ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.
Τι είναι η Γλωσσολογία; Τοµέας Γλωσσολογίας Τµήµα Φιλολογίας, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων Προσαρµογή στα Ελληνικά: Γ. Ξυδόπουλος Προσαρµογή 2011-12: Μ. Μαστροπαύλου Η παρουσίαση είναι προσαρµογή στα ελληνικά του υλικού του Subject Centre for Languages, Linguistics and Area Studies της Μ. Βρετανίας Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτές τιςερωτήσεις; 1. Τι σήµαινε παλιά η λέξη «άλογο»; 2. Συνήθως τι µπορεί να είναι όλο γάσι; 3. Πόσες λέξεις υπάρχουν στην πρόταση «Οι γάτες µιλούσαν και οι σκύλοι περπατούσαν» 7 ή 6; 4. Οι προτάσεις µεγαλώνουν σε δέντρα; 5. Μπορούν «οι άχρωµες πράσινες ιδέες να κοιµούνται µανιασµένα»; 6. Ποιος σας έµαθε να µιλάτε; Η Γλωσσολογία µπορεί να σας βοηθήσει να βρείτε τις απαντήσεις 1
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Τι σήµαινε παλιά η λέξη «άλογο»; Α. Ζώο Γιατί; Η λέξη «άλογο» κάποτε σήµαινε γενικά «ζώο» ενώ σήµερα είναι η κοινή λέξη για τον «ίππο». ηλαδή, η σηµασία της υπέστη στένωση. Οι σηµασίες των λέξεων, όπως και άλλα πράγµατα στη γλώσσα, αλλάζουν µε την πάροδο του χρόνου. Ιστορική Γλωσσολογία Ετυµολογία είναι η µελέτη της ιστορικής προέλευσης των λέξεων και αποτελεί µέρος της Ιστορικής Γλωσσολογίας. 2
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Συνήθως τι µπορεί να είναι όλο γάσι; A. Μια γάτα ή µια... γυναίκα Γιατί; Εάν πάρουµε το [γ] από τη λέξη άγχος και το [σ] από τη λέξη σµήνος η λέξη γάσιµπορεί να προφερθεί ως νάζι. Ορισµένες λέξεις στα ελληνικά ορθογραφούνται έτσι ώστε δεν µοιάζουν µε τον τρόπο που προφέρονται. Ghoti fish Αυτού gh, του προφέρεται είδους το τέχνασµα ως /f/ όπως βασίζεται στο tough στην /tʌf/; αγγλική λέξη «ghoti» o,προφέρεται (fish) που ως /ɪ/όπως επινοήθηκε στο από women τον /ˈwɪmɪn/; Τζορτζ Μπέρναρντ ti, προφέρεται Σω για ως να δείξει /ʃ/ όπως το στο παράλογο nation /ˈne της ɪʃən/. αγγλικής ορθογραφίας. Φωνητική και Φωνολογία Αυτοί οι κλάδοι της Γλωσσολογίας ασχολούνται µε τη µελέτη του φωνητικού συστήµατος της γλώσσας (Φωνολογία)και την επιστηµονική µελέτη των φωνητικών διεργασιών (Φωνητική). 3
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Πόσες λέξεις υπάρχουν στην πρόταση «Οι γάτες µιλούσαν και οι σκύλοι έτρεχαν» 7ή6; A. Και τα δύο Γιατί 7; Εξαρτάται από το τι εννοούµε µε τον όρο «λέξη», γιατί η λέξη «λέξη» είναι αµφίσηµη. Εάν η ερώτηση σηµαίνει «πόσοι λεξικοί τύποι» τότε η απάντηση είναι 7. Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Πόσες λέξεις υπάρχουν στην πρόταση «Οι γάτες µιλούσαν και οι σκύλοι έτρεχαν» 7ή6; A. Και τα δύο Γιατί 6; Εάν εννοούµε «πόσοι διαφορετικοί λεξικοί τύποι» τότε η απάντηση είναι 6 αφού υπάρχουν δυο οι στην πρόταση. 4
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Πόσες από τις λέξεις της πρότασης θα περιµένατε να βρείτε σε ένα λεξικό; A. 6 ή 2 Γιατί 6; Το λεξικό δεν είναι ένας κατάλογος λεξικών τύπων αλλά «ληµµάτων». Μπορούµε να βρούµε τις λέξεις «σκύλος» και «γάτα» αλλά όχι «σκύλοι» και «γάτες», επίσης «µιλώ» και «τρέχω» αλλά όχι «έτρεχαν» και «µιλούσαν». Τα «-οι», «-ες», «-αν» και «-ούσαν» δεν υπάρχουν στα λεξικά, γι αυτό 6: ΓΑΤΑ, ΣΚΥΛΟΣ, ΤΡΕΧΩ, ΜΙΛΩ, οι, και. Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Πόσες από τις λέξεις της πρότασης θα περιµένατε να βρείτε σε ένα λεξικό; A. 6 ή 2 Γιατί 2; Αλλά αν εννοούµε πόσοι λεξικοί τύποι τότε η απάντηση θα είναι 2 (οι, και). Κοιτάξτε στο λεξικό σας! 5
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Οι προτάσεις µεγαλώνουν σε δέντρα; Α. Ναι Γιατί; Οι προτάσεις είναι δοµηµένες ακολουθίες λέξεων. «Προτάσεις µεγαλώνουν σε δέντρα» ορθά σχηµατισµένη πρόταση. «προτάσεις µεγαλώνουν δέντρα σε» ή «δέντρα σε µεγαλώνουν προτάσεις» είναι απλά ακαταλαβίστικες. Ένας τρόπος για να δείξουµε πως οι προτάσεις έχουν δοµή είναι να εντοπίσουµε ποιες λέξεις πηγαίνουν µαζί και σχηµατίζουν ενότητες. «σε δέντρα» = µια ενότητα (Πού µεγαλώνουν προτάσεις;) «µεγαλώνουν σε δέντρα» = ενότητα (Τι κάνουν οι προτάσεις;) «προτάσεις» = ενότητα(τι µεγαλώνει σε δέντρα;). Ωστόσο: «προτάσεις µεγαλώνουν»ή «µεγαλώνουν σε»: δεν σχετίζονται µε λογικές ερωτήσεις δεν είναι ενότητες. Σύνταξη Προτάσεις µεγαλώνουν επίσης σε δέντρα όπως: Π ΟΦ PΦ Ο Ρ ΠΦ Π ΟΦ Ο Προτάσεις µεγαλώνουν σε δέντρα 6
Σύνταξη Υπόµνηµα Π Πρόταση Ο Όνοµα ΟΦ Ονοµατική Φράση Ρ Ρήµα ΡΦ Ρηµατική Φράση Π Πρόθεση ΠΠ Προθετική Φράση Οι σχέσεις µεταξύ των λέξεων στις προτάσεις µελετάται από τον κλάδο της Γλωσσολογίας που ονοµάζεται «Σύνταξη» zzz Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Μπορούν οι άχρωµες πράσινες ιδέες να κοιµούνται µανιασµένα; A. Ναι και όχι! Γιατί ναι; Ναι γιατί η πρόταση είναι γραµµατικά σωστή δηλαδή το όνοµα, τα επίθετα, τα ρήµατα και το επίρρηµα βρίσκονται στην κατάλληλη θέση για µια σωστή πρόταση στα ελληνικά. 7
zzz Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Μπορούν οι άχρωµες πράσινες ιδέες να κοιµούνται µανιασµένα; A. Ναι και όχι! Γιατί όχι; Όχι γιατί δεν βγαίνει νόηµα στα πλαίσια του «πραγµατικού κόσµου». Αυτό µας δείχνει ότι δεν αρκεί η γραµµατική για να κάνει αποδεκτή µια πρόταση, αλλά και το περιβάλλον µέσα στο οποίο δηµιουργείται. Στον «πραγµατικό κόσµο» ένα χρώµα δεν µπορεί να είναι άχρωµο και µια ιδέα δεν µπορεί να είναι πράσινη. Προσοχή, ο κόσµος της φαντασίας είναι κάτι διαφορετικό! zzz Σηµασιολογία Ο κλάδος της Γλωσσολογίας που ασχολείται µε τη σηµασία ονοµάζεται Σηµασιολογία. 8
Μπορείτε να απαντήσετε σε αυτή την ερώτηση; Ε. Ποιος σας έµαθε να µιλάτε; Α. Εσείς οι ίδιοι Γιατί; Μπορεί να νοµίζετε ότι ήταν οι γονείς σας που σας έµαθαν πώς να µιλάτε, αλλά στην πραγµατικότητα µάθατε από µόνοι σας. Σίγουρα οι γονείς σας σάς παρείχαν το «µοντέλο» της γλώσσας ή των γλωσσών που θα µαθαίνατε αλλά γεννηθήκατε εφοδιασµένοι µε έναν έτοιµο γλωσσικό επεξεργαστή που σάς βοήθησε να καταλάβετε υποσυνείδητα πώς λειτουργούσε η γλώσσα που ακούγατε. Καταλαβαίνοντας τους κανόνες Έχετε ποτέ ακούσει κάποιο παιδί να λέει Θέλω φάω ή Θέλω νελό ; Τι νοµίζετε πως συµβαίνει εδώ; Σίγουρα δεν µπορεί να άκουσε τους γονείς του να λένε τέτοια πράγµατα. Από πού προέρχονται λοιπόν αυτά; 9
Κατάκτηση Γλώσσας Ο κλάδος της Γλωσσολογίας που µελετά τους τρόπους µε τους οποίους τα παιδιά µαθαίνουν τη γλώσσα τους. Όταν η Γλωσσολογία ασχολείται µε το πώς µαθαίνουµε µια δεύτερη ή ξένη γλώσσα τότε µιλάµε για Κατάκτηση εύτερης Γλώσσας. Λοιπόν τι είναι ακριβώς η Γλωσσολογία; «Γλωσσολογία είναι η επιστήµη της γλώσσας. Είναι ο κλάδος της επιστήµης οι λειτουργοί της οποίας έχουν επικεντρώσει το έργο τους στο να κατανοήσουν γιατί η γλώσσα έχει αυτή τη µορφή. Μελετούν την ιστορία, την κατάκτηση, τη δοµήκαι τη χρήσηόσο το δυνατόν περισσότερων γλωσσών Θα ήταν ωραίο να τις µελετούσαν όλες, αλλά η ζωή είναι πολύ µικρή.» Ντέιβιντ Κρύσταλ (Καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήµιο της Ουαλίας) 10
Λοιπόν τι είναι ακριβώς η Γλωσσολογία; εδοµένου του ότι τη γλώσσα τη συναντάµε σε όλες σχεδόν τις δραστηριότητες του ανθρώπου, η εφαρµογή της γλωσσολογικής ανάλυσης είναι ευρύτατη, περιλαµβάνοντας σχεδόν όλες τις περιοχές όπου η γλώσσα µπορεί να αποτελεί πρακτικό ζήτηµα. Για παράδειγµα: εκµάθηση και διδασκαλία της γλώσσας γλώσσα και νέες τεχνολογίες συστήµατα γραφής λεξικά µετάφραση γλωσσική πολιτική πολύγλωσσες κοινωνίες γλωσσικές διαταραχές γλώσσες υπό εξαφάνιση επικοινωνία µεταξύ διαφορετικών κοινωνικών, πολιτισµικών, οµάδων εισαγωγή γλωσσικών δεδοµένων σε υπολογιστικά συστήµατα και άλλες πολλές! Και τι περιλαµβάνει; Επίπεδα γλωσσικής δοµής: Κάθε τι που λέµε αποτελείται από: Ήχο, Συλλαβές, Λέξεις, Προτάσεις. Κάθε λέξη/πρόταση έχει: Μορφή, Σηµασία, Χρήση. 11
Και τι περιλαµβάνει; Επίπεδα γλωσσικής δοµής: Φωνητική Η φυσιολογία της οµιλίας Επίπεδο ήχων και µηχανισµός παραγωγής Φωνή, άρθρωση Συχνότητα, ένταση, επιτονισµός Και τι περιλαµβάνει; Επίπεδα γλωσσικής δοµής: Φωνολογία Κανόνες που διέπουν το συνδυασµό ήχων σε λέξεις ηχητική δοµή της γλώσσας Τον Πάνο /to bano/ 12
Και τι περιλαµβάνει; Επίπεδα γλωσσικής δοµής: Μορφολογία οµή της λέξης Κανόνες που διέπουν τη δηµιουργία των λέξεων ψυχή ψυχολογία ψυχο-λογία ψυχοθεραπεία ψυχολογούµε ψυχο-θεραπεία ψυχο-λογ-ούµε Και τι περιλαµβάνει; Επίπεδα γλωσσικής δοµής: Σύνταξη: Η δοµή των προτάσεων. Οι κανόνες που διέπουν το σχηµατισµό τους. Η Ελένη χτύπησε την πόρτα Helen opened the door 13
Και τι περιλαµβάνει; Σηµασιολογία Η σηµασία των λέξεων και των προτάσεων Η Σοφία µου έστειλε γράµµα Το δ είναι το τέταρτο γράµµατης αλφαβήτου 27 Και τι περιλαµβάνει; Πραγµατολογία Η χρήση της γλώσσας Εξωγλωσσικοίπαράγοντες που επηρεάζουν τον τρόπο που χρησιµοποιούµε τη γλώσσα. --Μήπως ξέρετε τι ώρα είναι; --Ναι! 28 14
Όλα αυτά ακούγονται ενδιαφέροντααλλά αλλά πού µπορώ να απασχοληθώ; Στα επαγγέλµατα που συνδέονται άµεσα µε τη Γλωσσολογία περιλαµβάνονται τα ακόλουθα: πληροφορική µετάφραση και διερµηνεία εκπαίδευση θεραπεία γλωσσικών διαταραχών εκδόσεις έρευνα δηµιουργία λεξικών Και αν αυτά δεν σας ενδιαφέρουν...! Μην ανησυχείτε, η Γλωσσολογία θα σάς εφοδιάσει µε πολλές δεξιότητες που είναι περιζήτητες σε πολλά άλλα επαγγέλµατα: αριθµητική ικανότητα λογική σκέψη ανάλυση δεδοµένων επικοινωνία και παρουσιάσεις κριτική σκέψη συνεργασία µε άλλους χρήση υπολογιστών 15
Να µερικά παραδείγµατα: Να µερικά επαγγέλµατα στα οποία προτιµώνται πτυχιούχοι µε εξειδίκευση στη Γλωσσολογία: διαφήµιση δηµοσιογραφία λογοθεραπεία (+εξειδίκευση) δικαστική γλωσσολογία συµβουλευτική λεξικογραφία Μπορεί η Γλωσσολογία να κάνει τη διαφορά για σάς; Υπάρχουν ορισµένες δεξιότητες που συνδέονται ως σύνολο ειδικά µε τη Γλωσσολογία και µε κανέναν άλλο επιστηµονικό κλάδο: σεβασµός στην ακρίβεια ικανότητα εκµάθησης νέων συστηµάτων έµφαση στον τύπο κατανόηση της ανθρώπινης συµπεριφοράς γνώση της (µετα)γλώσσας που χρειάζεται για την περιγραφή της γλώσσας 16
Μπορεί η Γλωσσολογία να κάνει τη διαφορά για σάς; Η Γλωσσολογία απαιτεί υψηλό επίπεδο συλλογιστικής που περιλαµβάνει: εντοπισµός και χρήση τεκµηρίων θεωρητική σκέψη κριτική και λογική σκέψη δόµηση πολύπλοκων συστηµάτων Μπορεί η Γλωσσολογία να κάνει τη διαφορά για σάς; Ούτως ή άλλως η Γλωσσολογία µπορεί να σάς βοηθήσει να αποκτήσετε µεγαλύτερη επίγνωση για θέµατα όπως: Πώς κατανοώ τη γλώσσα; Πώς λειτουργεί η γλώσσα στη δική µου και σε άλλες κοινωνίες; Πώς καθορίζεται η ατοµική µου ταυτότητα από τον τρόπο που χρησιµοποιώ τη γλώσσα; 17
Ποια είναι η άποψη των φοιτητών για τη Γλωσσολογία; Απόψεις πρωτοετών φοιτητών: Έµαθα πολλά πράγµατα από το πώς κατακτάµε τη γλώσσα µας µέχρι και το φωνητικό αλφάβητο Το µάθηµα ήταν εντελώς καινούριο για µένα έτσι όλα ήταν πολύ ενδιαφέροντα Χάρη στη σύνταξη τώρα καταλαβαίνω πώς σχηµατίζεται µια πρόταση Συναρπαστικό γνώρισα πώς λειτουργούν διάφορες γλώσσες Ποια είναι η άποψη των φοιτητών για τη Γλωσσολογία; Απόψεις άλλων φοιτητών για την εµπειρία τους: καλύτερες αναλυτικές δεξιότητες Έµαθα το φωνητικό αλφάβητο που είναι πολύ σηµαντικό για την προφορά µε βοήθησε σηµαντικά στην κατανόηση της ελληνικής και άλλων γλωσσών και βελτιώθηκα στη χρήση της βιβλιοθήκης το βρήκα ενδιαφέρον και µε βοήθησε στη γραµµατική 18
Υπάρχουν κάποιοι Γλωσσολόγοι που να είναι διάσηµοι; Ναι, υπάρχουν. Έχετε ακούσει ποτέγια τους: Τζον Τόλκιν Καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης και συγγραφέας του ; Άρχοντα των αχτυλιδιών ΝόαµΤσόµσκι έφερε την επανάσταση στη Γλωσσολογία αλλά είναι γνωστός και για τις ριζοσπαστικές απόψεις του στην ; Πολιτική Αλεξάντερ Γκράχαµ Μπελ Γλωσσολόγος και εφευρέτης του...; Τηλεφώνου Γεώργιος Μπαµπινιώτης Καθηγητής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών και συγγραφέας του...; Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: http://ecourse.uoi.gr Κλειδί εγγραφής: «ling_i» 19
Τέλος Ενότητας Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου. «Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Εισαγωγικά: τι είναι γλώσσα, τι είναι γλωσσολογία». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1089. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.