ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Λεμφοκύτταρα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Λεμφοκύτταρα Περιεχόμενα ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ. ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Σύνοψη Εισαγωγή Ανοσοσφαιρίνες και Υποδοχείς Δομή Σύνθεση ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ. ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Η ανοσολογική απάντηση Σύνοψη Τα λεμφοκύτταρα παίζουν σημαντικό ρόλο στην άμυνα του οργανισμού έναντι των λοιμώξεων και κάθε άλλου κινδύνου για τον οργανισμό. Παράγονται από στελεχιαία κύτταρα του μυελού των οστών που δεσμεύονται νωρίς για διαφοροποίηση προς την λεμφική σειρά και εξειδικεύονται για τις διάφορες λειτουργίες τους στο μυελό, το θύμο αδένα, τους λεμφαδένες, το σπλήνα και άλλους λεμφικούς ιστούς. Περιλαμβάνουν διάφορες κατηγορίες που αναγνωρίζονται με ειδικούς ανοσολογικούς δείκτες και υποδοχείς αντιγόνων, οι οποίοι εκφράζονται στη μεμβράνη τους. Κύριες ομάδες είναι τα Β, Τ και ΝΚ λεμφοκύτταρα. Τα Β λεμφοκύτταρα αναγνωρίζουν αντιγόνα, τα επεξεργάζονται, συνθέτουν την αντίστοιχη ανοσοσφαιρίνη και την εκκρίνουν μετά από μετατροπή τους σε πλασματοκύτταρα. Τα Τ λεμφοκύτταρα επίσης αναγνωρίζουν διάφορα αντιγόνα μέσω των υποδοχέων της μεμβράνης τους και γίνονται άμεσα κυτταροτοξικά για τα κύτταρα που εκφράζουν το αντίστοιχο για κάθε περίπτωση αντιγόνο. Παρόμοια δράση έχουν και τα κύτταρα φονείς (ΝΚ). Η αμυντική διεργασία προϋποθέτει κατεργασία και «παρουσίαση» των αντιγόνων (δενδριτικά κύτταρα) και συμμετοχή του συμπληρώματος. Λεμφοκύτταρα Μολονότι τα λεμφοκύτταρα δεν έχουν σημαντικές μορφολογικές διαφορές μεταξύ τους (Εικόνα 10.1), τα σαφώς διακριτά ανοσολογικά χαρακτηριστικά τους αποκαλύπτουν ένα ευρύ φάσμα ειδικών τύπων και επιτρέπουν την ασφαλή τους αναγνώριση και κατηγοριοποίηση. Η αναγνώριση γίνεται με βάση διάφορα αντιγόνα της μεμβράνης τους, για τα οποία διατίθενται τα κατάλληλα μονοκλωνικά αντισώματα. Η αναγνώριση γίνεται με κυτταρομετρία ροής. Διακρίνονται δύο μεγάλες ομάδες λεμφοκυτττάρων: (α) Β-λεμφοκύτταρα. Ο κύκλος τους αρχίζει από το μυελό των οστών, από όπου εξέρχονται στην κυκλοφορία για να μεταβούν στα δευτερογενή λεμφικά όργανα (λεμφαδένες και σπλήνας). Αποστολή τους εκεί είναι να αναγνωρίσουν, με τις ανοσοσφαιρίνες που εκφράζονται στην επιφάνειά τους, τα ποικίλα αντιγόνα που τους προσφέρονται και να επιστρέψουν στο μυελό, όπου κάθε ξεχωριστό λεμφοκύτταρο πολλαπλασιάζεται και εκκρίνει την ειδική και μοναδική ανοσοσφαιρίνη (αντίσωμα) έναντι του αντιγόνου, από το οποίο επιλέχθηκε. Σε τελική φάση διαφοροποίησης, πολλά Β λεμφοκύτταρα μεταμορφώνονται σε πλασματοκύτταρα. Η διεργασία αυτή υποβοηθείται με σήματα, τα οποία παρέχουν τα παρακείμενα Τ4 βοηθητικά λεμφοκύτταρα κ.ά. Είναι ενδιαφέρον ότι μερικά Β λεμφοκύτταρα απομνημονεύουν τη δομή του αντιγόνου από το οποίο έχουν επιλεγεί και είναι έτοιμα να ανταποκριθούν ταχύτερα όταν το ξανασυναντήσουν (κύτταρα μνήμης). 140

Εικόνα 10.1 Τυπικό λεμφοκύτταρο. Μεσαίο μέγεθος, συνήθως στρογγυλό με μεγάλο, πυκνοχρωματικό πυρήνα χωρίς πυρήνια. Άνυφο πρωτόπλασμα χωρίς κοκκία (με εξαιρέσεις). (β) Τ-λεμφοκύτταρα. Προέρχονται και αυτά από αρχέγονα λεμφικά κύτταρα του μυελού που μεταναστεύουν στο θύμο αδένα, όπου ωριμάζουν και διαφοροποιούνται στις ακόλουθες τρεις κύριες ομάδες: (i) Τ4 λεμφοκύτταρα, που εκφράζουν, μεταξύ άλλων, τον δείκτη CD4 και εκκρίνουν διάφορες κυτταροκίνες που ενεργούν ρυθμιστικά σε διάφορα συστήματα (βοηθητικά κύτταρα, helper), (ii) Τ8 λεμφοκύτταρα, που εκφράζουν το δείκτη CD8, πολλαπλασιάζονται σε απάντηση έναντι του αντιγόνου, από το οποίο έχουν επιλεγεί, και επιφέρουν άμεσα το θάνατο των κυττάρων, που εκφράζουν το συγκεκριμένο αντιγόνο (κυτταροτοξικά λεμφοκύτταρα) και (iii) κύτταρα φυσικοί φονείς (κύτταρα ΝΚ, natural killers), που εκφράζουν το δείκτη CD16 και επιφέρουν το θάνατο επιλεκτικά σε ειδικές κατηγορίες κυττάρων-στόχων. Τα ΝΚ κύτταρα είναι περισσότερο ευδιάκριτα επειδή είναι μεγάλα και έχουν περισσότερο πρωτόπλασμα, μέσα στο οποίο διακρίνονται αδρά κοκκινωπά κοκκία (μεγάλα κοκκιώδη λεμφοκύτταρα, large granular lymphocytes). Τα Τ-λεμφοκύτταρα δεν εμφανίζουν ανοσοσφαιρίνες στην επιφάνειά τους, όπως τα Β-λεμφοκύτταρα, αλλά εκφράζουν ένα παρόμοιο μόριο που ονομάζεται Τ-υποδοχέας (ΤCR, T-cell receptor). Οι παραπάνω κατηγορίες λεμφοκυττάρων αντιπροσωπεύονται σε σταθερές αναλογίες στο αίμα του ανθρώπου (Πίνακας 10.1). Μεμβρανικοί υποδοχείς Δείκτες αναγνώρισης Αναδιατάξεις Β-κύτταρα ανοσοσφαιρίνη-υποδοχέας (ασθενής έκφραση) BCR: B-cell receptor CD19, CD20, CD22, CD9, CD 10, CD79 Μόρια HLA τάξης I ή II Γονίδια ελαφρών (κ/λ) και βαριών αλυσίδων (Η) των ανοσοσφαιρινών Τ-κύτταρα Τ-υποδοχέας TCR: T-cell receptor Λειτουργία Χυμική ανοσία (κυρίως) Κυτταρική ανοσία CD1, CD2, CD3, CD4 ἠ CD8, CD5, CD6, Mόρια HLA τάξης Ι ή ΙΙ Γονίδια α,β,γ, και δ αλυσίδων του Τ-υποδοχέα Ποσοστό στο αίμα 20% του λεμφοκυτταρικού πληθυσμού 80% του λεμφοκυτταρικού πληθυσμού Προέλευση Μυελός των οστών Θύμος αδένας Πίνακας 10.1 Κατανομή και γνωρίσματα Τ και Β λεμφοκυττάρων. Ανοσοσφαιρίνες Είναι πολύπλοκα πρωτεϊνικά μόρια που δεσμεύουν άλλες ουσίες, επιβλαβείς για τον οργανισμό (αντιγόνα). Οι ουσίες αυτές είναι διάφορες ανόργανες ή οργανικές ενώσεις, από τις οποίες συνηθέστερες είναι οι πρωτεῒνες-συστατικά των βακτηριδίων ή άλλων μικροοργανισμών. Η δέσμευση εἰναι χημική αντίδραση που γίνεται στις άκρες της ανοσοφαιρίνης, όπου συλλαμβάνεται με μεγάλη ειδικότητα το αντιγόνο. Η ειδικότητα αυτή εξασφαλίζεται με την αντιστοιχία της στερεοδομής του αντίγονου με τη στερεοδομή των ειδικών για το σκοπό αυτό θέσεων της ανοσοφαιρίνης, που παρομοιάζεται με την αντίστοιχη του κλειδιού στην κλειδαριά. Οι ανοσοφαιρίνες διακρίνονται σε πέντε μεγάλες ομάδες, όλες με την ίδια βασική δομή. Συγκεκριμένα, κάθε μόριο ανοσοσφαιρίνης (Ig, immunoglobulin) αποτελείται από δύο βαριές αλυσίδες (H, heavy) και δύο ελαφρές (L, light) αλυσίδες, μοριακού βάρους 80,000 και 22,000 Da, αντιστοίχως. Οι αλυσίδες συν- 141

δέονται μεταξύ τους με δισουλφιδικούς δεσμούς (εικόνα 10.2). Το μεγαλύτερο τμήμα των H και L αλυσίδων έχει σχετικά σταθερή (constant) πρωτοταγή δομή (αμινοξική ακολουθία), ενώ τα ακραία αμινοτελικά τμήματά τους που έρχονται το ένα απέναντι στο άλλο είναι εξαιρετικά πολύμορφα (variable) και ειδικά για το ένα και μόνον αντιγόνο, έναντι του οποίου στρέφονται. Μετά την αρχική επιλογή του κυττάρου, το οποίο εκφράζει ανοσοσφαιρίνη που αναγνωρίζει ένα δεδομένο αντιγόνο, η αναγνώριση αυτή βελτιώνεται με ειδικές μοριακές διεργασίες και γίνεται περισσότερο ειδική. Ένα λεμφοκύτταρο μπορεί να συνθέτει είτε κ είτε λ ελαφρές αλυσίδες, ενώ το ίδιο λεμφοκύτταρο μπορεί να συνθέσει διαδοχικά μ και γ αλυσίδες. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι ανοσοσφαιρίνες του ανθρώπου αποτελούνται είτε από δύο κ είτε από δύο λ ελαφρές αλυσίδες που συνδέονται με δύο μ ή δ ή γ ή α ή ε-αλυσίδες για να σχηματίσουν τα τετραμερή μόρια IgM, IgD, IgG, IgA και IgE, αντιστοίχως. Κατά κανόνα, όλες οι ανοσοσφαιρίνες είναι ισομεγέθεις (ΜΒ 140.000 Da), εκτός από την ΙgΑ, που συχνά είναι διμερής, και την ΙgΜ, της οποίας το μόριο είναι πενταμερές (ΜΒ 900.000 Da). Αλλες ενδιαφέρουσες ιδιότητες και χαρακτηριστικά αναφέρονται στον Πίνακα 10.2. IgG IgA IgM Μοριακό βάρος 140.000 140.000 (x2) 900.000 Σύνθεση κ 2 /γ 2 ή λ 2 /γ 2 * κ 2 /α 2 ή λ 2 /α 2 (κ 2 /μ 2 ) 5 ή (λ 2 /μ 2 ) 5 Επίπεδα στον ορό (g/dl) 6,0-16,0 1,5-4,5 0.5-1.5 Δίοδος από τον πλακούντα Ναι Όχι Όχι Σύνδεση συμπληρώματος Ναι Μπορεί να είναι γ1, γ2, γ3 ή γ4 Πίνακας 10.2 Κύριες ιδιότητες ανοσοσφαιρινών. Ναι εναλλακτική οδός Ναι. Αποτελεσματική Τ- υποδοχείς Οι υποδοχείς των Τ-λεμφοκυττάρων συνήθως αποτελούν ετεροδιμερή μιας α και μιας β αλυσίδας, ενώ σπανιότερα, οι αλυσίδες αυτές είναι γ και δ. Η πρωτοταγής δομή των αλυσίδων δεν διαφέρει πολύ από αυτή των ανοσοσφαιρινών. Οι TCR αναγνωρίζουν το επιλεγμένο για κάθε περίπτωση αντιγόνο, το οποίο τους παρουσιάζεται πάνω σε σύμπλοκα μορίων ιστοσυμβατότητας και β 2 -μικροσφαιρίνης (Εικόνα 10.3). Εικόνα 10.2 Δομή ανοσοσφαιρινών. Η τυπική ανοσοσφαιρίνη IgG αποτελείται από δύο ελαφρές και δύο βαριές αλυσίδες. Οι ελαφρές είναι τύπου κ ή λ. Οι βαριές συμβολίζονται ως γ με τέσσερις υπότυπους (γ1,γ2,γ3,γ4). Οι αλυσίδες συνδέονται με δισουλφιδικούς δεσμούς. Κάθε Η αλυσίδα αποτελείται από 3 υπομονάδες με σχετικά σταθερή δομή (c, 142

constant) και μία ακραία με ποικίλλουσα δομή (v, variable). Οι L αλυσίδες αποτελούνται από μία c και μια v υπομονάδα. Το ακροτελεύτιο (αμινοτελικό) άκρο των v περιοχών των Η και L αλυσίδων είναι υπερμεταλλαγμένο και αποτελεί την θέση σύνδεσης με το αντιγόνο. Κάθε ανοσοσφαιρίνη έχει δύο τέτοιες θέσεις. Η ανοσοσφαιρίνη IgΑ αποτελείται από δύο μόρια ανοσοσφαιρίνης, ενώ η IgΜ από πέντε. Τα μόρια συνδέονται με συνδετικά πεπτίδια (J). Εικόνα 10.3 Δομή Τ-λεμφοκυτταρικού υποδοχέα (TCR)(αριστερά) εξειδικευμένου για την αναγνώριση ενός συγκεκριμένου αντιγόνου. Το αντιγόνο αυτό εδώ παρουσιάζεται μέσω ενός συμπλέγματος αντιγόνων ιστοσυμβατότητος (τάξης Ι) πάνω σε ένα κύτταρο (δεξιά). Η παρουσίαση προετοιμάζεται μέσα στο κύτταρο-στόχο παράλληλα με τον σχηματισμό του συμπλέγματος παρουσίασης από τρείς αλυσίδες HLA και ένα μόριο β2-μικροσφαιρίνης. Ο TCR αποτελείται από τις αλυσίδες α και β, οι οποίες σχηματίζουν τη θέση αναγνώρισης του αντιγόνου και, σε συνεργασία με άλλες παρακείμενες πρωτεϊνες (γ,δ,ε και ζ), μεταφέρουν το μήνυμα της σύνδεσης προς τον πυρήνα. Το σύνολο των παραπάνω πρωτεϊνών αναγνωρίζεται ως CD3. Η αναγνώριση του αντιγόνου έχει ολέθρια αποτελέσματα επειδή ακολουθείται από σύνδεση της πρωτεϊνης C8 και άλλων κυτταροτοξικών παραγόντων (π.χ. περφορίνης) που επιφέρουν τον θάνατο του κυττάρου στόχου. Σύνθεση ανοσοσφαιρινών και Τ-υποδοχέων Η ύπαρξη ειδικού αντισώματος για κάθε δυνητικό αντιγόνο αποτέλεσε ενδιαφέρον θέμα της βιολογίας επειδή, θεωρητικά, προϋποθέτει έναν άπειρο αριθμό γονιδίων, καθένα από τα οποία θα είναι ειδικό για τη σύνθεση ανοσοσφαιρίνης έναντι ενός αντιγόνου. Όμως η πρόνοια της φύσης έχει εξασφαλίσει εξοικονόμηση γενετικού υλικού και επιτυγχάνει ποικιλότητα με έναν περίτεχνο μηχανισμό. Σε αντίθεση με τη σχετικά όμοια δομή των σταθερών τμημάτων (constant) των ελαφρών και βαριών αλυσίδων, τα ακραία αμινοτελικά τμήματά τους, όπου υπάρχει ανάγκη ποικιλότητας για να συνδεθούν με τα ποικίλα αντιγόνα, δεν κωδικοποιούνται από ένα μόνο γονίδιο, αλλά από πολλά διαφορετικά, τα οποία ενώνονται τυχαία το ένα με το άλλο εξασφαλίζοντας σημαντική δομική ετερογένεια που θα μπορούσε να ταιριάξει με την στερεοδομή ενός αντιγόνου. Τα γονίδια που κωδικοποιούν τις αλυσίδες κ εντοπίζονται στο χρωμόσωμα 2, ενώ τα γονίδια των λ αλυσίδων βρίσκονται στο χρωμόσωμα 22. Τα γονίδια των βαριών αλυσίδων εντοπίζονται στο χρωμόσωμα 14. Στο παράδειγμα της εικόνας 10.4, όπου σχηματοποιείται το γονιδιακό σύμπλεγμα της ελαφράς αλυσίδας της ανοσοσφαιρίνης G, η μεταβλητή περιοχή κωδικοποιείται από τρεις συστοιχίες παρόμοιων αλληλουχιών (συστοιχία V, γονίδια v1, v2, v3.. περίπου 50 ομάδα D, γονίδια d1, d2, d3. περίπου 27 συστοιχία J, γονίδια j1, j2, j3.περίπου 6). Μετά τις ακολουθίες αυτές ακολουθούν τα γονίδια των σταθερών περιοχών (κατά σειρά μ, δ, γ3,γ1, ψευδο-ε, α1, γ2, γ4, ε και α2 για τις ανοσοσφαιρίνες IgM, IgD, IgG, IgA και IgE, αντιστοίχως. Η νουκλεοτιδική δομή των σταθερών περιοχών εμφανίζει καμία ή ελάχιστες παραλλαγές. Η σύνθεση της βαριάς αλυσίδας μ αρχίζει με την ένωση δύο τυχαίων γονιδίων D-J που γίνεται χωριστά στα δύο χρωμοσώματα 14. Έπειτα, ένα από τα δύο σύμπλοκα DJ συνδέεται με ένα τυχαίο γονίδιο V του ενός χρωμοσώματος. Αν αυτό επιτευχθεί, τότε προσαρτάται και το γονίδιο που αντιστοιχεί στη σταθερή περιοχή του γονιδίου μ και, μετά από μεταγραφή του συνολικού DNA και αποκοπή των παρεμβαλλόμενων αλληλουχιών (splicing), η διαμόρφωση του γονιδίου της βαρειάς αλυσίδας μ έχει ολοκληρωθεί. Η διεργασία διεκπεραιώνεται με ειδικά ένζυμα ανασυνδυασμού (ρεκομπινάσες και άλλοι παράγοντες). Ταυτόχρονα, η συνέχιση του ανασυνδυασμού στο άλλο χρωμόσωμα αναστέλλεται. Είναι προφανές ότι με τις τυχαίες αυτές αναδιατάξεις εξασφαλίζονται πολλές χιλιάδες παραλλαγές του μορίου, οι οποίες αυξάνονται εκθετικά αν ληφθεί υπ όψη ότι στα σημεία συμβολών των γονιδίων προσθαφαιρούνται, με διάφορους μηχανισμούς, αλλά κατά τυχαίο τρόπο, διάφορα νουκλεοτίδια. Ένας βασικός μηχανισμός ποικιλότητας είναι η δράση της τελικής δεοξυνουκλεοτιδυλτρανσφεράσης (ΤdΤ, terminal deoxy-nucleotidyl-transferase) που προσθέτει νουκλεοτίδια στις ενώσεις. Η παραγωγή της βαριάς αλυσίδας μ ακολουθείται από την έναρξη του ανασυνδυασμού των γονιδίων της μεταβλητής περιοχής των ελαφρών αλυσίδων. Ο σχηματισμός των ελαφρών αλυσίδων γίνεται με παρόμοιο τρόπο και αποτελεί προϋπόθεση για την περαιτέρω διαφοροποίηση. Αν η αρχική φάση της δημιουργίας της ελαφριάς αλυσίδας ευοδωθεί, τότε παράγεται αλυσίδα κ ή λ, και το κύτταρο αποκτά ανοσοσφαιρίνη Μκ ή Μλ, η οποία εκφράζεται στην επιφάνεια της μεμβράνης του. Με τις παραπάνω διεργασίες, ο οργανισμός αποκτά ανοσοσφαιρίνες με θέσεις δέσμευσης όλων των πιθανών αντιγόνων, αλλά επιπλέον γίνεται δυνατή και η βελτίωση της προσαρμογής κάθε ανοσοσφαιρίνης στο αντιγόνο που της αντιστοιχεί. Τα κύτταρα, όπου οι παραπάνω ανασυνδυασμοί αποτυγχάνουν, πεθαίνουν με ενεργοποίηση μηχανισμών προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου. Η πολυμορφία των αλυσίδων των TCR εξασφαλίζεται με τον ίδιο μηχανισμό ανασυνδυασμού τμημάτων 143

VDJC και συμβολής της TdT. Υπολογίζεται ότι με τα 50 περίπου τμήματα V και τα λιγότερα τμήματα D και J, οι υποδοχείς (ανοσοσφαιρίνες ή TCR) που μπορούν να προκύψουν είναι της τάξης του 10 8-10 12. ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Ωρίμανση και λειτουργίες των Β και Τ λεμφοκυττάρων Η λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος είναι πολύ σημαντική για τον άνθρωπο επειδή τον προασπίζει από κάθε εξωγενή ή ενδογενή βλαπτικό παράγοντα. Είναι εξαιρετικά εξειδικευμένη, με την έννοια ότι κάθε αντίδραση στρέφεται έναντι ενός και μόνον καθορισμένου στόχου και, κατά συνέπεια, είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη. Παρότι η λεπτομερής περιγραφή της εμπίπτει σε άλλον κλάδο της Ιατρικής, εδώ κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν οι κύριες πληροφορίες που σχετίζονται με το λεμφικό σύστημα και τις λειτουργίες του. Η παρουσίαση είναι υπεραπλοποημένη και ακολουθεί τη σειρά: (α) σημασία της αναγνώρισης και σύνδεσης με αντιγόνο, (β) διαφοροποίηση και πολλαπλασιασμός των ώριμων Β- λεμφοκυττάρων, (γ) παρουσίαση του αντιγόνου από τα δενδριτικά κύτταρα, και (δ) διαφοροποίηση και πολλαπλασιαμός των ώριμων Τ λεμφοκυττάρων, και (ε) λειτουργία των Τ4 και Τ8 λεμφοκυττάρων. Η σύνδεση με αντιγόνο είναι παράγοντας επιβίωσης και διαφοροποίησης των λεμφοκυττάρων. Τα Β λεμφοκύτταρα που αποδίδονται στην κυκλοφορία από το μυελό είναι ανεκπαίδευτα (naïve) ή παρθένα (virgin) και φέρουν στην επιφάνειά τους μόρια ανοσοσφαιρίνης με την τυχαία αναδιάταξη των V άκρων τους, όπως περιγράφηκε. Αν συναντήσουν ένα αντιγόνο, του οποίου η δομή αναγνωρίζεται από την ανοσοσφαιρίνη τους, τότε το συνδέουν και συνεχίζουν να εξελίσσονται. Αν δεν συναντήσουν αντιγόνο, θα πεθάνουν με ενεργοποίηση των κατάλληλων αποπτωτικών μηχανισμών. Η ανεύρεση του κατάλληλου αντιγόνου είναι εξίσου σοβαρή προϋπόθεση για την επιβίωση και την εξέλιξη των Τ λεμφοκυττάρων. Ως αντιγόνο μπορεί να δράσει κάθε ουσία, οποιασδήποτε προέλευσης. Υπό κανονικές συνθήκες, κανένα συστατικό του οργανισμού ( ίδιο στοιχείο, self ) δεν μπορεί να διεγείρει άνοσες απαντήσεις από τον ίδιο οργανισμό. Εικόνα 10.4 Σύνθεση μιας βαριάς αλυσίδας μ. Τα τρίγωνα αντιστοιχούν στα τυχαία επιλεγόμενα γονιδιακά τμήματα, τα οποία προοδευτικά ενώνονται για να αποδώσουν το ώριμο αγγελιοφόρο mrna. Η διαφοροποίηση των Β-λεμφοκυττάρων αρχίζει στο μυελό από το αρχέγονο προ-β κύτταρο με τους πρώτους ανασυνδυασμούς των γονιδίων των ανοσοσφαιρινών. Ακολουθεί το άωρο προ-β λεμφοκύτταρο με ικανότητα πολλαπλασιασμού και σύνθεση κυτταροπλασματικής μ αλυσίδας, έπειτα το ώριμο προ-b λεμφοκύτταρο, χωρίς ικανότητα πολλαπλασιασμού, πλήρη κυτταροπλασματική μ αλυσίδα και έναρξη σύνθεσης των ελαφρών αλυσίδων, και τέλος το παρθένο Β λεμφοκύτταρο με έκφραση επιφανειακής IgM. Επισημαίνεται ότι τα κύτταρα αυτά εμφανίζουν διάφορα αντιγόνα επιφανείας με τα οποία μπορεί να αναγνωρισθούν με κυτταρομετρία ροής (Πίνακας 10.3). 144

Κυτταρικοί δείκτες Άρχέγονο δεσμευμένο Β κύτταρο Άωρο προ-β λεμφοκύτταρο Ώριμο προ-β λεμφοκύτταρο Παρθένο Β λεμφοκύτταρο Επιφανειακό CD34 + + - - Κυτταροπλασματικό CD22 και Επιφανειακό CD19- CD24 + + + + Πυρηνική TdT + + - - Επιφανειακό CD10 - + + - Επιφανειακό CD20 - - + + Κυτταροπλασματική μ - - + + Επιφανειακή IgM - - - + Πίνακας 10.3 Αντιγόνα επιφανείας που αναγνωρίζονται στα ωριμάζοντα λεμφοκύτταρα. Η επόμενη φάση περιλαμβάνει τη σύνδεση των ανοσοσφαιρινών επιφανείας των παρθένων Β λεμφοκυττάρων με τα ειδικά για καθεμία από αυτές αντιγόνα. Η σύνδεση γίνεται άμεσα, όπου αυτά συναντηθούν, ή μέσα στους λεμφαδένες, όπου τα λεμφοκύτταρα παραλαμβάνουν από τα δενδριτικά κύτταρα το ανοσογόνο πεπτίδιο του αντιγόνου, το οποίο αναγνωρίζεται, όχι ακόμη με τέλεια προσαρμογή, από τις επιφανειακές τους ανοσοσφαιρίνες. Τα δενδριτικά κύτταρα χαρακτηρίζονται από μακρές αποφυάδες και έχουν την ικανότητα να προσλαμβάνουν διάφορα αντιγόνα, να τα επεξεργάζονται και να προβάλλουν τα ανοσογόνα πεπτίδια σε ειδική θέση των μορίων ιστοσυμβατότητας που εκφράζονται στην επιφάνειά τους. Η σύνδεση με το αντιγόνο επιφέρει ενεργοποίηση και αθρόο πολλαπλασιασμό των Β λεμφοκυττάρων, τα οποία οδηγούνται στα βλαστικά κέντρα του λεμφαδένα, όπου η θέση σύνδεσης του αντιγόνου με την ανοσοσφαιρίνη τελειοποιείται και γίνεται ισχυρότερη με πρόσθετες μεταλλάξεις (σωματική υπερμετάλλαξη) των V περιοχών. Έπειτα, τα ενεργοποιημένα Β λεμφοκύτταρα είτε οδεύουν προς το μυελό ως πλασματοκύτταρα που εκκρίνουν την επιλεγμένη ανοσοσφαιρίνη τους είτε μετατρέπονται σε κύτταρα μνήμης έτοιμα να επαναλάβουν τη διαδικασία όταν χρειασθεί. Οι διεργασίες αυτές υποβοηθούνται από ειδικά Τ λεμφοκύτταρα και άλλες κυτταροκίνες. 145

Εικόνα 10.5 Διαφοροποίηση και πολλαπλασιασμός των Β-λεμφοκυττάρων. 1. Ανεκπαίδευτο αρχέγονο Β-λεμφοκύτταρο. 2. Πρώτη συνάντηση με ένα αντιγόνο, το οποίο αναγνωρίζεται αδρά από τις ατελείς ακόμη ανοσοσφαιρίνες της επιφάνειας του Β-λεμφοκυττάρου. 3 και 4. Το επιλεγμένο Β-λεμφοκύτταρο εισέρχεται στο λεμφοζίδιο, όπου συναντά αντιγόνα και αντιγονικά πεπτίδια που προσφέρονται από τα δενδριτικά κύτταρα. 5. Αν δεν βρεθεί αναγνωρίσιμο αντιγόνο, τα Β-λεμφοκύτταρο αποπίπτει. 6. Αν βρεθεί κατάλληλο αντιγόνο, τότε οι ανοσοσφαιρίνες τελειοποιούνται με περισσότερες μεταλλάξεις και τα αντίστοιχα λεμφοκύτταρα πολλαπλασιάζονται. 7. Τα εκπαιδευμένα Β-λεμφοκύτταρα εξέρχονται στο αίμα και μεταναστεύουν στον μυελό, όπου γίνονται πλασματοκύτταρα για να παραγάγουν και να εκκρίνουν τις ανοσοσφαιρίνες τους, ή παραμένουν ως κύτταρα μνήμης για να είναι έτοιμα σε κάθε ζήτηση. Η διαφοροποίηση των Τ λεμφοκυττάρων αρχίζει και αυτή από ένα αρχέγονο κύτταρο του μυελού, το οποίο εγκαθίσταται στη φλοιώδη μοίρα του θύμου αδένα (προ-θυμοκύτταρο), όπου πολλαπλασιάζεται και διαφοροποιείται αρχίζοντας τη σύνθεση των υποδοχέων επιφανείας (TCR) και άλλων μορίων, μεταξύ των οποίων και οι δείκτες C4 και C8. Στην αρχή συντίθενται αδιακρίτως και τα δύο μόρια. Έπειτα, όταν το θυμοκύτταρο ωριμάζει περισσότερο, επιλέγεται μόνον το ένα. Στη φάση αυτή το ανεκπαίδευτο προθυμοκύτταρο έρχεται σε επαφή με πλήθος αντιγόνων που του προσφέρονται και αποφασίζει για την περαιτέρω εξέλιξη του. Τα Τ λεμφοκύτταρα δεν προσλαμβάνουν μόνα τους τα αντιγόνα έναντι των οποίων αναμένεται να αντιδράσουν. Τα αντιγόνα αυτά πρέπει να τους προσφερθούν και αυτό γίνεται με τη συμμετοχή των μορίων ιστοσυμβατότητας που εκφράζονται στην επιφάνεια όλων των κυττάρων του οργανισμού (MHC, major histocompatibility complex ή HLA, human leucocyte antigens). 146

Εικόνα 10.6 Διαφοροποίηση και πολλαπλασιασμός των Τ-λεμφοκυττάρων. 1. Ανεκπαίδευτο αρχέγονο Τ-λεμφοκύτταρο. 2. Πρώτη συνάντηση με ένα αντιγόνο, το οποίο αναγνωρίζεται αδρά από τους ατελείς ακόμη επιφανειακούς υποδοχείς. 3. Το επιλεγμένο Τ-λεμφοκύτταρο εισέρχεται στο λεμφοζίδιο, όπου συναντά αντιγόνα και αντιγονικά πεπτίδια που προσφέρονται από τα δενδριτικά κύτταρα. 4. Το Τ-λεμφοκύτταρο που υποδέχεται ένα ίδιο αντιγόνο πάνω σε ίδια αντιγονοπαρουσιαστικά μόρια HLA αποκλείεται από τον περαιτέρω πολλαπλασιασμό και πεθαίνει. 5. Επίσης πεθαίνει το Τ-λεμφοκύτταρο που δεν βρίσκει αναγνωρίσιμο αντιγόνο. 7. Τα κατάλληλα εκπαιδευμένα T-λεμφοκύτταρα εξέρχονται στη κυκλοφορία και επιτελούν το έργο τους ως Τ4 (βοηθητικά) ή Τ8 (κυτταροτοξικά) κύτταρα (8). Τα μόρια ιστοσυμβατότητας κωδικοποιούνται από μια σειρά γονιδίων που βρίσκονται πάνω στο χρωμόσωμα 7. Τα μόρια ιστοσυμβατότητας είναι τετραμερή και διακρίνονται σε δύο τάξεις: μόρια τάξης Ι και μόρια τάξης ΙΙ. Τα γονίδια MHC είναι πολύμορφα και διατάσσονται σε συστοιχίες με την ακόλουθη σειρά (κατεύθυνση προς το κεντρομερίδιο) DP, DQ, DR (τάξη ΙΙ, αλυσίδες α και β) και A,B, C (τάξη Ι, μια μόνο αλυσίδα). Κάθε ομάδα περιλαμβάνει λίγες (3) έως πολλές (458) παραλλαγές με αποτέλεσμα ο αριθμός των δυνατών ανασυνδυασμών να είναι τεράστιος. Η συναρμολόγησή τους γίνεται στο κυτταρόπλασμα. Τα μόρια τάξης Ι περιλαμβάνουν τρεις α-αλυσίδες και ένα μόριο β2-μικροσφαιρίνης. Τα μόρια τάξης ΙΙ απαρτίζονται από δύο α- και δύο β-αλυσίδες. Η στερεοδομή και των δύο τύπων αφορίζει μια αύλακα όπου συνδέεται (κατά τη φάση της συναρμολόγησης) το ανοσογόνο πεπτίδιο. Το ανοσογόνο πεπτίδιο αποτελεί προϊόν επεξεργασίας του πρωτεϊνικού μορίου του αντιγόνου, το οποίο παραλαμβάνεται από το πρωτεασωμάτιο και κατατέμνεται με διάφορα ένζυμα. Ο μηχανισμός αυτός αφορά κατά βάση τα μόρια τάξης Ι. Τα ανοσογόνα πεπτίδια που προκύπτουν από την πρωτεόλυση ενσωματώνονται στα μόρια ιστοσυμβατότητας που συγκροτούνται παράλληλα και προβάλλονται στην επιφάνεια των κυττάρων για να αναγνωρισθούν από τα Τ λεμφοκύτταρα. Τα δενδριτικά κύτταρα είναι κύτταρα του μυελού με μεγάλες αποφυάδες, συγγενή των μακροφάγων, που μεταναστεύουν από το μυελό προς όλους τους ιστούς, τους λεμφαδένες και το σπλήνα για να προσφέρουν τα ανοσογόνα πεπτίδια στα Τ λεμφοκύτταρα που κυκλοφορούν. Και αυτό έχει σκοπιμότητα επειδή στους επιχώριους λεμφαδένες παροχετεύονται όλα τα προϊόντα της φλεγμονής, οπότε εξασφαλίζεται ο μεγαλύτερος δυνατός αριθμός και ποικιλία αντιγόνων. Τα δενδριτικά κύτταρα ανήκουν στην κατηγορία των αντιγονοπαρουσιαστικών κυττάρων (APC, antigen presenting cells). Επειδή αντιγονικές ιδιότητες μπορεί να έχει κάθε είδους μόριο, είναι ανάγκη ο κάθε οργανισμός να μπορεί να αναγνωρίσει και να ανεχθεί τα δικά του («ίδια», self ) αντιγόνα. Για τη σημαντική αυτή λειτουργία θεμελειώδη σημασία έχουν τα μόρια ιστοσυμβατότητας τάξης ΙΙ. Ο κανόνας είναι ότι, όταν ίδια αντιγόνα προσφέρονται στα προθυμοκύτταρα από «ίδια» μόρια MHC, τότε τα κύτταρα αυτά αποκλείονται από την περαιτέρω ωρίμανση και αποπίπτουν («αρνητική επιλογή»). Έχει υπολογισθεί ότι η αρνητική επιλογή μαζί 147

με την απόπτωση λόγω αποτυχίας του ανασυνδυασμού των γονιδίων των υποδοχέων επιφέρουν τον θάνατο στο 95% και πλέον των κυτττάρων που περνούν από το θύμο αδένα. Αντίθετα, τα κύτταρα που μπορούν να αναγνωρίσουν τα «ξένα» αντιγόνα παρουσιασμένα σε σύνδεση με τα «ίδια» μόρια MHC επιλέγονται για περαιτέρω διαφοροποίηση («θετική επιλογή«). Με τον τρόπο αυτό («περιορισμός μέσω του συστήματος ιστοσυμβατότητος») τα επιλεγόμενα κύτταρα μαθαίνουν να ανέχονται τα αντιγόνα του οργανισμού από τον οποίο προέρχονται και εξέρχονται στην κυκλοφορία για να επιτελέσουν τις λειτουργίες τους. Όταν οι υποδοχείς των Τ λεμφοκυττάρων που βρίσκονται στην περιφέρεια αναγνωρίσουν αντιγονικά πεπτίδια με τα οποία «ταιριάζουν», συνδέονται με αυτά μέσω των μορίων C4 ή C8 και άλλων μορίων (σύμπλοκο CD3). Η σύνδεση ενισχύεται με τη δράση κυτταροκινών που εκκρίνονται από τα ίδια κύτταρα και απολήγει στην ενεργοποίηση των μορίων CD4 και CD8, τα οποία, μέσω ενός καταρράκτη ενδοκυττάριων σημάτων προς τον πυρήνα, κατευθύνουν τη σύνθεση μορίων που προάγουν αφ ενός την σύνθεση ανοσοσφαιρινών από τα Β λεμφοκύτταρα (κύρια δράση των βοηθητικών λεμφοκυττάρων, CD4), και αφ ετέρου τη σύνθεση «περφορίνης» (ή κυτταρολυσίνης) και άλλων ενζύμων της οικογένειας των πρωτεασών σερίνης από τα Τ8 λεμφοκύτταρα. Παράλληλα, ενας μικρός αριθμός Τ λεμφοκυττάρων μετατρέπονται σε κύτταρα μνήμης, που παραμένουν επί πολλά χρόνια στον οργανισμό, για να εξασφαλίσουν ταχύτερη άμυνα σε περίπτωση εισβολής του ίδιου αντιγόνου. Όταν τα κυκλοφορούντα Τ8 λεμφοκύτταρα αναγνωρίσουν άλλα κύτταρα που φέρουν το αντιγόνο από το οποίο έχουν επιλεγεί, τότε συνδέονται με αυτά μέσω των υποδοχέων τους και επιφέρουν το θάνατό τους (κύτταρα-στόχοι) είτε μέσω άμεσης τοξικής δράσης με πρωτεολυτικά ένζυμα (περφορίνη, granzymes κ.ά.) είτε μέσω επαγωγής μηχανισμών προγραμματισμένου θανάτου (Fas/Fas-ligand). Τα ΝΚ κύτταρα καταστρέφουν ιούς και ενδοκυττάρια βακτήρια τόσο με την αθρόα και άμεση παραγωγή TNF-γ όσο και με τις περφορίνες και τα κυτταροτοξικά ένζυμα που περιέχουν. Τα ΝΚ κύτταρα δεν εκφράζουν τον υποδοχέα TCR, αλλά εκφράζουν τα συμπλέγματα CD16, CD56 και CD57. Η αναγνώριση των κυττάρων στόχων γίνεται μέσω ειδικών υποδοχέων, οι οποίοι μάλιστα δεν λειτουργούν όταν το κύτταρο-στόχος εκφράζει στην επιφάνειά του μόρια HLA, οπότε η κυτταροκτονία αναστέλλεται, ενώ συνδέονται με τα κύτταρα-στόχους και επιφέρουν την άμεση καταστροφή τους, όταν αυτά δεν εκφράζουν αντιγόνα του συστήματος HLA. 148

Βιβλιογραφία Γαρδίκας, K. (1989) Αιματολογία, 5 η έκδοση, εκδόσεις Γ.Π.Παρισιάνου. Γερμενής, Α. Ε. (2000) Ιατρική Ανοσολογία, εκδόσεις Παπαζήση. Hoffrand A.V., Moss, P.A.H., Pettit, J.E. (2011) Essential Haematology, 6 th edition, 2011, Blackwell Publishing Ltd. Πάγκαλης, Γ.Α. (1998) Λεμφοκύτταρα. Αξιολόγηση Εργαστηριακών Εξετάσεων. Στο πολυσυγγραφικό βιβλίο: Αξιολόγηση Εργαστηριακών Εξετάσεων. Α Παθολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών (σελ. 57-62). Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδη, Αθήνα. 149