ΑΚΡΟΑΣΗ: «ΨΑΠΦΑ» για κρουστά σόλο, 1975 Η πρεμιέρα του έργου έγινε το Μάιο του 1976 στο Φεστιβάλ Μπαχ στο Λονδίνο, και όπως ο συνθέτης είχε δηλώσει η «Ψάπφα» ήταν μια «καθαρά ρυθμική σύνθεση» Ο Ξενάκης αφιέρωσε τη σύνθεσή του αυτή στη δέκατη μούσα (ΣΑΠΦΩ=ΨΑΠΦΑ στην αιολική διάλεκτο, σε αρχαϊκό τύπο). Η Σαπφώ, λυρική ποιήτρια του 7 ου -6 ου αιώνα π.χ. ανακάλυψε δικές της παραλλαγές σε ορισμένες μετρικές ενότητες και δημιούργησε δικά της ποιητικά μέτρα, τα οποία μετέπειτα πήραν το όνομά της.(σαπφική στροφή, τετράμετρος σαπφικός χορίαμβος, τετράμετρο σαπφικό αντίσπαστο κ.α.). Ένα έργο γραμμένο για να ακούσουμε τη σιωπή μέσα στο χρόνο. Οι παύσεις του έργου είναι η μουσική και ο ίδιος ο ήχος εκφράζει τη σιωπή. Αν είναι κάτι που συμβαίνει στην ακρόαση αυτή είναι η σιωπή και όχι ο ήχος. Ένα έργο στο οποίο η σιωπή ακούγεται περισσότερο από τον ήχο. Η «Ψάπφα» αποτελείται από πέντε μέρη, από τα οποία δύο υποδιαιρούνται σε ακόμα δύο μέρη. Η δομή του έργου είναι καθαρή. Βασίζεται πάνω σε τρεις ομάδες κρουστών: χροιά, ήχο από ξύλο, μέταλλο και δέρμα. Ένας από τους νόμους του έργου είναι να δίνει στις ψηλές νότες γρήγορους ρυθμούς, ενώ στις χαμηλές (γκραν-κάσα) τους αργούς. Στα ρυθμικά μέρη του έργου ο συνθέτης χρησιμοποιεί τεχνικές, έτσι ώστε να μην μας επιτρέψει να ακούσουμε συγκεκριμένο ρυθμό. Αντίθετα, χρησιμοποιεί διαφορετικούς τονισμούς συνέχεια, διαφορετική ένταση (δυνατά/ απαλά), αλλά κυρίως κινείται μέσα στη χροιά και το ύψος. Παράγει λοιπόν ένα συνεχή ρυθμό εκφρασμένο σε διαφορετική χροιά και χώρο (διάστημα). Με τη χρήση της πιο πάνω τεχνικής ο συνθέτης, μας προσφέρει ένα έργο με πολλά επίπεδα. Όλα όσα συμβαίνουν ταυτόχρονα είναι αδύνατο να τα συλλάβει το ανθρώπινο μυαλό. Μπορεί όμως σε κάθε ακρόαση να εστιάσουμε την προσοχή μας σε διαφορετικό σχήμα ή επίπεδο των όσων διαδραματίζονται στο έργο.
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας μια εντελώς πρωτότυπη ρυθμική σύνθεση: Ως προς τον τρόπο που χειρίζεται τη χροιά ή τους χρωματισμούς, έτσι ώστε η κάθε ακρόαση να είναι αλλιώτικη. Ο συνθέτης χρησιμοποίησε εννιά ομάδες κρουστών οργάνων και δίνει την ελευθερία στον εκτελεστή να διαλέξει ποια όργανα θα χρησιμοποιήσει από τρεις ομάδες για ήχους ξύλου, τρεις ομάδες για μεταλλικούς ήχους και τρεις ομάδες για τους ήχους των δερμάτινων τυμπάνων. Ακόμα είπαμε ότι παίζει και με τις παραμέτρους ψηλά-μεσαία-χαμηλά. Ο εκτελεστής καλείται να χρησιμοποιήσει 16 συνολικά όργανα από τα οποία όμως μόνο εννέα είναι συνηθισμένα όργανα από δέρμα και ξύλο. Οι έξι μεταλλικοί ήχοι προέρχονται από ράβδους σιδήρου και υπάρχει επίσης και ένα μεγάλο διπλό τύμπανο. Στο έργο δεν υπάρχει μέτρο αλλά ένας συνεχής και επίμονος παλμός, με απίστευτα ψηλά επίπεδα συσσωρευμένης ενέργειας που τον κάνουν αισθητό ακόμα και σε στιγμές σιγής. Η παρτιτούρα είναι γραμμένη σε συστήματα των εννέα πενταγράμμων με 15 διαφορετικά όργανα σε ταυτόχρονη χρήση. Κάθε όργανο έχει διαφορετικό ύψος (ένας εφιάλτης για τους εκτελεστές). Να τονίσουμε ακόμα μια φορά ότι οι παράμετροι της χροιάς και του ύψους στη σύνθεση αυτή, χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν, να προβάλουν το ρυθμό. Το ρυθμό που εδώ έχει στενή σχέση με την παραδοσιακή μουσική. Είναι σε χρήση ο ρυθμός ομιλίας, σύνθετα ρυθμικά κύτταρα, καθώς και ανεξάρτητα ρυθμικά σχήματα σε διαφορετικά επίπεδα. Αν επιχειρήσουμε να περιγράψουμε μια οριζόντια γραμμή όπως π.χ. το χαμηλό τύμπανο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει ένα δικό του ρυθμό, που χωρίζει τα κτυπήματα σε κύρια και σε κτυπήματα αντήχησης, δευτερεύοντα δηλαδή. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις όπου ένα χτύπημα της μπότας μπορεί να είναι η κατάληξη ή η ανάκρουση ενός ρυθμικού συστήματος. Κάποια από τα ρυθμικά σχήματα είναι επίσης αντιδράσεις, η συνέχεια σε προηγούμενα. Μπορεί ακόμα να είναι απαντήσεις.
ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ ΨΑΠΦΑ Φυλλάδιο Ακρόασης 1. Ποια από τα πιο κάτω στοιχεία ή χαρακτηριστικά της μουσικής παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της εντύπωσης που σας προκαλεί η σύνθεση του Ξενάκη; Μελωδία Χροιά Υφή Χρωματισμοί Ρυθμός 2. Το κομμάτι ξεκινά με σόλο τύμπανο. Τι συμβαίνει στο tempo του ρυθμoύ που παίζει; Χρησιμοποιείστε ιταλικούς όρους να περιγράψετε τις διάφορες αλλαγές. 3. α. Στη συνέχεια ακούγονται άλλα όργανα. Μπορείτε να ξεχωρίσετε κάποια από αυτά; β. Εξακολουθεί να ακούγεται το τύμπανο; 4. Εκτός από αντιθέσεις στην ταχύτητα έχουμε και αντιθέσεις στην ένταση. Εξηγήστε:
ΗΛΕΚΤΡΟΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΟΜΑΔΑ Α Να συνθέσετε ένα κομμάτι χωρίς μελωδία, κυρίως χρησιμοποιώντας κρουστά όργανα αλλά και αντικείμενα που έχετε μπροστά σας π.χ. βιβλία, μολύβια, θρανίο ακόμα και την φωνή σας και το σώμα σας! Να επιλέξετε 4-5 π.χ. μουσικά όργανα, ο κάθε ένας στην ομάδα από ένα διαφορετικό, και να ανακαλύψετε ένα ενδιαφέρον ηχόχρωμα χρησιμοποιώντας ο κάθε ένας από σας διάφορους τρόπους εκτέλεσης όπως: Κούνημα Γδάρσιμο σε μέταλλο Γδάρσιμο σε ξύλο Χτύπημα σε μέταλλο Χτύπημα σε ξύλο Δημιουργήστε ένα σχεδιάγραμμα όπως το πιο κάτω, συμπληρώνοντας με διάφορα δικά σας σύμβολα, τον τρόπο εκτέλεσης για το κάθε ηχογόνο αντκείμενο. Σκεφτείτε: Τη μορφή της σύνθεσής σας, πόσα μέρη θα έχει Το είδος υφής που θέλετε να δημιουργήσετε (λεπτή υφή ή βαθιά υφή με όγκο), πόσα και ποια όργανα και ήχοι θα μπαίνουν σε κάθε μέρος. Αλλαγές στο tempo Σημεία δυναμικής Διάφορες αντιθέσεις που θέλετε να έχει η σύνθεσή σας ως προς το ηχόχρωμα π.χ. μεταλλικοί ήχοι ήχοι ξύλου Αντιθέσεις στο ύψος Τα σημεία που θα έχουν παύσεις Τα σημεία σιωπής ήχοι πλαστικού- ήχοι φωνής
Μουσικά Όργανα Τρόπος εκτέλεσης, σημεία δυναμικής (Το κάθε κουτί αντιστοιχεί μ ένα μέρος του κομματιού το οποίο διαρκεί π.χ. 10. Κάποιος από την ομάδα μπορεί να χρονομετρά και να δίνει το σύνθημα για το επόμενο μέρος) Σημειώσεις:
ΗΛΕΚΤΡΟΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΟΜΑΔΑ Β Να συνθέσετε ένα κομμάτι χωρίς μελωδία, χρησιμοποιώντας τη φωνή σας με την οποία μπορείτε να μιμηθείτε π.χ. κάποια κρουστά όργανα ή ηχητικά όπως σειρήνες. Να επιλέξετε 4-5 διαφορετικούς ήχους π.χ. σσσσς, ιιιιιιιι. Δημιουργήστε ένα σχεδιάγραμμα όπως το πιο κάτω, συμπληρώνοντας με διάφορα δικά σας σύμβολα, τον τρόπο εκτέλεσης για τον καθε φωνητικό ήχο. Σκεφτείτε: Τη μορφή την σύνθεση σας, πόσα μέρη θα έχει; Το είδος υφής που θέλετε να δημιουργήσετε (λεπτή υφή ή βαθιά υφή με όγκο), πόσα και ποια όργανα και ήχοι θα μπαίνουν σε κάθε μέρος; Αλλαγές στο tempο. Σημεία δυναμικής. Διάφορες αντιθέσεις που θέλετε να έχει η σύνθεσή σας ως προς το ηχόχρωμα π.χ. ήχοι κοφτοί, τονισμένοι σε σύμφωνα, ήχοι που διαρκούν με φωνήεντα. Αντιθέσεις στο ύψος. Τα σημεία που θα έχουν παύσεις.
Ήχοι Φωνής Τρόπος εκτέλεσης, σημεία δυναμικής (Το κάθε κουτί αντιστοιχεί μ ένα μέρος του κομματιού το οποίο διαρκεί π.χ. 10. Κάποιος από την ομάδα μπορεί να χρονομετρεί και να δίνει το σύνθημα για το επόμενο μέρος) Σημειώσεις: Πηγές: Άντρη Χατζηγεωργίου, Σεμινάριο,10 Ιανουαρίου, 2002.