Frágreðng um brúkaraprístalð Hagstova Føroya 2002
Hagstova Føroya Traðagøta 39 Postboks 2068 FO-165 Argr Telefon 35 28 00 Telefax 35 28 01 T-postur: hagstova@hagstova.fo Hemasíða: www.hagstova.fo 2002 Hagstova Føroya Innhald: Hagstova Føroya Málslg vegleðng: Jóhan Hendrk W. Poulsen Umbrótng: Permumynd: Prent: Útgáva: ISBN 99918-952-1-3 Hagstova Føroya Stephanssonshús Bookpartner Hagstova Føroya, Tórshavn 2002 2
Innhaldsyvrlt Inngangur...5 Endamálð vð prístal...6 Nýtsluendamálð vð undanfarna brúkaraprístal...6 Hvat mátar nýggja brúkaraprístalð?...8 Brúkaraprístal og nflasjón...9 Onnur nýtsla av brúkaraprístal...9 Yvrlt yvr kaptln í frágreðngn...9 1. partur Húsarhaldsnýtsla og útroknng av brúkaraprístal...11 1. kap. Avmarkng av húsarhaldsnýtslun...11 1.1 Vrðð á húsarhaldsnýtslun...11 1.2 Húsarhaldsnýtsla/enstaklngsnýtsla...11 1.3 Landafrøðlg avmarkng...11 1.4 Vørur og tænastur tl vnnuendamál...12 1.5 Egn framleðsla...12 1.6 Endurnýtsla...12 2. kap. Flokkng av húsarhaldsnýtslun...13 2.1 Altjóða nummarskrá eftr nýtsluendamál...13 2.2 Nýtslan skpað í grundbólkar...13 3. kap. Bygnaðurn í brúkaraprístalnum...15 3.1 Megnreglur fyr skpan av grundbólkum...16 3.2 Frá handlsprísum tl endalgt prístal...16 3.3 Grundbólkaprísr...17 3.4 Grundbólkaprístal...22 3.5 Brúkaraprístal og bólkaprístal...22 4. kap. Prístøka...23 4.1 Stakroyndn...23 4.2 Val av vetarum...23 4.3 Val av umboðsvørum og -tænastum...26 2. partur Kannngn av húsarhaldsnýtslun...27 5. kap. Kannngarháttur...27 5.1 Keldur...27 5.2 Tlfeng og nýtsla...28 6. kap. Innfluttar vørur...29 6.1 Vøruskrán...29 6.2 Innflytarar...29 6.3 Sølan hjá nnflytarum...30 6.4 Innflutnngur tl húsarhald...31 6.5 Søluprísur...31 6.6 Aðrar húsarhaldsvørur...32 Kap. 7 Føroysk framleðsla...33 7.1 Keldur og háttalag...33 7.2 Vøruframleðsla...34 7.3 Tænastur...35 8. kap. Býl...39 8.1 Íbúðanýtslan í leguíbúðum...40 8.2 Prísgongdn fyr húsalegu...41 8.3 Íbúðanýtslan í ognaríbúðum...41 8.4 Prísgongdn fyr ognaríbúðr...43 Skjal 1 Útroknng av mðalprísum, grundbólkaprístal og brúkaraprístal...44 Skjal 2 Spurnakannng um býlsútreðslur...46 Skjal 3 Úrslt av húsarhaldskannngn...47 3
4
Inngangur Eftr sáttmálasamráðngarnar í 1999, tá ð ósemja um verulga prísvøksturn í Føroyum tók seg upp mllum partarnar, gjørdst alment kunnugt, at neyðugt var vð enum mera álítand brúkaraprístal. Landsstýrð samtykt, at nýtt vektargrundarlag tl brúkaraprístalð skuld gerast, og var hetta arbeð lðugt á vár 2001. 1. jul 2001 var brúkaraprístalð roknað fyrstu ferð eftr nýggja vektargrundarlagnum, sum byggr á kannng av nýtslumynstrnum hjá húsarhaldunum í 1998. Senast vektrnar vórðu dagførdar, var í 1975, og leng hevur verð grett, at vøru- og tænastuumboðann og nýtslumynstrð í vektargrundarlagnum samsvarað kk vð verulgu samansetngna av húsarhaldsnýtslun í dag, ena fjórðngsøld senn. Vektargrundarlagð frá 1975 var grundað á húsarhaldskannng í 1971-72 av nýtslumynstrnum hjá 47 løntakarahúsarhaldum vð 2-8 børnum. Nýggja vektargrundarlagð er kk funnð vð spurnakannng hjá húsarhaldum um nýtslu terra. Í staðn er nýtslumynstrð kannað um skrár, serlga nnflutnngs- og mvg-skránna, og vð spurnngum tl nnflytarar og vetarar um býtð av sølu terra tl ávkavst smásølu/húsarhald og vnnu, stovnar og onnur. Serstøk spurnakannng er gjørd fyr býlsútreðslur. Esn eru upplýsngar um nýtslumynstrð hjá húsarhaldum í Ísland og Danmark nýttar í ávísum førum. Nýggja vektargrundarlagð er flokkað eftr altjóða nummarskrá, soleðs at prísgongdn í Føroyum gerst mer sambærlg vð prísgongdna í øðrum londum. Úrvalð av vørum og tænastum, sum prísr verða tknr fyr at umboða húsarhaldsnýtsluna, er gjørt av nýggjum, ens og útroknngarhátturn av mðalprísum er broyttur. Esn er nýggj umfatand telduskpan gjørd tl at rokna brúkaraprístalð. At keldurnar tl nýggja vektargrundarlagð eru skrár og vetarar merkr, at vt kk hava ett útgrenað nýtslumynstur frá upprunakeldun, húsarhaldnum sjálvum. Í staðn fnna vt útreðslurnar hjá øllum húsarhaldum sundurgrenaðar í vørubólkar og tænastur, sum vetarakeldurnar geva møguleka tl. Samanborð vð spurnakannng hjá húsarhaldum eru tó fler avmarkngar vð kannngn. Í fyrsta lag verður nýtslan kk so væl sundurgrenað á vørubólkar og tænastur, tá upplýsngarnar kk stava benleðs frá húsarhaldunum. Ett nú kundu tænastuvetngar verð nógv betur lýstar vð spurnakannng. Í øðrum lag gevur kannngn, umframt vektargrundarlagð tl brúkaraprístalð, kk aðra stórvegs vtan enn nýtsluútreðslurnar hjá húsarhaldunum samanlagt. Uttan spurnakannng ber kk tl at gera nýtslumynstrð upp eftr ymskum undrstøðseyðkennum fyr húsarhaldn, so sum sosalum, samfelagsfrøðlgum og íbúgvafrøðlgum vðurskftum. T.d. uppgerð av nýtslumynstrnum eftr nntøku hjá húsarhaldnum, eftr slag og stødd av húsarhald, barnafamljum, tal á børnum, eftr aldr á stakbúgvand, eftr búsetu o.s.fr. Hnvegn eru esn avmarkngar vð spurnakannngum í húsarhaldnum, samanborð vð kannng um skrár og fyrspurnngar hjá vetarum. En er, at húsarhaldn kunnu leggja seg eftr at keypa vð betr skl, meðan kannngn stendur vð, enn tey annars gera, so at myndn av daglgu nýtslun verður órógvað. Lynd kann esn vera tl at krógva vðkvæmar upplýsngar um t.d. rúsdrekka- og tubbaksnýtslu. Upplýsngar um nýtsluna hjá børnum og tannárngum uttan fyr hemð er esn trupult at fáa hendur á vð spurnakannng. Uttan mun tl hvør av kannngarháttunum varð valdur, so fngu vt ett nýtt vektargrundarlag, sum samsvarað munand betur vð verulga nýtslumynstrð í dag enn undanfarna vektargrundarlag. Og harvð ett mer álítand 5
brúkaraprístal. Og var hetta esn høvuðsendamálð vð at gera kannngna. Endamálð vð prístal Endamálð vð enum prístal er at máta prísbroytngar. Prístal er ett útroknað tal, sum sýnr gongdna í príslegu ávíst tíðarskeð. Henda frágreðng snýr seg um brúkaraprístal, sum í Føroyum vanlga, og heldur msvísand, bara hevur verð kallað prístalð. Brúkaraprístal er en samanfatng av, hvussu prísrnr á enar ávísar nýtslusamansetng av vørum og tænastum, sum húsarhaldð keypr, eru broyttr frá enum tíðarskeð tl annað. Prísrnr á ymskum vørum og tænastum broytast kk ens, so ett prístal kann bara endurspegla mðalprísbroytngarnar. Vrðð á enum prístal verður ett grundtíðarskeð sett tl 100, og vrðð á prístalnum onnur tíðarskeð vísr mðal prosentvísu prísbroytngna samanborna vð grundtíðarskeðð. Hetta setr benanvegn tver grundleggjand spurnngar: Hvørjar vørur og tænastur, hvørjar prísr, skal prístalð umfata? Hvør háttur er tann rættast at fnna mðalprísbroytngna fyr vrðð á temum valdu vørunum og tænastunum frá enum tíðarskeð tl annað? Hesn senn spurnngurn verður vðgjørdur gjøgnum alla frágreðngna. Tað er serlga fyrra spurnngn, sum nomð skal verða vð her. Tí alt eftr hvussu hann verður svaraður, fáa vt ett ávíst prístal. Úrvalð av vørum og tænastum sum prístalð skal fevna um, ger av slagð av prístal. T.d. prístal fyr húsarhaldsnýtslu, brúkaraprístal, útflutnngsprístal, nnflutnngsprístal. Tað fnst ett ótal av prístølum. Hvussu ett prístal verður sklmarkað, og hvat tað skal umfata, veldst mest um, hvat endamál tað skal brúkast tl. Brúkaraprístalð er ætlað at máta mðalprísbroytngar fyr vørur og tænastur, sum húsarhaldð keypr, t.e. ett prístal fyr húsarhaldsnýtsluna. Nú eru húsarhald kk ens, og vt keypa kk sama slag ella somu nøgdr av vørum og tænastum ett ávíst tíðarskeð. Ymsk brúkaraprístøl kunnu tí roknast, alt eftr hvørj húsarhald og hvørjar vørur og tænastur tað fevnr um. Ett brúkaraprístal fyr nýtslumynstrð hjá lágnntøkuhúsarhaldum kann vísa helt øðrvís prísgongd enn ett brúkaraprístal fyr nýtslumynstrð hjá hánntøkuhúsarhaldum, júst tí nýtslumynstrð er ymskt - húsarhald vð mnn nntøku at ráða yvr nýta lutfalslga størr part av henn tl neyðsynjarvørur. Slík brúkaraprístøl eftr húsarhaldsnntøku ber væl tl at gera, um nýtslumynstrð verður funnð vð húsarhaldskannng, har esn verður spurt um nntøkuna hjá húsarhaldunum. Esn ber tl at úthýsa ávísum vørum og tænastum, t.d. marglætsvørum, sum eru ov kostnaðarmklar hjá flestum húsarhaldum at útvega sær. Nýtsluendamálð vð undanfarna brúkaraprístal Sum høvuðsreglu egur nýtsluendamálð vð enum brúkaraprístal at gera av, hvørj húsarhald og hvørjar vørur og tænastur, tað skal fevna um. Prístalð frá 1975 var ett serstakt brúkaraprístal, sum bygd á nýtslumynstrð í 1971-72 hjá løntakarahúsarhaldum vð 2-8 børnum, og endurspeglað soleðs mðalprísgongdna fyr nýtsluna hjá enum løntakara-barnahúsk. Tað var esn upprunalga ætlað at prístalsjavna lønrnar, har serlga húskjum vð børnum skuld tryggjast vðbót fyr dýrtíð: keyporkan tl ta nýtslu, sum var vanlg fyr júst hetta løntakara-barnahúskð, skuld varðvetast. Vektargrundarlagð, t.e. lutfalslga nýtslan eftr vøru- og tænastubólkum, fevnd tí serstaklga um matvørur, klædnavørur, gerandsvørur og tænastur annars. Á talvu 1 nðanfyr er samanberng av undanfarna og nýggja vektargrundarlagnum eftr høvuðsbólkum. 6
Talva 1. Samanberng av vektargrundarlagnum 1972 og 1998 Cocop-nr. Høvuðsbólkar 1972 1998 01 Matur og drekka 42,1 21,3 02 Rúsdrekka og tubbak 5,6 5,9 03 Klædnavørur og fótbúnaður 10,2 5,4 04 Býl 21,5 20,2 05 Innbúgv, húsbúnaður o.l. 8,2 6,0 06 Helsa 1,6 2,8 07 Flutnngur 3,2 13,1 08 Samskft 1,0 4,6 09 Frítíð og mentan 1,9 11,9 10 Útbúgvng - 0,1 11 Hotell og matvetarar - 3,6 12 Ymskar vørur og tænastur 4,7 5,3 Allr høvuðsbólkar samanlagt 100,0 100,0 Talvan skal lesast soleðs, at t.d. matvøruparturn í vektargrundarlagnum eftr kannngn í 1972 var 42,1 %, meðan nýggja kannngn vísr, at hesn parturn nú er 21,3 %. Talvan vísr esn, at helt nógvar vørur og tænastur í nýggja vektargrundarlagnum antn kk vóru útbodnar í 1972 ella vóru kk eftrspurdar av temum 47 húskjunum í kannngn tá. T.d. var nýtslan í bólkunum 07 flutnngur, 08 samskft og 09 frítíð og mentan í vektargrundarlagnum frá 1972 samanlagt góð 6 %, men í nýggja vektargrundarlagnum út vð 30 %. Talva 2 vísr, at nýtslan hjá føroysku húsarhaldunum í 1998 var stívlga 3,2 mll. kr. samanlagt og 288.000 kr. hjá mðalhúsk. Talvan vísr esn, hvussu nógv húsarhaldn keyptu fyr av úrvaldum stórum nýtslubólkum samanlagt og í mðal. Talva 2. Húsarhaldsnýtsla í kr. í úrvaldum vørubólkum, samanlagt og fyr mðalhúsk Cocop-nr. Vørubólkar Samanlagt Mðalhúsk 01.1.1 Breyð og kornvørur 117.439.134 8.287 01.1.2 Kjøt 121.355.104 8.563 01.1.4 Mjólk, ostur og egg 98.553.753 6.954 01.1.8 Sukur, sjokoláta, góðgæt o.l 94.666.187 6.680 04.1 Húsalega 60.335.510 4.257 04.2 Sethús, rentuútreðslur 254.993.750 17.993 04.3 Vðlíkahald av bústað 89.138.675 6.290 04.5 Ravmagn og ht 248.247.519 17.517 07.1 Akfarskeyp 165.659.554 11.689 07.2 Rakstur av akførum 202.797.774 14.310 08.3 Teletænastur 131.184.191 9.257 09.1 Út- og sjónvarp, myndatól, KT-útgerð o.l. 84.703.705 5.977 09.5 Bløð. bøkur og skrvtlfar 108.636.328 7.666 09.6 Frítíðarferð uttanlands 78.376.540 5.530 01.1.1 Breyð og kornvørur 117.439.134 8.287 Øll húsarhaldsnýtsla 3.232.450.653 228.087 7
Hvat mátar nýggja brúkaraprístalð? Nýggja brúkaraprístalð vísr prísgongdna fyr nýtsluna hjá øllum húsarhaldum í Føroyum. Vektargrundarlagð er samansetngn av allar húsarhaldsnýtslun. Hetta merkr, at húsarhald hava ávrkan á vektrnar í vektargrundarlagnum eftr egnu nýtslu sín. T.d. hava húsarhald vð nýtslu av enum ávísum vørubólk ella tænastu, ð er yvr mðal, ena ávrkan á vektna fyr henda bólk, sum er yvr mðal, o.s.fr. Henda vektng av húsarhalds-nýtslun kallast plutokratsk. Vð hesar vektng mátar brúkaraprístal mðalprísbroytngar fyr mðalnýtsluvrð. Vð sokallaðar demokratskar vektng harafturímót fáa øll húsarhald ens stóran týdnng fyr vektrnar. Hesn týdnngur er terra egna nýtsla av enar vøru sum lutfall av terra egnu nýtslu samanlagt. Ett brúkaraprístal vð demokratskar vektng mátar, hvussu prísbroytngar ávrka mðalhúsarhaldð, heldur enn hvussu tær ávrka mðalnýtsluna, soleðs sum brúkaraprístal vð plutokratskar vektng. Talva 3 vísr døm um hes bæð sløg av vektng. Í dømnum eru matvørur 25 % av nýtslun hjá húsarhald 1 og 15 % hjá húsarhald 2. Mðal av hesum er 20 %, sum svarar tl demokratska vektng. Bæð húsarhaldn hava ens stóran týdnng fyr vektna. Eftr plutokratskar vektng verður vektn fyr matvørur 18 %. Matvøruparturn tlsamans verður her roknaður av allar nýtslun tlsamans, og nýtslan hjá húsarhald 2 tl aðrar vørur er so mkð stór, at hon dregur matvørupartn samanlagt av nýtslun samanlagt nður mót húsarhaldsns egna matvørupart. Talva 3. Døm um plutokratska og demokratska vektng Tvey húsarhald og Tver vørubólkar Nýtsla í kr. Húsarhald Húsarhald 1 Húsarhald 2 Húsarhald Vørur Samanlagt Matvørur 25 30 55 Aðrar vørur 75 170 245 Vørur samanlagt 100 200 300 Nýtsluparturn av matvørum fyr hes bæð húsarhaldn er: Húsarhald 1: 25 kr./100 kr. = 0,25 Húsarhald 2: 30 kr./200 kr. = 0,15 Plutokratsk vekt fyr matvørur er matvøruparturn av nýtslun samanlagdar: (25 + 30) = (25 + 75) + (30 + 170) 55 300 = 0,18 Demokratsk vekt fyr matvørur er mðal av lutfalslga matvørupartnum hjá báðum húsarhaldunum samanløgdum 1 25 30 + = 2 25 + 75 30 + 170 1 2 25 100 + 30 = 0,20 200 8
Vektargrundarlagð undr nýggja brúkaraprístalnum er funnð út frá húsarhaldsnýtslun samanlagdar, og svarar hetta tí tl plutokratska vektng, sum esn er vanlg at nýta í brúkaraprístal. Fyr at kunna nýta demokratska vektng er neyðugt at vta nýtslumynstrð hjá húsarhaldum eftr ávísum eyðkennum, tl døms eftr nntøkum hjá húsarhaldum, eftr stødd á húsarhald ella bústaðarmynstr. Serstøk brúkaraprístøl kunnu so roknast fyr ymskar húsarhaldsbólkar. Men tl hetta endamál krevst sjálvsagt víðfevnd húsarhaldskannng, sum kk er gjørd tl nýggja brúkaraprístalð. En fyrmunur vð plutokratskar vektng er, at engn er at gera ov lítð av rúsdrekka- ella tubbaksnýtslu, og nýtslan hjá børnum og tannárngum uttan fyr hemð verður esn fangað. Brúkaraprístal og nflasjón At hava tamarhald á heldarnflasjónn er vanlga ett høvuðsmál í búskaparpoltkk. Men tað er grett, at brúkaraprístal er kk ett mát fyr heldarnflasjónna, tí tað mátar bara prísbroytngar á nýtsluvørum og tænastum, sum húsarhaldn keypa. Tað fevnr kk um t.d. íløguvørur og tlfarsnýtslu hjá vnnun ella almenna nýtslu. Kortn verður brúkaraprístalð ofta tulkað sum ett heldarmát fyr nflasjónna, bæð av poltkarum, tjóðarbankum og esn av fjølmðlum og almennngnum. Og kk uttan grund. Tí hóast brúkaraprístalð kk er ett mát fyr heldarnflasjónna, so kann roknast vð, at gongdn í brúkaraprístalnum samsvarar rættlga væl vð heldargongdna. Og serstaklga kann roknast vð, at brúkaraprístalð er en gott mát fyr, um nflasjónn er vaksand ella mnkand, og esn fyr umskft í nflasjónsgongdn. Onnur nýtsla av brúkaraprístal Búskaparlgar grenngar - t.d. nflasjón samanborn vð onnur lond - ávrkan á kappngarfør Stllng - almennar pensónr, lestrarstuðul, tryggngargjøld o.l. Deflaterng av tjóðarroknskap og øðrum búskaparlgum støddum, t.d. smásøluumsetnng - t.e. at fnna verulgu gongdna, rensaða fyr prísávrkan. Útroknng av keypsorkun Yvrlt yvr kaptln í frágreðngn Frágreðngn er býtt í tver høvuðspartar. 1. partur snýr seg um, hvat prístal er, um bygnaðn í brúkaraprístalnum, um prístøku og útroknng av prístal. Sum tað sklst av nngangnum, so eru nógvar avgerðr, ð skulu verða tknar, tá ð ett prístal skal evnast tl. Avgerð um endamálð vð prístalnum, um hvørj húsarhald og hvørjar vørur og tænastur, tað skal fevna um. Prís- og útreðsluhugtakð skal sklmarkast. Vøru- og tænastubólkar skulu veljast út og skpast í ett vektargrundarlag. En stakroynd av vetarum og umboðsvørum og -tænastum skal veljast, sum prísr verða tknr fyr at umboða prísgongd í nýtslubólkunum. Í 1. kap. verður húsarhaldsnýtslan lýst og avmarkað landafrøðlga, frá enstaklngsnýtslu samanlagar og frá vnnulgar nýtslu. Í arbeðnum vð nýggja brúkaraprístalnum hevur dentur verð lagdur á, at tað er sambærlgt vð brúkaraprístøl í londunum krng okkum. Húsarhaldsnýtslan er tí flokkað í nýtslubólkar eftr altjóða nummarskrá. Og hon er skpað í so smáar bólkar - grundbólkar - sum hemldr hava gjørt tað møgulgt, har hvør grundbólkur fær sína nýtsluvekt eftr lutfalslga týdnng sínum av húsarhaldsútreðslunum samanløgdum í 1998. Húsarhaldsnýtslan soleðs skpað í bólkar vð nýtsluvekt, er vektargrundarlagð, ella prístalsgrundarlagð. Um flokkng av húsarhaldsnýtslun og um vektr er 2. kap. 3. kap. er ett yvrlt yvr bygnaðn og megnreglurnar fyr útroknngn í tí føroyska brúkaraprístalnum. Um skpan av grundbólkum og val av endarvørum og -tænastum at umboða nýtsluna í grundbólkum. 9
Húsarhaldsnýtslan fevnr um ett ótal av vørum og tænastum og uppaftur flerfalt tal av prísum frá hundraðtals vetarum. Prístalsvandamálð er útfrá prís- og mongdarbroytngum á hesar ørgynnu av vørum og tænastum at sklja prísbroytngarnar burturúr og lýsa tær í enum tal - mðalprísbroytngna fyr vørurnar og tænasturnar samanlagdar frá enum tíðarskeð tl annað. Meðan 1. kap. vðger avmarkngna av vørum og tænastum í húsarhaldsnýtslun, og 3. kap. val av endarvørum og -tænastum, so er 4. kap. um val av vøru- og tænastuskap, sum prísr skulu takast fyr og val av vetarum, har sum prísr skulu útvegast. Í skjal 1 er ett yvrlt yvr formlar tl útroknng av mðalprísum og brúkaraprístal. 2. partur er um kannng av húsarhaldsnýtslun í Føroyum. Úrsltð av hesar kannng er nýtslumynstrð hjá føroyska húsarhaldnum, sum gevur okkum vektargrundarlagð tl útroknngar av brúkaraprístalnum. Fyr allarflestar húsarhaldsvørur er galdand, at tær eru esn tlfarsnýtsla í vnnun ella almenn nýtslu. Esn eru mangar tænastur, sum bæð eru húsarhaldsnýtsla og nýtsla hjá øðrum. Endamálð vð kannngn er at fnna, hvussu stórur partur av øllum vørum og tænastum útboðn í Føroyum endar í húsarhaldnum sum nýtsla, og at flokka hesa nýtslu eftr altjóða nummarskránn COICOP (sí senn) tl ett vektargrundarlag. 5. kap. er um kannngarháttn alment, og hvørjar keldur eru nýttar tl at sklja húsarhaldsnýtsluna frá aðrar nýtslu. Kannngn tekur støð í tí, at øll nýtsla í Føroyum hevur sín uppruna í tlfengnum av nnflutnng og føroyskar framleðslu. Megnparturn av húsarhaldsvørum í Føroyum kemur uttanífrá, meðan tænastunýtslan hjá húsarhaldunum í mestan mun stavar frá føroyskum vetarum. Kannngn er eftr hesum býtt í tver høvuðspartar. 6. kap. er um, hvussu húsarhaldsparturn er funnn úr nnfluttu vørunum, og 7. kap. er um, hvussu stórur partur av føroyskar vøru- og tænastuframleðslu endar sum húsarhaldsnýtsla. 8. kap. er um býl. En spurnakannng varð gjørd um býlsútreðslur og legumarknaðn, evnn í hesar spurnakannng eru á skjal 2. Úrslt av kannngn av húsarhaldsnýtslun í Føroyum verða løgd fram í skjal 3. 10
1. partur Húsarhaldsnýtsla og útroknng av brúkaraprístal 1. kap. Avmarkng av húsarhaldsnýtslun Í flestum londum byggr vektargrundarlagð í brúkaraprístalnum - umframt uppgerð av enstaklngsnýtslun í tjóðarroknskapnum - á umfatand húsarhaldskannngar av nýtslumynstrnum vð jøvnum mllumblum. Á tann hátt kann vektargrundarlagð fnnast á sera útgrenaðum vøru- og tænastubólkum, sum prísr mánaðarlga vera útvegaðr fyr. Undanfarna prístal í Føroyum var esn grundað á ena húsarhaldskannng, um enn bara 47 húsarhald vóru vð í terr stakroyndn. Sum nevnt er engn stakroynd gjørd av húsarhaldsnýtslun tl nýggja brúkaraprístalð, og tí hava vt kk ett útgrent nýtslumynstur frá upprunakeldun, húsarhaldnum sjálvum. Heldur kk hava vt samband mllum nýtslu og nntøku frá brúkaranum sjálvum. Í staðn er kannng gjørd av húsarhaldsnýtslun í Føroyum samanlagt, býtt á so útgrenaðar vørubólkar og tænastur sum keldurnar hava loyvt. Henda kannng hevur sostatt rokkð tvemum málum í senn: 1. Útreðslurnar tl nýtslu hjá øllum húsarhaldum í Føroyum 2. Vektargrundarlag fyr brúkaraprístal Hesn háttur at fnna fram tl vektargrundarlagð út frá húsarhaldsnýtslun samanlagdar kann verjast út frá endamálnum vð nýggja føroyska brúkaraprístalnum. Meðan undanfarna prístalð upprunalga var ætlað at prístalsjavna lønrnar hjá løntakara-barnafamljum, so skal nýggja brúkaraprístalð fyrst og fremst vísa prísgongdna fyr vørur og tænastur hjá húsarhaldunum í Føroyum sum held. 1.1 Vrðð á húsarhaldsnýtslun Vrðð á húsarhaldsnýtslun - húsarhaldsútreðslan - verður roknað sum samløgan av prís faldað vð mongd fyr allar vørur og tænastur, sum húsarhaldn keypa ett ávíst tíðarskeð. Í nýggja brúkaraprístalnum er hetta tíðarskeð 1998. Hetta vrðð á húsarhaldsnýtslun verður gjørt upp í søluprísum, t.e. uppgerðn av húsarhaldsnýtslun byggr á ter prísr, sum húsarhaldn í roynd og veru skulu gjalda fyr tær vørur og tænastur, sum nýtslan fevnr um. Óbenleðs skattr, ð kunnu knýtast at vørum og tænastum, sum húsarhaldð kann velja at nýta ella lata vera, verða roknaðr vð sum útreðslur tl húsarhaldsnýtslu. Ter eru mervrðsgjald og aðrr vøru- og tænastuskattr. 1.2 Húsarhaldsnýtsla/enstaklngsnýtsla Vektargrundarlagð undr brúkaraprístalnum fevnr um allar útreðslur av vørum og tænastum, sum húsarhaldn hava at nøkta sín tørv og sín ynsk, og sum hava en prís, sum húsarhaldn gjalda. Tað er sostatt kk øll enstaklngsnýtsla, sum verður roknað vð í vektargrundarlagð. Nýtsla, sum húsarhaldð kk hevur útreðslur av benleðs, verður hldn uttanfyr. Her verður serlga hugsað um vørur og tænastur vettar av feløgum, ella nýtsla, sum verður goldn - ella endurgoldn - av tí almenna, og tí kk hevur en benleðs prís. Fyr barnaansng tl døms er foreldraparturn av ansngargjaldnum tkn vð í vektargrundarlagð, men kk parturn, sum er goldn av land og kommunum um skattn. Í uppgerðn av enstaklngsnýtslun í tjóðarroknskapnum er henda nýtsla sjálvsagt vð, men kk í brúkaraprístalnum, sum jú er ett mát fyr prísbroytngum. 1.3 Landafrøðlg avmarkng Húsarhaldsnýtslan í nýggja brúkaraprístalnum fevnr um nýtsluna hjá bæð føroyskum og útlendskum húsarhaldum í Føroyum. Tað er henda nýtsla samanlagt, sum tað hagfrøðlga er møgulgt at flokka eftr nýtsluendamál og koma fram tl ett vektargrundarlag. Og tað er esn øll húsarhaldsnýtsla í Føroyum - esn útlendsk - sum ávrkar prísgongdna. 11
Harafturímót er nýtslan hjá føroyskum húsarhaldum uttanlands kk roknað vð í vektargrundarlagð. Ferðaútreðslurnar í samband vð frítíð og ørnd hjá føroyskum húsarhaldum uttanlands verða tó roknaðar vð í húsarhaldsnýtsluna. Hesn munur á uppgerðn av húsarhaldsnýtslun í vektargrundarlagnum og uppgerðn av enstaklngsnýtslun samanlagdar er sostatt: Enstaklngsnýtsla samanløgd - Nýtsluútr. vettar av tí almenna og feløgum = húsarhaldsnýtsla hjá búsettum í Føroyum samanlagt - keyp føroynga í útlondum + keyp útlendnga í Føroyum = Húsarhaldsnýtsla í Føroyum Húsarhaldsnýtslan í Føroyum fevnr um keyp føroynga og útlendnga av vørum og tænastum í Føroyum, men kk keyp føroynga í útlondum. Enstaklngsnýtslan í tjóðarroknskapnum fevnr um - umframt húsarhaldsnýtsluna í Føroyum - vørur og tænastur, vettar av felagsskapum, vetngar tl nýtslu frá tí almenna og haraftrat keyp føroynga í útlondum, men kk keyp útlendnga í Føroyum. 1.4 Vørur og tænastur tl vnnuendamál Vørur og tænastur kunnu eyðmerkjast eftr sínum nýtsluendamál. Tl døms matvørur, klædnavørur, býl o.s.fr. Og málð vð kannngn av húsarhaldsnýtslun - lýst í 2. part - er at gera upp allar tær útreðslur tl vørur og tænastur, sum húsarhaldn útvega sær, nýta ella rnda fyr, og sum kk eru tl vnnuendamál og íløgur. Trupullekn her er, at summar av vørunum og tænastunum, sum húsarhaldð keypr, kunnu antn verða tl egna nýtslu ella tl vnnulg endamál, tl døms bensn, klæð og flutnngur. Esn vnnufyrtøkur keypa nógvar vørur og tænastur at nýta sum rávørur í framleðslu terra, men hesar kunnu esn vera húsarhaldsnýtsla, tl døms olja, mjøl o.s.fr. Tann parturn av hesum blandaðu vørum og tænastum, sum eru tl vnnuendamál, er kk at rokna upp í húsarhaldsnýtsluna. Íløguvørur og parturn av vørum og tænastum, sum er tlfarsnýtsla í framleðslu, skulu kk takast vð í vektargrundarlagð. Samansparng, lívstryggng og eftrlønartryggng og fíggjaríløgur skulu kk roknast vð. Serlg fyrlt skulu takast fyr býl og møgulga esn ávísar drúgvar nýtsluvørur, har útvegan, nýtsla og gjaldng kk nýtast at vera samstunds. 1.5 Egn framleðsla Nýtsla av egnar framleðslu verður kk roknað vð í húsarhaldsnýtsluna í prístalnum. T.d. verða epl úr egnar veltu kk roknað vð, meðan handlstøðn, sum verða keypt, skulu roknast vð. Nýtsla av egnar framleðslu verður sjálvsagt roknað vð í enstaklngsnýtsluna í tjóðarroknskapnum. 1.6 Endurnýtsla Søla av brúktum vørum er kk tkn vð í húsarhaldsnýtsluna. Hesn marknaður er torførur og tíðarkrevjand at gera upp. Hann er esn mettur at vera sera lítl samanborn vð húsarhaldsnýtsluna samanlagt. Serstaklga tá ð hugsað verður um, at søla frá enum húsarhald tl annað skal kk roknast upp í húsarhaldsnýtsluna, tí nýtslan hjá húsarhaldsseljara mnkar samsvarand, sum nýtslan hjá húsarhaldskeypara veksur. Og sølan av brúktum vørum tl húsarhaldsgera frá gerum uttan fyr húsarhaldð er kk stór. Tl døms søla av brúktum blum um blasølur - tá er tað bara vnnngurn hjá blasølum, sum er vðskft vð annan gera. 12
2. kap. Flokkng av húsarhaldsnýtslun Húsarhaldsnýtslan er í nummarskrá sundurgrenað í nýtslubólkar í fmm stgum. Mest grenaðu nýtslubólkarnr eru grundbólkarnr, sum eru vektargrundarlagð undr brúkaraprístalnum, og vektn í hvørjum grundbólk umboðar útreðslurnar fyr allar vørurnar ella tænasturnar í grundbólknum og kk bara ta vøruna ella tænastuna, sum prísr verða tknr fyr. Hvør vøra og hvør tænasta í vektargrundarlagnum skal vera í enum og bara enum grundbólk. 2.1 Altjóða nummarskrá eftr nýtsluendamál Fyr at kunna samanbera prísgongdna í Føroyum vð hna útlendsku er húsarhaldsnýtslan flokkað eftr altjóða nummarskránn COICOP (Classfcaton of Indvdual Consumpton by Purpose), flokkng av enstaklngsnýtslu eftr endamál. Hetta er esn nummarskrán, sum enstaklngsnýtslan í tjóðarroknskap verður flokkað eftr. COICOP á 1. stg er grenað í 12 høvuðsbólkar: 01 Matur og drekka 02 Rúsdrekka og tubbak 03 Klædnavørur og fótbúnaður 04 Býl 05 Innbúgv, húsbúnaður o.l. 06 Helsa 07 Flutnngur 08 Samskft 09 Frítíð og mentan 10 Útbúgvng 11 Hotell og matvetarar 12 Ymskar vørur og tænastur Hvør av hesum høvuðsbólkum er í COICOPnummarskránn skpaður í smærr bólkar á øðrum og trðja stg, sum víst á mynd 2.1. Uppaftur smærru nýtslubólkarnar á fjórða og fmta stg hevur Hagstovan sundurgrenað, fyr at vektrnar í vektargrundalagnum verða fyr so smáar nýtslubólkar, sum keldurnar tl nýtslumynstrð loyva. Á fmta og nðasta stg er húsarhaldsnýtslan samansett av 300 grundbólkum. 2.2 Nýtslan skpað í grundbólkar Meðan COICOP-nummarskrán grenr vørurnar og tænasturnar eftr nýtsluendamál úr erva í fler og smærr bólkar, t.e. frá øllum húsarhaldsvørum og -tænastum samanløgdum nðureftr á 1. stg, 2. stg o.s.fr., so eru nýtsluútreðslurnar funnar á botnnum - t.e. fyr ter 300 grundbólkarnar - og eru so samanlagdar uppeftr nummarskránn í størr og tyngr bólkar fyr hvørt stg. Úrsltð er, at tá ð útreðslan fyr tann senasta grundbólkn er funnn, so er esn samanlagda húsarhaldsnýtslan funnn. Og tástan kunnu esn vektrnar fyr grundbólkarnar roknast sum terra lutfalslga útreðsla av húsarhaldsnýtslun samanlagdar. Tl døms er mett um, hvussu stórur partur av húsarhaldsnýtslun í Føroyum fer tl at keypa rugbreyð, sum so fær henda partn sum vekt í vektargrundarlagnum. Nýtslan av rugbreyð saman vð øðrum breyð gevur vektna fyr breyð. Breyð saman vð øðrum kornvørum er parturn hjá breyð og kornvørum. Keyp av breyð og kornvørum saman vð øðrum matvørum gevur okkum lutfalslgu nýtsluna fyr allar matvørur. Matur saman vð drekka er parturn hjá høvuðsbólknum matur og drekka, sum saman vð hnum 11 høvuðsbólkunum er øll húsarhaldsnýtslan. 13
Mynd 2.1 Yvrlt yvr flokkng av húsarhaldsnýtslun eftr COICOP Húsarhaldsnýtsla 1. stg 01 xx Matur og drekka Aðrr høvuðsbólkar 12 bólkar 2. stg 01.1 Matur xx.x Drekka 40 bólkar 3. stg 01.1.1 Breyð og kornvørur xx.x.x Aðrar matvørur 83 bólkar 4. stg 01.1.1.2 Breyð xx.x.x.x Aðrar kornvørur 141 bólkar 5. stg Grundbólkar 01.1.1.2.1 Rugbreyð xx.x.x.x.x Annað breyð 300 bólkar Vektargrundarlagð kann sostatt lesast á øllum stgum, frá temum 12 høvuðsbólkunum nður á ter 300 grundbólkarnar. At skpa húsarhaldsnýtsluna í grundbólkar vð vektum eftr terra lutfalslga útreðslum hevur avgerand týdnng fyr útroknngna av brúkaraprístal. Vektrnar gera av, hvussu stóra ávrkan en prísbroytng á enar vøru ella tænastu fær á brúkaraprístalð samanlagt. Tl døms dugr tað kk, at en príshækkng á pípurensarum upp á 5 % fær ens stóra ávrkan á brúkaraprístalð sum en 5 % príshækkng á mjólk. Uttan vektr hava allar prísbroytngar ens stóran týdnng fyr útroknngna av brúkaraprístalnum. 14
3. kap. Bygnaðurn í brúkaraprístalnum Mynd 3.1. Úr erva : Úr neðra : Grundbólkarnr og onnur hugtøk í brúkaraprístalnum Grenng av húsarhaldsnýtslu um grundbólk tl vøru í handl Frá vøru í handl um grundbólk tl brúkaraprístal samanlagt ALLAR VØRUR OG TÆNASTUR Matvørur HØVUÐSBÓLKUR Klæð HØVUÐSBÓLKUR AÐRIR HØVUÐSBÓLKAR Húsarhaldstól, nnbúgv o.l. HØVUÐSBÓLKUR Breyð og kornvørur Aðrar matvørur Onnur húsarhaldstól og nnbúgv Stór húsarhaldstól Rísvørur GRUNDBÓLKUR Aðrar kornvørur AÐRIR GRUNDBÓLKUR Onnur stór húsarhaldstól - AÐRIR GRUNDBÓLKAR Kølskáp GRUNDBÓLKUR Frá handlsbólk Frá øðrum handlum Greytrís Døgurðarís Kølskáp, stór End End End Hllavøra A Útgrenað slag og nøgd Hllavøra B Útgrenað slag og nøgd Merk abc Nágrenlga eyðmerkt Merk 123 Nágrenlga eyðmerkt 15
Brúkaraprístal er ett vgað mðalprístal av prístølum fyr allar grundbólkarnar. Hesr grundbólkar samanlagt umfata alla nýtsluna í brúkaraprístalnum. Í hesum kaptl verður bygnaðurn í brúkaraprístalnum vðgjørdur vð dent á grundbólkn, ett yvrlt yvr hvussu komð verður frá túsundtals prísum fram tl ett prístal. Grundbólkurn Sum mynd 3.1 vísr eru grundbólkarnr benagrndn í brúkaraprístalnum. Hvør grundbólkur fevnr um keyp húsarhaldsns av nágrenlga avmarkaðum vørum ella tænastum. Grundbólkarnr eru ter smæstu bólkarnr, sum prístal verða roknað fyr og verða soleðs, sum vt velja at seta vørurnar og tænasturnar saman í COICOP-nummarskránn. Døm um hesar grundbólkar kunnu vera rugbreyð, rís, epl, róm, sjónvarp, húsalega, fartelefontænastur, barnagarðspláss, tannlækn, frítíðarferð uttanlands, døgurð á matstovu o.s.fr. Soleðs er føroyska brúkaraprístalð uppbygt av temum 300 grundbólkunum. 3.1 Megnreglur fyr skpan av grundbólkum Sum nevnt í 2. kap. skulu grundbólkarnr vera skpaðr soleðs, at en vøra og tænasta í vektargrundarlagnum er í enum og bara enum grundbólk. Fyr at prístalð skal endurspegla prísgongdna so álítand sum møgulgt, hevur tað týdnng at seta grundbólkarnar saman vð umhugsn. Í en mun syrgr COICOP-nummarskrán fyr, at húsarhaldsnýtslan er skpað í nýtslubólkar, sum eru samansettr av vørum og tænastum, sum antn hava sama nýtsluendamál, ella sum eru skyldar á tann hátt, at tær kunnu skftast út hvør vð aðra í nýtslun. Fyr at mnka um skevlekar í útroknngn av brúkaraprístalnum mugu onnur fyrlt esn takast: Grundbólkar - serstaklga tungr grundbólkar - skulu vera samansettr av vørum ella tænastum, sum kunnu haldast at líkjast í prísgongd. Har hetta kk gerst, er frægast at taka prísr fyr mera enn ena vøru í grundbólknum. Vørur ella tænastur, har prísrnr vð vssu kunnu sgast at ganga hvør sín veg, skulu kk í sama grundbólk Nógvr grundbólkar - vð nøkulunda ens vekt - er betr enn fár grundbólkar vð stórum vektarmun. Tað er sjálvsagt ómøgulgt at skpa allar grundbólkar vð ens vektum, men hetta skal havast í huga, tí ens vektr úthýsa sínámllumávrkan mllum grundbólkaprístal og grundbólkavekt. 3.2 Frá handlsprísum tl endalgt prístal Útroknngn av brúkaraprístal fer fram í fler stgum. Á hvørjum stg verða ymskar vektr og ymskr útroknngarformlar nýttr. Bygnaðurn í brúkaraprístalnum frá nðasta stg tl endlgt brúkaraprístal sæst á mynd 3.2 á næstu síðu. Trý høvuðsstg Hes stgn kunnu samanfatast í trý høvuðsstg - og tríggjar roknhættr - har ð grundbólkurn er markð mllum stgn: 1. Fyr hvønn grundbólk verður fyrst grundbólkaprísurn roknaður sum mðal av endarprísum, sum aftur eru roknaðr sum mðal av handlsprísum (handlsbólkaprísum). Hesar útroknngar eru tær nógv mest umfatand, truplastu og vandamestu, og verða tí mest grenaðar. 2. Fyr hvønn grundbólk verður síðan grundbólkaprístal roknað sum grundbólkaprísur býttur vð grundbólkaprísnum tíðarskeðð frammanundan. 3. At enda verður brúkaraprístal roknað sum ett vgað mðalprístal av øllum grundbólkaprístølum, har vektrnar eru nýtslupartarnr í grundbólkunum, tað er vektargrundarlagð. Sum stg á vegnum verða útroknngar av bólkaprístal. 16
Mynd 3.2 Bygnaðurn í brúkaraprístalnum Brúkaraprístal Bólkaprístal t.d. matur, klæð, býl Grundbólkur Grundbólkaprístal Grundbólkaprísur nú/ grundbólkaprísur fyrr Grundbólkaprísr Mðal á endarprísum fyr endrnar Grundbólkavektr Endarprísr Mðalprísur fyr allar handlar Endarvektr Handlsbólkaprísr Mðalprísr í handlsbólk Handlsbólkavektr Handlsprísr 3.3 Grundbólkaprísr Grundstøðð undr útroknngn eru ter umleð 13.000 prísrnr, sum verða tknr fyr útvaldar vørur og tænastur hvørt prístalsskeð. Ter eru handlsprísrnr nðast á mynd 3.2. Tað ber sjálvsagt kk tl at taka prísr fyr allar vørur og tænastur, sum húsarhaldsnýtslan fevnr um. Og tað er heldur kk neyðugt fyr mátngna av prísgongdn, soleðs sum grundbólkarnar eru samansettr av vørum og tænastum eftr COICOP-nummarskránn. End at umboða grundbólk Úr hvørjum grundbólk verður í mnsta lag en vøru- ella tænastuend vald at umboða grundbólkn. Døm um endr eru kornfleks í grundbólknum morgunmatarkorn, føroyskur róm og útlendskur róm í grundbólknum róm, leð 400 Tórshavn- Fuglafjørður og leð 100 Tórshavn- Vestmanna í grundbólknum flutnngur mllum bygda o.s.fr. Valdu endrnar umboða so mðalprísgongdna fyr allar vørurnar ella tænasturnar í grundbólknum. Megnreglan fyr hesum val av endum er týdnngur terra í grundbólknum, at tað er høvuðsvørur ella - tænastur í grundbólknum. 17
Talva 3.1 Døm úr grundbólknum vørur vrkaðar úr eplum Cocop-nr. Vøruhet Nýtsla kr. Vekt í grundbólknum 01.1.7.2.2.01 Kps 3.000.000 32,2% 01.1.7.2.2.02 Eplaflykrur 6.000.000 64,4% 01.1.7.2.2.03 Eplamjøl 60.000 0,6% 01.1.7.2.2.04 Eplaflakar 60.000 0,6% 01.1.7.2.2.05 Epl, fryst 200.000 2,1% 01.1.7.2.2 Vørur vrkaðar úr eplum 9.320.000 100,0% Um tvær ella fler vørur ella tænastur í enum grundbólk verða mettar at hava stóran týdnng, og serstaklga um v er um, at prísgongdn er ens, so kann vera rættar at velja fler endr at umboða grundbólkn, og prísr skulu so takast fyr allar valdu endrnar. Í hesum før er so esn møgulek at geva hvørjar sína vekt - endarvekt - eftr sølu terra í grundbólknum, um tað verður hldð at geva rættastu mynd av prísgongdn. Døm í talvu 3.1 omanfyr sýnr grundbólkn vørur vrkaðar úr eplum, hvussu hann er samansettur av vørum úr nnflutnngsskránn. Úr hesum grundbólk eru høvuðsvørurnar eplaflykrur og kps valdar sum endr, og umboða tær kk bara seg sjálvar, men esn hnar vørurnar í grundbólknum. Í føroyska prístalnum eru samanlagt 528 endr, sum prísr verða tknr fyr. Seks handlsbólkar Megnparturn av tknu prísunum er fyr gerandsvørur, og fyr tær eru handlarnr skpaðr í handlsbólkar: FK-handlar, Bónushandlar, Samkeyps-handlar, Merko-handlar og Mklagarðar. Haraftrat er en handlsbólkur samansettur av 10 øðrum handlum, sum hava mestu sølu uttan fyr omanfyr nevndu. Samanlagt eru út vð 60 handlar í hesum handlsbólkum. Handlsprísr Fyrsta stg í útroknngn er í hvørjum handlsbólk at rokna mðalprís fyr allar tknu prísrnar á endn, en handlsbólkaprís. T.d. um vt hava tkð 7 prísr fyr endna føroyskur róm frá FK-handlum, so verður mðal av hesum prísum í FK roknað fyrst. Soleðs verður en handlsbólkaprísur á føroyskum róma roknaður í øllum seks handlsbólkunum. Á sama hátt verða handlsbólkaprísr roknaðr fyr endna útlendskur róm. Endarprísr og handlsbólkavektr Annað stg er fyr hvørja end at rokna mðal av hesum handlsbólkaprísunum, t.e. endarprísr. Í dømnum en endarprís fyr ter seks handlsbólkaprísrnar ávkavst á føroyskum róma og á útlendskum róma. Fyr allar gerandsvørur, har mesta sølan er í vanlgum handlum vð húshaldsvørum, eru handlsbólkavektr nýttar tl útroknngna av endarprísum. Hesar vektr eru ásettar eftr marknaðarpartnum hjá temum seks handlsbólkunum. T.e. at prísrnr á øllum hesum gerandsvørum hava somu vekt í enum handlsbólk. Sum megnregla skuldu hesar handlsbólkavektr verð ásettar fyr hvørja end eftr marknaðarpartnum hjá hvørjum handlsbólk fyr endna. At nýta marknaðarpartn hjá handlsbólkum sum handlsbólkavektr merkr, at sama um tl døms 6 ella 7 prísr á føroyskum róma verða tknr frá enum handlsbólk, so hevur mðalprísurn í hesum handlsbólk somu vekt í útroknngn av endarprísnum á føroyskum róma. Í undanfarna brúkaraprístal varð engn munur gjørdur á stórum og smáum handlum, prís- 18
broytngar í mnsta handlnum høvdu ens stóra ávrkan á brúkaraprístalð sum í tí størsta. Hetta kann hava vð sær skevlekar í mátngn av verulgu mðalprísbroytngn, sum kk bara verður ávrkað av enstøku prísbroytngn í handlum, men esn av hvussu sølan er býtt eftr handlum. Vð handlsbólkavektum hava prísbroytngar í handlsbólkum ávrkan á brúkaraprístalð eftr sølu terra. Grundbólkaprísr og endarvektr Á øðrum útroknngarstg eru endarprísr funnr fyr endrnar í grundbólkunum. Trðja stg er fyr hvønn av temum 300 grundbólkunum at rokna mðal av endarprísunum fyr tær endr, sum eru í grundbólknum, en grundbólkaprís. Í dømnum mðal av báðum endarprísunum á ávkavst føroyskum og útlendskum róma. Er bara en end í grundbólknum, so er endarprísurn esn grundbólkaprísurn. Eru fler endr í grundbólknum, verður grundbólkaprísurn roknaður sum vektað mðal av endarprísunum. T.d. vektað mðal av endarprísunum fyr føroyskan róma og útlendskan róma Hesar endarvektr týða, hvussu stórur nýtslupartur en end er av nýtsluvrðnum samanlagt í enum grundbólk. Í dømnum omanfyr, hvussu stórur nýtsluparturn av ávkavst føroyskum og útlendskum róma er av rómanýtslun hjá húsarhaldunum samanlagt. Broytast t.d. prísrnr á føroyskum og útlendskum róma, hevur prísbroytngn á føroyskum róma størr ávrkan á prísbroytngna á róma samanlagt, alt eftr hvussu nógv sølan av føroyskum róma er størr enn av útlendskum róma. Útroknngn av grundbólkaprís fyr róma er ett døm, har bæð handlsbólkavektr og endarvektr verða nýttar. Sum nevnt eru handlsbólkavektr serlga nýttar fyr tær gerandsvørur, sum fyr tað mesta verða keyptar í vanlgum handlum vð húshaldsvørum. Endarvektr kunnu sjálvsagt enans ásetast, um tað er møgulgt at sklja nýtsluna í sama grundbólk í endr. Í dømnum vð grundbólknum vørur vrkaðar úr eplum ber tl at geva endunum eplaflykrur og kps vektr eftr sølu terra í grundbólknum, ávkavst tver trðngar og en trðng. Samanfatand er útroknngn av grundbólkaprísum grundað á prísr, handlsbólkavektr og endr. Í enum grundbólk kunnu vera en end ella fler endr, og tl ena end kunnu handlsbólkavektr vera knýttar. Sostatt eru hesr fýra møgulekar fyr útroknng av grundbólkaprísum, sum víst á talvun nðanfyr. Hvør av hesum møgulekum ger av, hvussu komð verður fram tl grundbólkaprísn. 4 møgulekar End Fler endr En end Vekt Vð handlsbólkavekt Døm 3.1 Døm 3.2 Uttan handlsbólkavekt Døm 3.3 Døm 3.4 19
Døm 3.1 Útroknng vð bæð handlsbólkavektum og endarvektum Handlsprísr Handlsbólkaprísr Endarprísr Grundbólkaprísur Óvektað Handlsbólkavektr Endarvektr FK 1 FK 2 Samkeyp 1 Samkeyp 2 FK 1 FK 2 Samkeyp 1 Samkeyp 2 FK Før. róm Samkeyp Før. róm FK Útl. róm Samkeyp Útl. róm Før. róm Útl. róm Róm Døm 3.1 sýnr, so enfaldt sum tl ber, hvussu komð verður fram tl en samanfataðan grundbólkaprís fyr grundbólkn róma, samansettan av endunum føroyskum og útlendskum róma, hvør vð sínar endarvekt eftr lutfalslgu sølu terra. Prísr fyr umboðand vørur fyr hvørja end verða í hesum døm tknr úr fýra handlum, tvemum úr handlsbólknum FK og tvemum úr handlsbólknum Samkeyp. Hvør av hesum handlsbólkum hevur ena handlsbólkavekt fyr endrnar eftr marknaðarpart terra. Døm 3.2 sýnr døm um grundbólk vð enar end, hvet, har handlsbólkavektr verða nýttar. Grundbólkaprísurn á hvet verður roknaður sum vektað mðal av handlsbólkaprísunum. Vektrnar eru tær handlsbólkavektr, sum grett er frá omanfyr. Skpann gevur esn møguleka fyr at áseta handlsbólkavektr, har t.d. fár vetarar eru av somu end. Hetta gerst alt mera átrokand, nú enkavetarar á t.d. fjarskftstænastum og tryggngum fara í søguna. Um bara en end er í grundbólk, so er sum nevnt endarprísurn esn grundbólkaprísurn. Døm 3.2 Útroknng bara vð handlsbólkavektum Handlsprísr Handlsbólkaprísr Grundbólkaprísur Óvektað Handlsbólkavektr FK 1 FK 2 Samkeyp 1 Samkeyp 2 FK Hvet Samkeyp Hvet Hvet 20
Handlsbólkavektr eru kk nýttar fyr gerandsvørur, har stórur partur av sølun er í koskum, bensnstøðum og bakarabúðum, tí sølan hjá hesum vetarum er helt øðrvís samansett enn í gerandshandlum. Tá ð undantknar eru nakrar bakarabúðr, sum mera líkjast gerandshandlum, eru nevndu handlssløg kk flokkað í handlsbólkar. Hes handlssløg eru tó sera væl umboðað í brúkaraprístalnum fyr tær vørur, sum eru terra fremstu. Dømn 3.3 og 3.4 sýna, hvussu komð verður frá handlsprísum tl grundbólkaprís fyr vørubólkar, har handlsbólkavektr kk verða nýttar. T.d. er grundbólkurn vørur vrkaðar úr eplum - døm 3.3 - samansettur av endunum kps og eplaflykrur. Fyr hvørja av hesum endum verður fyrst óvektað mðal av prísunum frá øllum gerandshandlum, koskum og bensnstøðum roknað. Grundbólkaprísurn er síðan roknaður sum vektað mðal av hesum báðum endarprísunum. Vektrnar eru endarvektr, sum frágrett omanfyr. Fyr summar tænastur, sum bara hava en vetara, verður hesn útroknngarháttur esn nýttur. T.d. er grundbólkurn flutnngur mllum bygda samansettur av fler endum, høvuðsleðunum hjá Bygdaleðum, og endarvektrnar eru lutfalslgu ferðaútreðslurnar á leðunum. Á sama hátt vð grundbólknum flutnngur sjóvegs nnanoyggja. Døm 3.4 sýnr endfaldastu útroknngna av grundbólkaprísum. Í grundbólknum sgarettr er bara en end, og grundbólkaprísurn verður roknaður benleðs sum mðal av øllum tknu prísunum, t.e. endarprísurn er esn grundbólkaprísurn. Sum nevnt eru handlsbólkavektr kk nýttar fyr gerandsvørur, har stórur partur av sølun er í koskum, bensnstøðum og bakarabúðum. Umframt sgarettr kunnu nevnast sodavatn, eplaflykrur, góðgæt o.l. Døm 3.3 Útroknng bara vð endarvektum Handlsprísr Endarprísr Grundbólkaprísur Óvektað Endarvektr Allr vetarar Allr vetarar Allr vetarar Kps Allr vetarar Eplaflykrur Vørur úr eplum Døm 3.4 Útroknng vð ongum vektum Handlsprísr Óvektað Grundbólkaprísur Allr vetarar Sgarettr 21
3.4 Grundbólkaprístal Øll henda útroknng endar vð tí sama úrslt - enum samanfataðum grundbólkaprís, t.e. enum mðalprís fyr allar vørur ella tænastur, sum grundbólkurn fatar um. Eftr hesum grundbólkaprís verður fyr hvønn grundbólk grundbólkaprístal roknað sum grundbólkaprísur býttur vð grundbólkaprísnum tíðarskeðð frammanundan. T.d - sum víst á talvu 3.2 - um grundbólkaprísurn fyr grundbólkn róma er 10,50 kr., meðan hann senasta prístalsskeð var 10,00 kr., so er grundbólkaprístalð hetta prístalsskeðð samanborð vð senasta prístalsskeð 10,50/10,00*100 = 105,0, en prísvøkstur upp á 5 %. 3.5 Brúkaraprístal og bólkaprístal Eftr at øll grundbólkaprístøl eru funnn, verður brúkaraprístalð roknað sum ett vgað vanlgt (artmetskt) mðal av øllum grundbólkaprístølum. Vektrnar eru lutfalslga nýtslan í grundbólkunum. Esn kann brúkaraprístalð roknast um bólkaprístal, sum síðan verða samanfatað í endalgt brúkaraprístal. Úrsltð er tað sama. Føroyska brúkaraprístalð verður frá grundbólkaprístal roknað soleðs, at bólkaprístøl verða roknað á fler stgum. T.d. verður prístal fyr grundbólkn rugbreyð saman vð prístal fyr annað breyð samanfatað tl prístal fyr undrbólkn breyð, sum aftur saman vð prístal fyr kornvørur verður samanfatað tl prístal fyr breyð og kornvørur. Hetta saman vð prístølum fyr aðrar matvørubólkar verður so prístal fyr matvørur, sum aftur saman vð drekka verður samanfatað tl prístal fyr fyr høvuðsbólkn mat og drekka. At enda verður so brúkaraprístal samanlagt roknað vð at samanfata prístal fyr allar tólv høvuðsbólkarnar. Á hvørjum stg verða grundbólkavektrnar samanfataðar upp tl húsarhaldsnýtsluna samanlagt. Talva 3.2 Útroknng av grundbólkaprístal Tíð 0 Tíð 1 Grundbólkaprísur róm 10,00 10,50 Grundbólkaprístal róm 100,0 105,0 22
4. kap. Prístøka 4.1 Stakroyndn Fýra ferðr um árð verður en stakroynd á umleð 13000 prísr á umboðsvørum frá mera enn 300 vetarum tkn, mðjan februar, ma, august og november. Hetta er galdand fyr flestar vørur og tænastur. Summar prísr er tó kk neyðugt at taka mer enn árlga, t.d. fyr útvarpsgjald, elnýtslugjald. Hesr prísr verða so fluttr fram hvønn ársfjórðng tl næstu broytng. Enstakr prísr, á brennolju, bensn og deselolju, verða tknr mánaðarlga, og fyr hvønn ársfjórðng verða so 3-mánaða mðalprísr roknaðr tl brúkaraprístalð. Grundn er, at hesr prísr kunnu skfta sera títt og ógvuslga. Brúkaraprístal verður so roknað vð at samanbera mðalprísrnar en ársfjórðng vð ársfjórðngn frammanundan. T.d. verður brúkaraprístalð 1. januar roknað vð at samanbera mðalprísrnar í november og august. Stakroynd av vetarum og vørum og tænastum er grundstøðð undr hesar útroknngn. Brúkaraprístalð skal vísa prísgongdna fyr tær vørur og tænastur, sum húsarhaldð verulga keypr og nýtr. Fyr at fáa ett so rætt brúkaraprístal sum møgulgt ger tað tí allan munn, at henda stakroynd í royndum endurspeglar nýtslumynstrð hjá húsarhaldnum. Skpann av húsarhaldsnýtslun í grundbólkar og valð av umboðand endum úr grundbólkum at taka prísr fyr tryggjar lutvíst, at stakroyndn umboðar verulga nýtslumynstrð. Fyr hvørja end í grundbólkunum er tað haraftrat neyðugt at fnna fram tl: hvørjr vetarar selja hesa end, og umboðand vetarar, har prísr verða tknr, skulu veljast út. Valdu vetararnr umboða so allar vetararnar, sum selja hesa endna. í hvørjum vøru- ella tænastuskap endn verður seld, og umboðand skap skulu veljast út at taka prísr fyr, t.d. hllavørur í handlum. Hes valdu skap umboða so prísgongdna fyr øll møgulg frábrgd av endn, sum vetarar hava at selja. Høvuðskrøvn tl stakroyndna eru sostatt, at vetarar skulu vera umboðand, og vøru- og tænastuskapð skal vera umboðand. Haraftrat skal hugsast um arbeðsbyrðna av prístøkun bæð hjá vetarum og hjá Hagstovun. 4.2 Val av vetarum Stakroyndn av vetarum tl føroyska brúkaraprístalð er vald vð vanlgum skynsem og metngum og kk eftr ávísar hagfrøðlgar uppskrft. En grundn tl hetta er vantand hagfrøðlg vtan og skrásetng vðvíkjand sølun hjá temum enstøku vetarunum av temum ymsku nýtslubólkunum. Esn krevur tað stóra arbeðsorku at gera ena slíka stakroynd eftr hagfrøðlgum háttalag. Haraftrat vísa royndr aðrastaðn, at vð somu arbeðsorku verður úrsltð betr, um stakroyndn er vald vð vanlgum skynsem. At stakroyndn verulga umboðar vetararnar, har sum húsarhaldð keypr nýtslu sína, setr fler krøv: Avgerand er, at vetarar, sum selja nógv av endn, eru vð. Um ólíkr vetarar selja endna, so skulu øll týðand sløg av vetarum vera umboðað. Landð alt skal vera umboðað eftr sølu av endn. Stóran umsetnng Í fyrsta lag eru vetarar valdr eftr sølu terra. Allr vetarar eru í føroysku vnnugrenaskránnn flokkaðr eftr, hvat slag av vørum og tænastum, ter framleða og selja. T.d. handlar vð húshaldsvørum, konufólkaklædnahandlar, smásøla vð nnbúgv, elhandlar, matstovur, fjarskftsvetarar, koyrskúlar, hárfríðkanarstovur o.s.fr. Soleðs er vnnugrenaskrán sundurgrenað í fler hundrað vnnugrenr, og eftr hesum hevur so borð tl at sklt vetararnar eftr, hvat ter framleða og selja. 23
Hvussu stór sølan er hjá vetarum í hvørjar vnnugren er uppgjørt eftr mvg-skránn og í roknskapum. Vetarasløg Ólík vetarasløg selja ofta somu endr. T.d. eru nógvar gerandsvørur at fáa - umframt í handlum vð húshaldsvørum - esn á bensnstøðum, í bakarabúðum og koskum. Her hevur tað týdnng, at ter stóru vetararnr av endn í øllum vetarasløgum eru umboðaðr. Hetta er serlga galdand fyr endr sum sodavatn, sgarettr, kremkeks, eplaflykrur o.l., sum í stóran mun esn verða seldar uttan fyr vanlgar handlar vð húshaldsvørum. Hvørjar endr fáa handlsbólkavekt, er esn avgjørt eftr hesum, soleðs at endr sum sodavatn, sgarettr o.l. kk fáa handlsbólkavekt, men annars allar vanlgar gerandsendr, soleðs sum grett er frá í 3. kap. Øk Fyr rættlekan í brúkaraprístalnum er tað umráðand, at øll øk í landnum, har vetarar hava lutfalslga týðand sølu av enar end, eru umboðað fyr endna í stakroyndn. Tá vetarar skulu veljast at umboða ena end í ymsu økjunum, er tað esn umráðand at sklja ímllum keyp hjá búføstum á enum øk og sølu hjá vetarum á øknum. T.d. tá ð vágafólk keypa í Havn, so verður henda søla skrásett í Havn, um enn nýtslan fer fram í Vágum. Tá er tað prístøkan fyr hesa sølu hjá vetara í Havn, ð telur fyr útroknngna av prísgongdn, og kk nýtslan í Vágum. Tað er jú sølan av endunum á økjunum, ð umræður. Mynd 4.1 vísr ett sera enfalt hugsað døm, um munn mllum keyp hjá búføstum og søluna á enum øk. Í dømnum er nýtslan flokkað í tver nýtslubólkar, matvørur og klædnavørur, og eftr tvemum økjum, Havnn og á bygd. Um en trðngur av fólknum býr í Havn, og nýtslumynstrð er ens í Havn og á bygd, so keypa havnarfólk og bygdarfólk ávkavst en trðng og tver trðngar av bæð matvørum og klædnavørum. Hetta být sæst á teg 1. Upplýsngar eru tó kk um hetta býtð, tí húsarhaldskannng er kk gjørd av nýtslun eftr økjum. Men hóast hetta keypsmynstur varð funnð, so hevð tað verð ett mstak at valt vetarar eftr hesum mynstr tl at umboða søluna. Tí um teg 2 - havnarkeyp á bygd og bygdarkeyp í Havn - koma vt fram tl teg 3 og 4, sum vísa søluna í Havn og á bygd ávkavst eftr nýtslubólkum og samanlagt. Um somu tíð sum keypð av bæð matvørum og klædnavørum hjá havnarfólk er en trðngur í hesum døm, so er sølan í Havn samanlagt mera enn helvtn av allar sølun. Av matvørum sløk helvt og av klædnavørum mera enn tver trðngar. Tað er eftr hesar sølu á økjum, at vetarar eru valdr út at umboða nýtsluna av temum ymsku endunum. Mvg-sølan hjá vetarum eftr vnnugrenaskránn er esn býttur eftr økjum í landnum. Soleðs hevur borð tl fyr endrnar at meta um høvuðsvetarar krng alt landð. Øll høvuðsøk eru sostatt umboðað í stakroyndn eftr lutfalslgu sølun av vøru- og tænastubólkum á øknum. Eftr hesum er so mett um søluna av endunum á økjunum. Mynd 4.2 sýnr lutfalslga fólkatalð eftr høvuðsøkjum, samanborð vð lutfalslga gerandsvørusølun hjá vetarum, sum eru umboðaðr í stakroyndn. 24
Mynd 4.1 Keyp hjá búføstum á økjum, afturímót sølun á økjum Havnarfólk Matkeyp í Havn 22 % Keyp hjá búføstum eftr nýtslubólkum Havnarfólk Matkeyp á bygd 3 % Søla eftr nýtslubólkum og økjum Havnarfólk Matkeyp 25 % Bygdarfólk Matkeyp í Havn 15 % Matkeyp Í Havn 37 % Søla samanlagt eftr økjum Bygdarfólk Matkeyp 50 % Bygdarfólk Matkeyp á bygd 35 % Matkeyp á bygd 38 % Keyp í Havn samanlagt 54 % Havnarfólk Klædnakeyp 8 % Havnarfólk Klædnakeyp í Havn 7 % Klædnakeyp í Havn 17 % Keyp á bygd samanlagt 46 % Bygdarfólk Klædnakeyp 17 % Havnarfólk Klædnakeyp á bygd 1 % Klædnakeyp á bygd 8 % Bygdarfólk Klædnakeyp í Havn 10 % Bygdarfólk Klædnakeyp á bygd 7 % Mynd 4.2 Samanberng av fólkatal 1. jan. 2000 og sølun av gerandsvørum í 1999, umboðað í stakroynd, býtt eftr høvuðsøkjum Streymoy Fólkatal: 45,3 % Søla av gerandsvørum: 52,1 % Eysturoy Fólkatal: 22,0 % Søla av gerandsvørum: 17,1 % Norðuroyggjar Fólkatal: 12,8 % Søla av gerandsvørum: 9,6 % Vágar Fólkatal: 5,8 % Søla av gerandsvørum: 5,9 % Sandoy Fólkatal: 3,2 % Søla av gerandsvørum: 2,3 % Suðuroy Fólkatal: 11,0 % Søla av gerandsvørum: 13,0% 25