σε ένα συγκεκριµένο επιχείρηµα. Η «σηµασία» του, εποµένως, προσδιορίζεται από τις κοινωνικές επιστήµες ή από κάποια άλλη θεωρία. Μπορεί να σηµαίνει οτιδήποτε απαιτείται από οποιοδήποτε επιχείρηµα. Ωστόσο, το έργο και η θεωρία του Gellner ως προς το έθνος και τον εθνικισµό ήταν ένας σηµαντικός σταθµός σε ένα διάλογο ο οποίος συνεχίζεται ακόµη και σήµερα. Επικριτές καθώς και µιµητές του έχουν επηρεαστεί από τη σκέψη και τη θεωρία του, και η έννοια του µοντερνισµού ορισµένων πτυχών των φαινοµένων έχει επιβιώσει, ενώ άλλες δεν έχουν. Ο Lawrence έχει προσδιορίσει τις δεκαετίες του 60 και του 70 ως την περίοδο τόσο της ανόδου όσο και της πτώσης του «κλασικού µοντερνισµού». Η εποχή άνοιξε έναν έντονο, για να µην πω οξύ, διάλογο ως προς την προέλευση και την ουσία του έθνους και του εθνικισµού. Οι οπαδοί της θεωρίας του Gellner υποστηρίζουν ιδιαίτερα τη νεωτερικότητά τους και την κεφαλαιώδη σηµασία της οικονοµικής ανάπτυξης στη βιοµηχανική επανάσταση και στην άλλη επανάσταση που ακολούθησε, ένα νέο τεράστιο εκπαιδευτικό σύστηµα, και στην αποµάκρυνση των προγενέστερων πολιτισµών των πρώιµων κοινωνιών. Εδώ τα κείµενα και οι θεωρίες του Eric Hobsbaum και του Benedict Anderson διακρίνουν και τους δύο συγγραφείς. εδοµένης της συντοµίας αυτής της ανακοίνωσης δεν είναι απαραίτητο να µιλήσουµε για άλλους συγγραφείς, όπως οι Paul Brass και Michael Hechter. Είναι τα έργα του Hobsbaum και του Anderson, που συµβάλλουν στην πλήρη επικράτηση της µοντέρνας αντίληψης περί εθνών και στην προσωρινή κυριαρχία της στο διάλογο των κοινωνικών επιστηµών. Σχεδόν ταυτόχρονα οι απαρχές της µεθοδολογικής κριτικής άρχισαν να εµφανίζονται στον ορίζοντα του διαλόγου και σε βιβλιοκρισίες έργων, αλλά και µε την εµφάνιση σοβαρών ακαδηµαϊκών µελετών που αµφισβήτησαν σηµαντικές πτυχές της µοντερνιστικής θεωρίας. Μεταξύ άλλων οι Hobsbaum και Anderson συνέδεσαν τις θεωρητικές αντιλήψεις τους µε εκείνες των µοντερνιστών (Gellner κ.α.), σχετικά µε την εξέλιξη της πολιτικής και της βιοµηχανικής κοινωνίας. ιαφοροποιήθηκαν, ωστόσο, εγείροντας το ζήτηµα της πληρέστερης κατανόησης σχετικά µε τον τρίτο παράγοντα που συµβάλλει στη δηµιουργία του εθνικισµού, τον παράγοντα του ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Αυτόν τον ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ο Anderson τον ορίζει ως ένα «πολιτισµικό τεχνούργηµα». Εποµένως, αυτό «εφευρέθηκε», ή, ακόµη καλύτερα, υπήρξε προϊόν φαντασίας ή κατασκευάστηκε από τις ελίτ. Εισήλθε στο µείγµα σε «ιστορικές συγκυρίες». Με τον ορισµό του 6

ως κατασκευής οι δύο αυτοί συγγραφείς επιχείρησαν να προσθέσουν έντονα το στοιχείο του «εθνικού αισθήµατος» ή συναισθήµατος. Πρόθεσή τους ήταν µε αυτόν τον τρόπο να προσδώσουν στον εθνικισµό και στο έθνος µια πιο ζεστή, πολιτισµική διάσταση, η οποία ουσιαστικά έλειπε από τις προηγούµενες θεωρίες των µοντερνιστών. Αυτός ο τρίτος παράγοντας ήταν αναγκαίος, καθώς αιτιολογούσε τις σοβαρές θυσίες της νέας µοντέρνας κοινωνίας. Ταυτόχρονα, αυτός ο τρίτος παράγων του «συναισθήµατος» συνοδεύεται στα κείµενα των δύο συγγραφέων, από τη φράση «προηγούµενος, βαθύς, παραδοσιακός ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ», σπάζοντας έτσι την αυστηρότητα της θεωρίας τους. Και αυτό είναι στη συνέχεια το σήµα για µια επίθεση κατά της ευρύτερης θεωρίας που περικλείει όλα τα αναγκαία στοιχεία που εφευρέθηκαν ή δηµιουργήθηκαν από το µοντερνισµό. Στην πραγµατικότητα, και ο Hobsbaum και ο Anderson ανήκαν εν µέρει µόνο στο στρατόπεδο των µοντερνιστών. Κατά ένα άλλο µέρος ανήκαν στην πολύ διαφορετική και αντιθετική θεωρία των εθνοσυµβολιστών. Από τη µία πλευρά ο πρώτος έχει µιλήσει για την ανάγκη εµβάθυνσης σε πρώιµες κοινωνίες ως ένα παράγοντα της διαδικασίας, αλλά και οι δυο παραβίασαν τη µοντερνιστική καθαρότητα του Gellner. Στην πραγµατικότητα, η τρίτη συνιστώσα, το εθνικό ή εθνοτικό συναίσθηµα, υπήρξε προϊόν φαντασίας, µια καθόλου επιστηµονική βάση για την ερµηνεία ενός «νόµου» των κοινωνικών επιστηµών. Η χρήση των όρων «φαντασιακός» και «προϊόν φαντασίας» δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελιγµών σε ένα διάλογο. εν είναι παράλογο να αναφέρει κανείς εδώ το ερώτηµα ενός επικριτή: «Πώς ξεχωρίζεις το γνήσιο από το ψευδές παρελθόν;» Το να επιµείνει κανείς ότι υπάρχουν µυθικά «δεδοµένα» είναι τουλάχιστον ύποπτο. Αυτό εξ άλλου εγείρει το ζήτηµα των σχέσεων µύθου και ψεύδους. Παραλείποντας την επόµενη φάση του διαλόγου, δηλαδή την αποτελεσµατική κριτική και ανάλυση της νεωτερικότητας, πρέπει να εξάρουµε εν συντοµία ορισµένες αρετές του βιβλίου του Anderson. Η αντικειµενικότητα του είναι διαυγής, η καλοσύνη του προς τους επικριτές του χρησιµοποιείται δηµιουργικά για να προσθέσει δύο κεφάλαια στη δεύτερη έκδοση, και τους ευχαριστεί για την κριτική υπόδειξη. Επί πλέον, εισάγει µια εξειδίκευση που σπανίως συναντάται στο διάλογο, τις απόψεις των εθνών και εθνικισµών της Νοτιοανατολικής Ασίας. Προσωπικά, βρήκα ότι το βιβλίο του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κυρίως λόγω του ότι εκφράζει τους κλασικούς µοντερνιστές την παραµονή της ριζικής αλλαγής στο εν λόγω ζήτηµα. Αυτό µας φέρνει ένα σε ένα νέο και σηµαντικό στάδιο στο συνεχιζόµενο διάλογο για την προέλευση και τη φύση και του έθνους και του εθνικισµού και στη νέα ερµηνεία του Anthony 7

D. Smith, µαθητή του Gellner. Αν και ο πρώην µαθητής δεχόταν αρχικά τις θεωρίες του δασκάλου του, µετά από µια περαιτέρω και πιο λεπτοµερή επανεξέταση της µοντερνιστικής ερµηνείας, συνειδητοποίησε ότι η έννοια του πολιτισµού δεν αντιµετωπιζόταν ικανοποιητικά στη µοντερνιστική θεωρία. Αν και δεχόταν τη νεωτερικότητα του µοντερνιστών ως προς τη νεωτερικότητα και του έθνους και του εθνικισµού, βρήκε την ανάλυση του πολιτισµού και το ρόλο του στην εφεύρεση του «πολιτισµού» ρηχή και ανεπαρκή στην τελική θεωρητική περιγραφή του έθνους και του εθνικισµού. Η περαιτέρω σταδιοδροµία του Smith είναι παραγωγική και η διατύπωση της θεωρίας του πειστική στην πετυχηµένη του προσπάθεια να δώσει και στις δύο αυτές έννοιες µια ιστορικότητα, καθώς τους έδωσε δυνατές και σαφείς ρίζες στο παρελθόν αυτής της πτυχής και του έθνους και του εθνικισµού. Κατά την άποψή του, ο τρίτος παράγων στη δηµιουργία του έθνους και του εθνικισµού ήταν το ιστορικό παρελθόν των πρώιµων κοινωνιών. Κατά συνέπεια, ο διάλογος για την προέλευση και τη φύση και του έθνους και του εθνικισµού έλαβε χώρα µε τρόπο ορατό και ηχηρό, και σε έντυπη µορφή µεταξύ του δασκάλου και του µαθητή. Η άποψη του Smith είναι ότι το «έθνος» προέρχεται απ τα «έθνη», δηλαδή από τη συλλογική µορφή της κοινότητας στις πρώιµες κοινωνίες, στις οποίες οι παραδόσεις ήσαν ακόµα ισχυρές, διατηρείτο η συνοχή τους ως µιας συνειδητής κοινωνικής οντότητας, η οποία κατά τον εκµοντερνισµό της προσέδωσε στο έθνος και τον εθνικισµό µεγάλο µέρος του πολιτισµού και ειδικότερα του «συναισθήµατος» του παρελθόντος. Οι οπαδοί της νέας ερµηνείας χαρακτηρίσθηκαν ως «εθνοσυµβολιστές». Οι εθνοσυµβολιστές, µεταξύ άλλων, προσέφεραν στη θεωρία του έθνους και του εθνικισµού µια νέα ιδέα, η οποία συνέδεσε τη νεωτερικότητα σε µια αναµφισβήτητα βαθιά και πλούσια ποικιλία από συναισθήµατα και ιστορικά δεδοµένα, ενώ η αποδοχή των εθνοσυµβολιστών συνέβαλε στο να προστεθεί αυτή η έννοια του πολιτισµού, και να αντικατασταθεί η πιο στρουκτουραλιστική και αδιάφορη θεωρία περί πολιτισµού που ανέπτυξαν οι κλασικοί µοντερνιστές. Τα κείµενα του Smith απέδωσαν καρπούς, και ο δάσκαλός του βρέθηκε να αγωνίζεται σε µια χαµένη µάχη. Όπως είχε ισχυριστεί ο Gellner, ποτέ δεν αποδέχθηκε το έργο του µαθητή του και παρέµεινε σθεναρά προσηλωµένος στις απόψεις του µέχρι τέλους. Αλλά έτσι αγνόησε το γεγονός ότι ο ίδιος είχε δηλώσει ότι η θεωρία του για τον πολιτισµό έχει προκύψει από το παρελθόν. Ωστόσο παραδέχτηκε ότι η νέα αυθεντία ήταν ο Smith. Στο διάλογο και µπροστά στα συνεπή επιχειρήµατα του Smith, ο Anderson, σε αντίθεση µε τον Gellner, ήταν πιο ανοικτός στις µεταγενέστερες κριτικές του έργου του και, τελικά, 8

δήλωσε ότι το έργο του είχε πλέον περιθωριοποιηθεί. Συχνά συµβαίνει αρετές να εµφανίζονται σε στιγµές ήττας. Μόλις συνειδητοποίησε ότι η θεωρία του Smith είχε αντικαταστήσει τη δική του θεωρία, έγραψε στην εισαγωγή της νέας έκδοσης του δικού του κλασικού έργου Imagined Communities [στα ελληνικά το έργο έχει µεταφραστεί µε τον τίτλο Φαντασιακές Κοινότητες], ότι συνειδητοποίησε ότι το εν λόγω βιβλίο του είχε σε µεγάλο βαθµό, αλλά όχι πλήρως, αντικατασταθεί. Αξίζει να παρατεθεί αυτούσια η έκφραση αυτής της συνειδητοποίησης. Αλλά είναι επίσης, αφορµή για στοχασµό για όλους τους άκαµπτους θεωρητικούς και για τη διατύπωση θεωριών στις κοινωνικές επιστήµες: «εν έχει αλλάξει µόνο ο κόσµος το πρόσωπό του κατά τα τελευταία δώδεκα χρόνια. Και η µελέτη του εθνικισµού έχει εκπληκτικά µεταµορφωθεί - σε µέθοδο, κλίµακα, εκλέπτυνση και καθαρή ποσότητα... Η προσαρµογή του Imagined Communities στις απαιτήσεις αυτών των τεράστιων αλλαγών στον κόσµο και στο κείµενο είναι ένα έργο πέραν των σηµερινών δυνατοτήτων µου. Έκρινα καλύτερο, ως εκ τούτου, να το αφήσω σε µεγάλο βαθµό ως ένα µη «αποκατεστηµένο» κοµµάτι εποχής, µε το δικό του χαρακτηριστικό στυλ, σιλουέτα, και διάθεση. Ωστόσο, αντλεί παρηγοριά από το ακόλουθο γεγονός: «Η ιδιότυπη µέθοδος και οι προβληµατισµοί του lmagined Communities µου φαίνεται ότι βρίσκονται ακόµα στις παρυφές των νεότερων µελετών για τον εθνικισµό- και υπό την έννοια αυτή, τουλάχιστον, δεν έχουν πλήρως αντικατασταθεί.» Τα συναισθήµατά του που διατυπώνονται µε τόση σαφήνεια είναι ένας καθρέφτης των αρετών του ως µελετητή και ως ανθρώπου. Πιστεύει στο διάλογο ως επιστηµονική µέθοδο, και ήταν αρκετά ευφυής ώστε να συνειδητοποιήσει τη φύση όλων των θεωριών που υπόκεινται σε διάλογο. Αναγνωρίζει ότι το έργο του είναι και παραµένει κλασικό, έστω και αν είναι ένα περιθωριοποιηµένο έργο. Ωστόσο, έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη του ακαδηµαϊκού διαλόγου. Λίγα, ελάχιστα µάλιστα, σχετικά µε τους µεταµοντέρνους. Η συµβολή τους, αν µπορεί κανείς να την ονοµάσει έτσι, είναι να τεθεί ένα τέλος στο διάλογο, δεδοµένου ότι όλοι οι ενδιαφερόµενοι προτείνουν θεωρίες για πράγµατα, τα οποία είναι αδύνατο να γνωρίζουµε. Ο Derrida θα έθετε τέλος σε ένα τέτοιο διάλογο µε τη θεωρία του για την «αποκλειστικότητα» του κειµένου. εν υπάρχει τίποτα έξω από το κείµενο. Με αυτό το απόφθεγµα αποκλείει τον εαυτό του. ηλαδή, δεν υπάρχει τίποτα έξω από το κείµενο. Με αυτή τη διατύπωση και ο ίδιος 9

αποκλείει τον εαυτό του από όλα τα κείµενα, είτε προ-µοντέρνα είτε σύγχρονα, και αποκλείει και την ίδια τη µη θεωρία του. Θεωρητικά θα µπορούσε να διατυπωθεί µια τέτοια θεωρία, αλλά οι κοινωνικοί επιστήµονες θα την απέρριπταν. Για τους οπαδούς της θεωρίας της αποδόµησης, ένα από τα σηµεία του είναι οι επιθέσεις κατά των συγγραφέων και όχι κατά των ίδιων των κειµένων. Ωστόσο, άλλοι µελετητές θεωρούν το διανοητικό διάλογο θετική προσέγγιση και µπορούν, ατελώς, να συγκρίνουν το διάλογο µε την αναζήτηση για την Ιθάκη στο περίφηµο ποίηµα του Καβάφη. 10