7. ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ

7. ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ 7.1. Γενικά - Η χωρική κατανομή των δομών στην πόλη Οι Δομές αποτελούν τους φορείς ή τα συστήματα που εμπεριέχουν και οργανώνουν τις ομάδες των συστατικών στοιχείων της πόλης, παρουσιάζονται συνήθως σαν δίκτυα διαφόρων μορφών που : 1. καλύπτουν όλο το πλάτος της πόλης, όχι απαραίτητα με την ίδια πυκνότητα, που πάντως καθορίζεται και κατανέμονται ανάλογα με το θάμα και τη μορφή της Δομής. 2.- επικαλύπτονται χωρικά και λειτουργικά με τα άλλα ΔΟΜΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ. Τα συνιστώντα την Α δομή, (το Α ΔΟΜΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ) στοιχεία, φυσικά η κοινωνικά, μπορεί να είναι και συστατικά της Β ή Γ δομής. Εξ'αυτού προκύπτει η ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΕΠΙΚΑΛΥΨΕΩΝ των δομικών δικτύων του φυσικού χώρου της πόλης, αλλά και η ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ και των δομών και του δικτύου των δομών. Τα παραπάνω έχουν σαν συνέπεια την ανάγκη ουδετερότητας στην έκφραση του χώρου με έντονα ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΟΧΗΣ αλλά και την ανάγκη του ΠΟΛΥΣΗΜΑΝΤΟΥ των χωρικών επιλύσεων. Έτσι δικαιολογείται και η διαιώνιση του ΙΠΠΟΔΑΜΕΙΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ με παραλλαγές βέβαια, που προκύπτει από τις ιδιότητες προσαρμοστικότητας, ανοχής, και απορρόφησης των επιβαλλόμενων ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ δομικών δικτύων. Τα πλέγματα αποτελούνται από Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 61

- κόμβους - γραμμές ή από στάσεις και πορείες. Τα δομικά δίκτυα άλλοτε είναι εμφανή (παρουσιάζουν φαινότυπο) όπως το πλέγμα του οδικού δικτύου, και άλλοτε όχι, όπως το πλέγμα των φίλων ενός συλλόγου, (όπου Κόμβοι είναι τα γραφεία του συλλόγου και οι κατοικίες των μελών και πορείες είναι οι κινήσεις διασυνδέσεώς των). Η δικτυακή (πλεγματική) μορφή με την οποία συνήθως εκφράζονται (αναπτύσσονται) οι ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ, είναι παράγωγο του ΓΟΝΟΤΥΠΟΥ της πόλης δηλ. του τρόπου με τον οποίο δημιουργείται η πόλη συσσωρευτικά - παραθετικά (στο χώρο και στο χρόνο) από τα είδη των ΜΟΝΑΔΙΑΙΩΝ ΚΕΛΥΦΩΝ που προκύπτουν από τις Μοναδιαίες Λειτουργίες. Οι παραπάνω δομές παρουσιάζουν διαφορές ΟΥΣΙΑΣ ανάλογα με το μέγεθος του τμήματος της πόλης στο οποίο εξετάζονται, αλλά και ως προς τη θέση του τμήματος στο γενικό ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ της πόλης. Σαν βασικές ΧΩΡΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ θεωρούμε: - το οικοδομικό τετράγωνο (ΟΤ) - τη πολεοδομική νησίδα (κατά το δυνατόν αυτόνομη) (ΠΝ), και - την πόλη (Π) Η θέση της ΒΑΣΙΚΗΣ ΧΩΡΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ (ΒΧΜ) στο γενικό λειτουργικό διάγραμμα της πόλης εξαρτάται από τη μορφή που έχει αυτό το διάγραμμα στη συγκεκριμένη πόλη. Πάντως σαν στοιχείο καθορισμού της θέσης του υπολογίζουμε α. γεωγραφικά - την απόσταση από το κέντρο της πόλης - την απόσταση από κύριους υπερτοπικούς άξονες - την απόσταση από το κέντρο της νησίδας, γειτονιάς, η συνοικίας στην οποία ανήκει η υπο εξέταση ΒΧΜ, και β. αναλογικά με τις χρήσεις γης 7.2. Η αντιστοίχηση κοινωνικής και πολεοδομικής δομής. Η αντιστοίχηση της ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ και της ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ αποτελεί μια έννοια πολυσυζητημένη. Η αμεσότητα μιας τέτοιας αντιστοίχησης σήμερα αποτελεί μύθο. Είναι γεγονός ότι αν επιθυμούμε μια κάποια αντιστοίχηση θα πρέπει να την ψάξουμε σε άλλες δομές για να έχουμε μια κάποια επιτυχία. Από την εποχή που οι Αρχαίοι Αθηναίοι χώρισαν με καθαρά τοπογραφικά κριτήρια τις περιοχές της Αθήνας, σαν άμεσο αντίκτυπο της τυπικής κατάργησης της ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΓΕΝΩΝ, μόνο ορισμένες Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 62

νησίδες, άθικτες, ομοιογενούς κατανομής στο χώρο μιας κάποιας κοινωνικής αντιστοίχησης μπορούμε να ανακαλύψουμε. Σ' αυτό έπαιξε μεγάλο ρόλο και η ιστορία δεκάδων αιώνων των διαφόρων πόλεων. Έτσι που οι δομές που εγκαθιδρύθηκαν κάτω από διάφορες ιστορικές συγκυρίες και διαμορφώθηκαν κάτω από πιέσεις κοινωνικές, οικονομικές και γεγονότων σε διάφορα μεγέθη και διατάξεις, αλλά και τοποθετήθηκαν συσσωρευτικά και μεταλλακτικά πάνω ή δίπλα σε προϋπάρχουσες δομές διαφόρου γονότυπου δεν επιτρέπουν μια εύκολη άμεση αντιστοίχηση. Έτσι οι οποιεσδήποτε ηθελημένες αντιστοιχήσεις κοινωνικής και πολεοδομικής μορφής έχουν αλλοιωθεί από την διογκούμενη παλίρροια των αυξανομένων απαιτήσεων σε διαφορετικές πολεοδομικές χρήσεις γης. Μια περισσότερο προσεκτική παρατήρηση θα ανεδείκνυε ομοιογενείς κατανομές χρήσεων γης από ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ και ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ σκοπιάς, π.χ. αξιών γης η εύρυθμης λειτουργίας, πράγμα που δείχνει ότι τέτοιες καταστάσεις οφείλονται περισσότερο σε δυνάμεις ΠΟΛΟΥ παρά σε μια εκ των προτέρων εσκεμμένη ανάγκη μίας τέτοιας χωρικής έκφρασης. 7.3. Οι βασικές μορφές των Δομών. 7.3.1 Γενικά. Βασικό πρόβλημα που ανακύπτει είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να "δομηθούν" στον χώρο τα στοιχεία που συνιστούν τις διάφορες Πολεοδομικές Δομές ώστε να εξασφαλίζεται η λειτουργία, η ανάπτυξη και η αλλαγή ή η προσαρμογή τους. Από τις παρατηρήσεις, δια μέσου του χρόνου, φαίνεται ότι αναπτύχθηκαν τέσσερις βασικοί τρόποι διάταξης των Πολεοδομικών στοιχείων, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την διερεύνηση των δυνατοτήτων θεωρητικής "Γεωμετρικής Σύνθεσης" των στοιχείων στο χώρο. Αυτοί οι τέσσερις τρόποι, που αποτελούν και τους βασικούς χωρότυπους της δομής, είναι : - Τυχαίος - Γραμμικός - Δικτυωτό πλέγμα - Κεντρομόλος Οι τύποι αυτοί αποτελούν στην ουσία δυνατότητες γεωμετρικής επίλυσης σε ένα επίπεδο. Με την ανάπτυξη των δυνατοτήτων πραγματοποίησης μεγαλοκατασκευών είμαστε σε θέση να επιτύχουμε και Χωρικές Δομές όπως θα αναπτύξουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Αυτές βέβαια δεν αποτελούν παρά συνδυασμούς των 4 παραπάνω τύπων και στην τρίτη διάσταση. Βέβαια μια πόλη, δημιουργημένη κατά την διάρκεια πολλών ετών - με διάφορες φιλοσοφικές θεωρήσεις - με στόχο να θεραπεύσει διαφορετικές ανάγκες - με διατιθέμενες διαφορετικές τεχνικές δυνατότητες Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 63

χρησιμοποιεί μια σύνθεση αυτών των επιμέρους 4 βασικών χωρικών τύπων, χωροτύπων. 7.3.2 Τυχαία Είναι στην ουσία ο εντελώς ακανόνιστος, χωρίς κάποιο κάνναβο που ακολουθεί μια οποιαδήποτε κανονικότητα, τρόπος παράθεσης κτιρίων, οδών, πλατειών και ελευθέρων χώρων. Αναφέρεται στη βιβλιογραφία με διάφορα ονόματα όπως μεσαιωνικό, της ανατολής, ακανόνιστο κλπ. Είναι ο τύπος που απαντάται στα ιστορικά κέντρα όλων των πόλεων. Αναπτύσσεται τυχαία δηλ. χωρίς συγκροτημένο πρόγραμμα ανάπτυξης. Δεν μπορεί να αποτελέσει πυρήνα ανάπτυξης διότι στερείται του βασικού συστατικού στοιχείου της δυνατότητας επικοινωνίας. Τέτοιες μορφές δομής συναντάμε σε όλα τα ιστορικά κέντρα (Σχήμα 7.1.). 7.3.3 Γραμμική Σχήμα 7.1.-Το Ιστορικό Κέντρο της Αθήνας (πηγή Google-earth) Αποτελεί την απλούστερη και συνηθέστερη χωρική δομή. Αναπτύσσεται σε ζώνες εκατέρωθεν και κατά μήκος μιας κεντρικής αρτηρίας ή γενικότερα μιας κατεύθυνσης. Οι χρήσεις γης διατάσσονται σε ζώνες εκατέρωθεν. Η καθαρά γραμμική αυτή δομή αποτελεί στην ουσία της μια ουτοπική θεώρηση, δεδομένου ότι στην πράξη καθαρή γραμμική δομή μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτοτελής παρά μόνο σε μικρές διαστάσεις. Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 64

ΔΟΜΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΟΙΚΙΣΜΟΥ Ο C.A.DOXIADIS περιγράφει μια διαδικασία φάσεων ανάπτυξης γραμμικών σχηματισμών. Έτσι κατ'αυτόν από ένα σημείο ανάπτυ ανάπτυξης ξης και μετά αρχίζουν να αναπτύσσονται τάσεις διαμόρφωσης νέων γραμμικών διατάξεων που αναπτύσσονται κάθετα προς την αρχική κατεύθυνση (c). ( Ακολουθούν τάσεις διαμόρφωσης του σημείου διασταύρωσης ((d)) σαν κεντρικού με κεντρομόλο δομή. Επόμενη φάση είναι η ενδυνάμωση δυνάμωση άλλων κεντρικών σημείων επί των καθέτων γραμμικών διατάξεων, και κατόπιν ανάπτυξη (ζ) νέων γραμμικών αξόνων κλπ. Σχήμα 7.2. - Διαδικασία φάσεων ανάπτυξης γραμμικών σχηματισμών. Βέβαια δεν είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθούν αυστηρά κατά την σειράν που εκτέθηκαν οι πιο πάνω φάσεις αλλά γίνεται κάποιος συνδυασμός που επηρεάζεται από το φυσικό περιβάλλον και τις σχετικές θέσεις των πόλων στην περιφέρεια της πόλης. Έτσι είναι γεγονός ότι κάθε σύνδεση με λειτουργίες ες που δεν είναι τοποθετημένες πάνω στην γραμμή μπορεί ν' αποτελέσουν απαρχή διατάραξης της αυστηρής και καθαρής γραμμικότητας. Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 65

Η γραμμική δομή αποτέλεσε πρόκληση για την αντιμετώπισή της και επίλυσή της διάφορες χρονικές στιγμές. Έτσι αναφερόμαστε ενδεικτικά μόνον στις παρακάτω τρείς ιστορικές περιπτώσεις, δεδομένου ότι αποτελεί διακεκριμένη μορφή ανάπτυξης των πόλεων αλλά μόνο για μικρά τμήματα αυτών. 1. Arturo Soria y Mata, στην πρότασή του Ciudad Lineal το 1872 συνέλαβε αυτή την γραμμική δομή σε μικρή κλίμακα για την ανάπτυξη πόλεων προς, συγκεκριμένες κατευθύνσεις ή για την σύνδεση μικρών πόλεων.( Σχήμα 7.3.) Σχήμα 7.3.-Arturo Soria y Mata, στην πρότασή του Ciudad Lineal το 1872 2. Χαρακτηριστική είναι η πρόταση του Tony Garnier (1899-1917) για την Cite Industrielle που αναπτύσσεται γραμμικά.( Σχήμα 7.4.) Σχήμα 7.4.-Cite Industrielle του Tony Garnier Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 66

3. Ακόμη τυπική είναι η πρόταση του Ν.Α.Miliutin το 1930 για το Stalingrad, που εκφράζει καθαρά κάποιες λειτουργίες που διατάσσονται σε παράλληλες ζώνες επ' άπειρον με το ίδιο πάντοτε πλάτος και προς τις δύο κατευθύνσεις. ( Σχήμα 7.5.) Σχήμα 7.5.- Stalingrad του Ν.Α.Miliutin 7.3.4 Δικτυωτό-Πλέγμα Αποτελεί την συνηθέστερη χωρική δομή. Αυτού του είδους η δομή βασίζεται στην θεώρηση "ισοκατανεμημένων στοιχείων" στο χώρο. Στην απλούστερη μορφή της είναι ομοιόμορφος κάνναβος οδών της αυτής κατηγορίας. Είναι δηλ. η πρόταση του Ιππόδαμου για τη Μίλητο (5ος πχ. αιώνας). Βέβαια η νεώτερη θεώρησή του περιλαμβάνει μια κανονική και συνολική διασπορά των πολεοδομικών ευκολιών και εξοπλισμού. Είναι φανερό ότι μια τέτοια διάταξη των πολεοδομικών στοιχείων είναι εν πολλοίς ουτοπική και απραγματοποίητη. Σε βάση κανονικού ορθογώνιου καννάβου έχουν αναπτυχθεί οι περισσότερες σύγχρονες πόλεις ιδίως μετά την ανάπτυξη της οδικής μέσω αυτοκινήτου κίνησης, για ευνόητους λόγους. Η διάταξη των πολεοδομικών λειτουργιών μέσα σ' αυτόν τον κάνναβο παίρνει περισσότερο μορφή διακεκριμένων πόλων με πρόσθετη κλαδική εξειδίκευση, που αναπτύσσεται ιεραρχικά στο χώρο, παρά κανονικής ισοκατανομής (Σχήμα 7.6.) Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 67

Σχήμα 7.6.- Τμήμα του δήμου Πειραιά με Ιπποδάμειο σύστημα. Το αυτό παρουσιάζεται και με τις οδούς οι οποίες αποκτούν ιδιότητες α) κλαδικής λειτουργικής εξειδίκευσης, και β) κυκλοφοριακής δυνατότητας, εξαρτωμένου τούτου κυρίως από την σχετική τους θέση στο συνολικό δίκτυο και τις ευρύτερες φυγές τους, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται και το εφικτό τους πλάτος. Θα παρουσιάσουμε την πρόταση σύνθεσης μιας τέτοιας δικτυωτής δομής, αυτή των Colin BUCHANAN και Partners, για τη μελέτη του South Hampshire το 1964-66. Το δίκτυο μεταφορών συνίσταται σε ένα κάνναβο οδών διαφορετικών κατηγοριών. Οι κατηγορίες των οδών είναι σε άμεση σχέση με πολεοδομικό υποσύστημα (τμήμα, τομέα) που εξυπηρετούν. Αναπτύσσονται 6 κατηγορίες οδών που αντιστοιχούν σε μονοπάτια και τοπικούς δρόμους, μέχρι σε γραμμές περιφερειακής και εθνικής επικοινωνίας. Έτσι το δίκτυο συντίθεται από "διαδρόμους" που εξυπηρετούν διαφορετικούς "τύπους" μεταφορών. Δηλ. από πεζοδρόμους, αυτοκίνητα, φορτηγά, τραίνα. (Σχήμα 7.7.) Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 68

Έτσι ο όρος «οδός» δεν υπονοεί σαφώς και συγκεκριμένο τρόπο μεταφοράς. Οι δρόμοι μιας κατηγορίας (πχ.της 3) είναι κάθετες με τους δρόμους της επόμενης ή προηγούμενης κατηγορίας (δηλ.της 2 ή 4). Στις τομές των οδών δημιουργούνται κόμβοι. Σ' αυτούς χωροθετούνται πολεοδομικές εξυπηρετήσεις που απαιτούν προσπέλαση από τις δύο διαδοχικές κατηγορίες πολεοδομικών τομέων που εξυπηρετούνται από τις διαδοχικές κατηγορίες οδών. π.χ. Τα καταστήματα αποκτούν δυνατότητα προσπέλασης στις περιοχές κατοικίας αφ' ενός και στους διανομείς χονδρεμπόρους αφετέρου. Η βιομηχανία απαιτεί προσπέλαση στους υπαλλήλους της και σε περιφερειακούς δρόμους φορτηγών. Οι εξυπηρετήσεις χωροθετούνται κατά μήκος των "κόκκινων οδών" (συνεχής γραμμή). Οι διαδοχικές "πράσινες οδοί"(διακεκομμένη γραμμή) εξυπηρετούν την διαμπερή και τυχαία κίνηση. 7.3.5 Κεντρομόλος Μπορούμε να ορίσουμε σαν κεντρομόλο δομή, αυτή της οποίας κάθε επίπεδο αναφοράς (Φυσικό - Κοινωνικό - Λειτουργικό) έχει κατεύθυνση προς ένα "μικρό κέντρο" που περιέχει τις εξυπηρετήσεις και αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα του συνόλου. Η συνολική δομή κτίζεται από τους πυρήνες αυτούς των μικρών κέντρων. Έτσι αυτά τα μικρά κέντρα γίνονται δορυφόροι σε ένα "μεγαλύτερο κέντρο". Αυτά τα μεγαλύτερα κέντρα προσανατολίζονται (λειτουργικά) προς ένα "πρώτο κέντρο". Έτσι χτίζεται μία ιεραρχημένη δομή σε φυσικό και λειτουργικό επίπεδο αναφοράς. Είναι στην ουσία το μοντέλο του Kristaller σύμφωνα με το οποίο «Κάθε κεντρικός τόπος, όποια και αν είναι η τάξη του απαιτεί ένα αριθμό "Κ" κατωτέρων τόπων. Ο στοιχειώδης κεντρικός τόπος βρίσκεται σε μια από τις κορυφές ισοπλεύρου τριγώνου και κυριαρχεί σε δυο τόπους χαμηλότερης τάξης, σ' αυτή την περίπτωση Κ=3.» (σχήμα 7.8.) Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 69

Σχήμα 7.7.-Πρόταση Σύνθεσης Δικτυωτής Δομής Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 70

Η κυκλοφορία επιτυγχάνεται με: - περιμετρικούς του κέντρου δρόμους - περιμετρικούς της ελεγχόμενης από το κέντρο περιοχής - συνδετήριους των κέντρων μεταξύ τους. Η ανάπτυξη επιτυγχάνεται με την δημιουργία νέων κεντρομόλων στοιχείων. Ιστορικά παρουσιάζεται αυτοτελές στις αρχικές μορφές πόλεων και χαρακτηριστικά για την έκφραση μοναρχικών καθεστώτων. Όπου ο πύργος-κατοικία του μονάρχη αποτελεί και το κέντρο του πυρήνα. Στην συνέχεια εξελικτικά το κεντρικό σημείο εκφράστηκε από την αγορά προϊόντων και ύστερα υπηρεσιών. Ιεραρχικό σύστηµα Κ=3 Συναρµολόγηση οδοί κύριες @ οµαδοποιήσεις κάνναβος Των επιφανειών δευτερεύουσες κατά την αρχήν των Εξυπηρετούµενων κατά την αρχήν τη διοικητική κεντρικών Κατά την αρχήν των µεταφορών τόπων Της αγοράς Ιεραρχικό σύστηµα Κ=4. Οι τρεις αρχές του µοντέλου του Christaller Σχήμα 7.8.- Το μοντέλο του Christaller Δομική Σύνθεση Οικισμού Σελίδα 71