2 η Ενότητα Θεωρητική προσέγγιση στην κατάκτηση της μητρικής γλώσσας (2) 1 Η ορθολογιστική προσέγγιση στην κατάκτηση της μητρική γλώσσας 1.1 Το λογικό πρόβλημα της κατάκτησης της γλώσσας Αναφερθήκαμε στην προηγούμενη ενότητα στους λόγους για τους οποίους τόσο ο εμπειριοκρατισμός όσο και ο διασυνδετισμός δεν δίνουν πλήρεις απαντήσεις στο φαινόμενο της κατάκτησης της γλώσσας. Αναφερθήκαμε επίσης στην κριτική που τους έχει ασκηθεί από τους ορθολογιστές. Πώς όμως εξηγούν οι ορθολογιστές την κατάκτηση της γλώσσας; Για τους ορθολογιστές το «λογικό πρόβλημα της κατάκτησης της γλώσσας» ή το «πρόβλημα του Πλάτωνα» είναι το ακόλουθο: 1 (1) Πώς μπορούν τα παιδιά να κατακτήσουν την περίπλοκη γνώση της γλώσσας σε μικρό χρονικό διάστημα και μόνο με βάση τις θετικές μαρτυρίες; (πρβλ. Hornstein & Lightfoot 1981, Chomsky 1986) Η απάντηση που δίνει ο Chomsky (1986) στο «λογικό πρόβλημα» είναι η εξής: Ο άνθρωπος είναι προικισμένος με μια έμφυτη γλωσσική γνώση ή Γλωσσική Ικανότητα (= Language Faculty ), η οποία αποτελεί την προϋπόθεση για την ομαλή διεκπεραίωση της διαδικασίας της κατάκτησης της γλώσσας. Η Γλωσσική Ικανότητα Αυτή η Ενότητα αποτελεί επικαιροποιημένη και αναμορφωμένη (2010-2011) εκδοχή Ενοτήτων που αναπτύχθηκαν από την Χ. Αλεξάκη, στο πλαίσιο του Έργου ΕΠΕΑΕΚ-Προπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών (2004-2005). 1 Πρόβλημα του Πλάτωνα είναι όρος που έχει χρησιμοποιηθεί από τον Chomsky λαμβάνοντας υπόψη τη συνομιλία μεταξύ του Σωκράτη και του Μένωνα (στο έργο του Πλάτωνα Μένων ) στην οποία ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο νεαρός δούλος του Μένωνα ξέρει βασικές αρχές της γεωμετρίας χωρίς να τις έχει διδαχθεί.
είναι ένας εγγενής Μηχανισμός Κατάκτησης της Γλώσσας (= Language Acquisition Device ), ο οποίος διευκολύνει και απλοποιεί τη διαδικασία της κατάκτησης. 1.2 Ο Μηχανισμός Κατάκτησης της Γλώσσας Ο Μηχανισμός Κατάκτησης της Γλώσσας (ΜΚΓ) έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά (Chomsky 1972): α) Είναι ικανότητα μοναδική για τον άνθρωπο και χαρακτηριστική του ανθρώπινου είδους. Απόδειξη της μοναδικότητας της Γλωσσικής Ικανότητας (ΓΙ) του ανθρώπου είναι οι εξής παρατηρήσεις: Πρώτον, οι προσπάθειες που έγιναν για να διδαχθούν οι χιμπατζήδες μια ανθρώπινη γλώσσα, απέτυχαν. Δεύτερον, οι γλώσσες των ζώων δεν μπορούν να συγκριθούν με τις ανθρώπινες γιατί περιλαμβάνουν έναν περιορισμένο αριθμό συμβόλων που αντικατοπτρίζει τις βιολογικές τους ανάγκες ή είναι άμεσα συνδεδεμένα με το περιβάλλον τους. Αντιθέτως, η ανθρώπινη γλώσσα έχει απεριόριστο λεξιλόγιο, με το οποίο μπορεί να παράγει δημιουργικά και βάσει γραμματικών κανόνων έναν απεριόριστο αριθμό προτάσεων. β) Ο ΜΚΓ είναι χαρακτηριστικός για όλους τους ανθρώπους και ανεξάρτητος από την ευφυΐα και την νοημοσύνη του ανθρώπου. Για παράδειγμα, παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (= Specific Language Impairment ) έχουν φυσιολογική νοητική ανάπτυξη, αλλά εμφανίζουν καθυστέρηση στη γλωσσική ανάπτυξη. Αντιθέτως, παιδιά με Σύνδρομο Williams (= Williams Syndrome ) έχουν ως επί το πλείστον φυσιολογική γλωσσική ανάπτυξη, αλλά εμφανίζουν σοβαρά νοητικά προβλήματα (Guasti 2002). Εξτρεμιστικές περιπτώσεις της τελευταίας κατηγορίας, δηλ. ατόμων με χαμηλή νοημοσύνη αλλά φυσιολογική γλώσσα είναι οι λεγόμενοι language savant (γλωσσικά ιδιοφυής μικρόνους), με χαρακτηριστική περίπτωση τον Christopher ο οποίος μελετήθηκε τη δεκαετία του 90 από τον Neil Smith και την Ιάνθη Τσιμπλή. Δείτε σχετικό άρθρο του Φ. Παναγιωτίδη (2007) στην Κυπριακή εφημερίδα Πολίτης http://epanagiotidis.blogspot.com/2007_03_01_archive.html. γ) Ο ΜΚΓ είναι βιολογικά καθορισμένος και επηρεάζει τον τρόπο κατάκτησης της γλώσσας έτσι ώστε να διακρίνεται μια ομοιομορφία στα στάδια γλωσσικής ανάπτυξης από τα οποία διέρχονται οι νέοι ομιλητές διαφορετικών γλωσσών. Αυτή η 2
ομοιομορφία δεν επηρεάζεται ούτε από τα χαρακτηριστικά της γλώσσας ούτε από το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει ο άνθρωπος, αλλά είναι βιολογικά καθορισμένη. Ένδειξη της βιολογικά καθορισμένης ΓΙ είναι η δημιουργία των γλωσσών Creole 2. Ο γλώσσες Creole προήλθαν από τις γλώσσες Pidgin 3 που είναι απλοποιημένες ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι γλώσσες Pidgin περιλαμβάνουν ελλιπές λεξιλόγιο, απλοποιημένα φωνητικά / φωνολογικά συστήματα και απλοποιημένες συντακτικές δομές. Αυτές οι γλώσσες δημιουργήθηκαν από τους Ευρωπαίους που αποίκησαν στα εμπορικά κέντρα της Ασίας με σκοπό την επικοινωνία και τη συνδιαλλαγή με τους ιθαγενείς πληθυσμούς που ήρθαν σε επαφή. Τα παιδιά των ιθαγενών, που γεννήθηκαν σε αυτές τις περιοχές, δέχτηκαν τις γλώσσες Pidgin ως γλωσσικό ερέθισμα. Από αυτές τις απλοποιημένες γλώσσες δημιούργησαν τις γλώσσες Creole, οι οποίες είναι πλήρως διαμορφωμένες ως προς τη φωνητική / φωνολογία, το λεξιλόγιο, την μορφολογία και το συντακτικό (Cairns 1996). Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να είχε προκύψει αν δεν υπήρχε η οργανωτική δύναμη του βιολογικά βασισμένου γλωσσικού συστήματος. δ) Ο ΜΚΓ καθορίζει την ταχύτητα και τη χρονική στιγμή της γλωσσικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, η χρονική περίοδος που μπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει τη μητρική του γλώσσα είναι γενετικά καθορισμένη. Η κρίσιμη περίοδος για την κατάκτηση της σύνταξης είναι η προσχολική ηλικία. Διάφορα άλλα στοιχεία/περιοχές της γλώσσας κατακτώνται στην ίδια ηλικία από ομιλητές (παιδιά) διαφορετικών γλωσσών: στους 7 με 10 μήνες τα παιδιά βαβίζουν, στους 10 με 11 μήνες λένε τις πρώτες τους λέξεις και στους 18 μήνες συμβαίνει η έκρηξη του λεξιλογίου (Bloom 1994: 7). Σε περίπτωση που κάποιο παιδί απομονωθεί από τα γλωσσικά δεδομένα του περιβάλλοντος του, δηλαδή από την ομιλία των ενηλίκων, δε θα μπορέσει να κατακτήσει καμιά γλώσσα. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία της Genie, της κοπέλας από την Καλιφόρνια, την οποία κράτησε φυλακισμένη ο πατέρας της μέχρι την ηλικία των δεκατριών χρόνων. Οι γλωσσολόγοι του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας προσπάθησαν να της διδάξουν μια γλώσσα χωρίς μεγάλη επιτυχία. Ενώ η Genie κατόρθωσε να κατακτήσει το λεξιλόγιο και κάποιους υποτυπώδεις κανόνες 2 Η λέξη creole προέρχεται από το λατινικό ρήμα creare (= δημιουργώ) και χρησιμοποιείται για τον Ευρωπαίο που είναι γεννημένος στη δυτική Ινδία. 3 Η λέξη pidgin είναι η αγγλική λέξη business με κινέζικη προφορά. 3
ακολουθίας των λέξεων, δεν ήταν σε θέση να κατακτήσει τα συντακτικά και μορφολογικά φαινόμενα της αγγλικής γλώσσας (Cairns 1996). ε) Ο ΜΚΓ λειτουργεί υποσυνείδητα και ακούσια. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να επιλέξουμε συνειδητά αν θα μάθουμε την μητρική μας γλώσσα, έτσι όπως μπορούμε να επιλέξουμε συνειδητά αν θα μάθουμε να παίζουμε σκάκι. Η γλωσσική ικανότητα είναι μέρος των γενετικών μας πληροφοριών, όπως ακριβώς η ικανότητά του βαδίσματος. Για να κατανοηθεί η λειτουργία του ΜΚΓ, παρατίθεται το ακόλουθο σχήμα: (2) Γλωσσικά Δεδομένα Γλωσσική Ικανότητα Μηχανισμός Κατάκτησης Κατάκτηση της Γραμματικής της γλώσσαςστόχου Η διαδικασία κατάκτησης είναι η ακόλουθη: Ο μελλοντικός φυσικός ομιλητής της γλώσσας-στόχου (το παιδί), βιολογικά προικισμένος με το ΜΚΓ (τη ΓΙ), έρχεται σε επαφή με τα γλωσσικά δεδομένα του περιβάλλοντος του (την ομιλία των ενηλίκων). Τα γλωσσικά δεδομένα αποτελούν το ερέθισμα, το οποίο θέτει σε λειτουργία το ΜΚΓ. Στη συνέχεια, ο ΜΚΓ αναλύει και επεξεργάζεται τα γλωσσικά δεδομένα με σκοπό να διαμορφώσει τη γραμματική της γλώσσας-στόχου, δηλαδή εκείνης της γλώσσας στην οποία ανήκουν τα γλωσσικά ερεθίσματα. Πρέπει να επισημάνουμε ότι ο ΜΚΓ χωρίς τα γλωσσικά δεδομένα δεν μπορεί να τεθεί σε λειτουργία. Η ορθολογιστική θεώρηση της κατάκτησης της γλώσσας προϋποθέτει, επομένως, δύο παράγοντες: αφ ενός την ύπαρξη του βιολογικού εξοπλισμού (της ΓΙ), αφ ετέρου την παρουσία της γλωσσικής εμπειρίας (του γλωσσικού ερεθίσματος). Αντιθέτως, οι οπαδοί της εμπειριοκρατίας αγνοούσαν εντελώς την ύπαρξη της εγγενούς γλωσσικής ικανότητας (Chomsky 1986). 4 4 Πρβλ. Αλεξάκη (2003). 4
1.3 Η Καθολική Γραμματική Σύμφωνα με τον Chomsky (1986), ο έμφυτος ΜΚΓ είναι σε θέση να αναλύσει τα γλωσσικά δεδομένα και να παράγει τη γραμματική οποιασδήποτε ανθρώπινης γλώσσας. Επομένως, αυτός ο μηχανισμός περιλαμβάνει στην αρχική του κατάσταση, δηλαδή πριν ακόμα το παιδί έρθει σε επαφή με τα γλωσσικά ερεθίσματα, τις ιδιότητες και τις αρχές όλων των γλωσσών. Η αρχική κατάσταση του μηχανισμού κατάκτησης είναι μια γραμματική που περιέχει όλες τις αρχές όλων των υπαρκτών και πιθανών ανθρώπινων γλωσσών. Αυτή η γραμματική ονομάζεται Καθολική Γραμματική ( Universal Grammar ) γιατί είναι καθολική για όλες τις ανθρώπινες γλώσσες. Με άλλα λόγια, η Καθολική Γραμματική (ΚΓ) είναι ένας έμφυτος αλγόριθμος ο οποίος μπορεί να αναλύσει τα γλωσσικά δεδομένα που ακούει το παιδί και να παράγει τη γραμματική της γλώσσας στην οποία ανήκουν αυτά τα δεδομένα. Η γραμματική της γλώσσας-στόχου είναι το αποτέλεσμα της λειτουργίας της ΚΓ και το εφόδιο που έχει ο φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας. Η γραμματική της γλώσσας-στόχου βοηθάει το φυσικό ομιλητή να κατανοεί και να παράγει απεριόριστο αριθμό προτάσεων. Επίσης, η γραμματική της γλώσσας-στόχου είναι υπεύθυνη για τη διαισθητική ικανότητα κάθε φυσικού ομιλητή να διακρίνει ποιες φωνολογικές, μορφολογικές και συντακτικές δομές είναι γραμματικές, δηλαδή σωστές ή πιθανές, και ποιες αντιγραμματικές, δηλαδή λανθασμένες, στη μητρική του γλώσσα. Η διαμόρφωση της γραμματικής της γλώσσας-στόχου επιτυγχάνεται σ ένα μεγάλο ποσοστό κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας και ολοκληρώνεται μέχρι την εφηβεία. Αυτό το γεγονός δε σημαίνει ότι η Καθολική Γραμματική σταματά να υπάρχει και να λειτουργεί στον άνθρωπο, αλλά ότι υπάρχει «καλυμμένη από το μανδύα» της γραμματικής της γλώσσας-στόχου. 1.4 Το Μοντέλο των Αρχών και Παραμέτρων Ο Chomsky παρατήρησε ότι όλες οι γλώσσες του κόσμου και οι γραμματικές που τις διέπουν παρουσιάζουν ομοιότητες, αλλά και διαφορές. Η Καθολική Γραμματική θα πρέπει λοιπόν να είναι ένα σύστημα που εμπεριέχει τις ομοιότητες όλων των γλωσσών και επιτρέπει τις διαφορές τους. Κατά συνέπεια, η Καθολική Γραμματική είναι αφ ενός ένα σύστημα περιορισμένων Αρχών ( Principles ), οι οποίες καθορίζουν τους γενικούς λειτουργικούς κανόνες όλων των γλωσσών. Οι Αρχές είναι 5
καθολικές, δηλαδή ισχύουν για όλες τις γλώσσες. Επειδή όμως οι γλώσσες σε πολλά σημεία διαφέρουν μεταξύ τους, οι καθολικές αρχές πρέπει να διαθέτουν στοιχεία που επιτρέπουν την απόκλιση των γλωσσών. Αυτά τα στοιχεία ονομάζονται Παράμετροι ( Parameters ) και επιλέγονται διαφορετικά για κάθε γλώσσα. Στην αρχή της διαδικασίας της κατάκτησης της γλώσσας, το παιδί γνωρίζει τις καθολικές Αρχές που ισχύουν για όλες τις γλώσσες, αλλά δεν έχει εδραιώσει ακόμα τις Παραμέτρους που ισχύουν στη γλώσσα που κατακτά. Κατά τη διάρκεια της κατάκτησης της γλώσσας, το παιδί πρέπει να εδραιώσει τις Παραμέτρους με βάση τα γλωσσικά δεδομένα που ακούει. Χαρακτηριστικά παραδείγματα παραμέτρων είναι τα ακόλουθα: Αρχή Ι: Όλες οι προτάσεις έχουν υποκείμενα. Παράμετρος της «δυνατότητας ή μη δυνατότητας παράλειψης του υποκειμένου» (3) α. Ο Γιάννης διαβάζει το βιβλίο. β. Διαβάζει το βιβλίο. (4) α. John reads the book. β. *Reads the book. (5) α. Hans liest das Buch. β. *Liest das Buch. Αρχή ΙΙ: Οι φράσεις αποτελούνται από την Κεφαλή και το συμπλήρωμά της. Παράμετρος για τη «θέση της κεφαλής» της φράσης: [Κεφαλή πριν] ή [Κεφαλή μετά] (6) α. [Κεφαλή πριν] β. [Κεφαλή μετά] Ρηματική Φράση Ρηματική Φράση Ρήμα Συμπλήρωμα Συμπλήρωμα Ρήμα Ελλ.: διαβάζω το βιβλίο Γερ.: das Buch lesen Αγγ.: (to) read the book 2 Η γνωστική ψυχολογική θεώρηση της γλωσσικής ανάπτυξης O Piaget διακρίνει τέσσερα βασικά στάδια στη γνωστική ανάπτυξη του ανθρώπου: α) την αισθησιοκινητική περίοδο που διαρκεί από τη γέννηση έως το δεύτερο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σε αυτήν την περίοδο, η γνωστική λειτουργία 6
στηρίζεται αποκλειστικά σε απλές αισθητηριακές και κινητικές δραστηριότητες. Το παιδί δεν έχει ακόμα αντίληψη του χώρου και του χρόνου και γι αυτόν τον λόγο δεν μπορεί να αναπαραστήσει εσωτερικά τον εξωτερικό κόσμο. Η κατανόηση του κόσμου στηρίζεται μόνο στην άμεση τοποχρονική επαφή. Ό,τι δεν γίνεται αντιληπτό από τις αισθήσεις, σημαίνει ότι δεν υπάρχει. β) την προσυλλογιστική περίοδο που εκτείνεται χρονικά από το τρίτο έως το έκτο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο αρχίζει η αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου σε εσωτερικές εικόνες και η ενεργοποίηση της ανακλητικής μνήμης. Το παιδί αντιλαμβάνεται ότι τα γεγονότα δε συμβαίνουν κατ ανάγκη «στο παρόν και στο εδώ» και η σκέψη του είναι ιδιαίτερα εγωκεντρική. γ) την περίοδο της συγκεκριμένης σκέψης που διαρκεί από το έβδομο έως το ενδέκατο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο, το παιδί προβαίνει σε λογικούς συλλογισμούς, όπως κατηγοριοποιήσεις και αρίθμηση. Οι συλλογισμοί του παιδιού περιορίζονται στο συγκεκριμένο και στο άμεσο και είναι καθαρά εμπειρικοί. δ) την περίοδο της αφαιρετικής σκέψης που εκτείνεται χρονικά από το δωδέκατο και ολοκληρώνεται στο δέκατο έκτο έτος της ηλικίας του παιδιού. Σ αυτήν την περίοδο, αναπτύσσεται η κριτική και αφαιρετική σκέψη του εφήβου που τροφοδοτεί το ενδιαφέρον του για τη διατύπωση θεωριών και οδηγεί στην προσήλωσή του στο μέλλον (Παρασκευόπουλος 1985). Η γνωστική ανάπτυξη και κατά συνέπεια η μετάβαση από το ένα αναπτυξιακό στάδιο στο άλλο συντελείται μέσα από την ισορροπία δύο αντίθετων λειτουργιών: την αφομοίωση ( assimilation ) και τη συμμόρφωση ( accommodation ). Η αφομοίωση είναι η λειτουργία με την οποία ο άνθρωπος προσαρμόζει (αφομοιώνει) την εμπειρία του σε προϋπάρχουσες νοητικές δομές, ενώ η συμμόρφωση είναι η λειτουργία με την οποία αλλάζει (συμμορφώνει) τις προϋπάρχουσες νοητικές δομές με βάση την εμπειρία. Η γνωστική ανάπτυξη είναι μια δυναμική διαδικασία που προκύπτει από την ισορροπία της αφομοίωσης με τη συμμόρφωση και πραγματώνεται με την μετάβαση από μια κατώτερη μορφή ισορροπίας σε μια ανώτερη. Η αφετηρία της κατάκτησης της γραμματικής βρίσκεται στην αισθησιοκινητική νοημοσύνη του ανθρώπου, δηλαδή στο πρώτο στάδιο ανάπτυξης. Η θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στον Piaget και στον Chomsky είναι ότι ο πρώτος αρνείται τον αυστηρό προγραμματισμό του μηχανισμού κατάκτησης της γλώσσας και κυρίως της αυτονομίας του σε σχέση με τις υπόλοιπες νοητικές λειτουργίες. Σύμφωνα με τον 7
Piaget, η γλώσσα είναι τμήμα του συνόλου των λειτουργιών της ανθρώπινης νοημοσύνης. Δείτε τη συλλογή άρθρων στο βιβλίο του Piattelli-Palmarini (1980), τα οποία προέκυψαν σε μια ιστορική συνάντηση των Piaget και Chomsky (μεταξύ άλλων) το 1975 στο Παρίσι με αντικείμενο σχετικά θέματα γύρω από τη γλώσσα. Τα επιχειρήματα στο 1.2 β) παραπάνω στηρίζουν την ανεξαρτησία γλώσσας και νοημοσύνης, και άρα αντικρούουν τις θέσεις του Piaget. Η θεώρηση του Piaget σχετικά με την κατάκτηση της γλώσσας μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητή μέσα από τη σειρά κατάκτησης των γλωσσικών όρων (λέξεων) που χρησιμοποιούνται για τις τοπικές έννοιες. Οι Piaget & Inheler (1956) έχουν υποστηρίξει ότι, γνωστικά, υπάρχει μια καθολικά σειρά κατάκτησης των εννοιών που αντιστοιχούν σε αυτές τις εκφράσεις, και είναι η παρακάτω σειρά: (7) μέσα, πάνω σε, κάτω > δίπλα, μεταξύ > μπροστά, πίσω Η θεωρία του Piaget προβλέπει ότι οι λέξεις που αντιστοιχούν σε αυτές τις έννοιες κατακτώνται με την ίδια σειρά διαγλωσσικά. Μελέτες που έχουμε διεξάγει στην Ελληνική όμως (βλέπε Terzi & Tsakali 2014 για λεπτομέρειες) έχουν δείξει ότι η πρόθεση πάνω σε κατακτάται μετά από τις μπροστά και πίσω. 3 Μέθοδοι μελέτης γλωσσικής ανάπτυξης Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι γλωσσολόγοι για τη συλλογή γλωσσικών δεδομένων προέρχονται κυρίως από το χώρο της εξελικτικής ψυχολογίας και εστιάζονται κατά κύριο λόγο στην παρατήρηση του αυθόρμητου λόγου. Οι μέθοδοι έρευνας συνοψίζονται στις ακόλουθες: Ι) Μακροχρόνια ή εξελικτική έρευνα ( longitudinal research ): Η μακροχρόνια ή εξελικτική έρευνα επικεντρώνεται στη συλλογή του γλωσσικού υλικού από ένα ή περισσότερα παιδιά σε ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Πλεονεκτήματα: Α) Προσφέρει πλούσιο γλωσσικό υλικό από όλες τις εξελικτικές περιόδους που διέρχεται το παιδί. Β) Επιτρέπει τη σύγκριση συγκεκριμένων εκφράσεων και γραμματικών φαινομένων που παράγει το παιδί στο πρώιμο στάδιο γλωσσικής ανάπτυξης με αυτές που χρησιμοποιεί σε κάποιο ανώτερο στάδιο ανάπτυξης. Μειονέκτημα: 8
o Είναι χρονοβόρα και επίπονη για τον ερευνητή και για το παιδί που παρακολουθείται. Σε μια μακροχρόνια μελέτη πρέπει ακόμη να ληφθούν υπ όψιν ορισμένα σημαντικά σημεία ώστε να επιτευχθεί ο σκοπός του ερευνητή: α) Η διάθεση του παιδιού να μιλήσει: Επειδή πρόκειται για την παρατήρηση του αυθόρμητου λόγου, πρέπει να ληφθεί υπ όψιν αν το παιδί είναι σε θέση να συνεργαστεί με τον ερευνητή την ημέρα της ηχογράφησης. Αν όχι, η ηχογράφηση πρέπει να επαναληφθεί. β) Τα χρονικά διαστήματα ανάμεσα στις ηχογραφήσεις: Αν κάθε ηχογράφηση έχει μεγάλη χρονική απόσταση από την επόμενη (π.χ. ένα μήνα), είναι πολύ πιθανό να έχει παραλειφθεί ένα μεταβατικό στάδιο της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού. γ) Η διάρκεια των ηχογραφήσεων η οποία δεν πρέπει να είναι μικρότερη από 15-20 λεπτά, έτσι ώστε να έχουν συλλεχθεί αρκετές εκφράσεις του παιδιού. δ) Η διάρκεια της μακροχρόνιας μελέτης η οποία δεν πρέπει να είναι μικρότερη από ένα έτος για να εξετάζονται διαφορετικές περίοδοι γλωσσικής ανάπτυξης. ΙΙ) Τμηματική ή συγχρονική έρευνα ( cross-sectional research ): Τμηματική ή συγχρονική ονομάζεται η μέθοδος κατά την οποία παρακολουθείται η γλωσσική ανάπτυξη μιας ή περισσότερων ομάδων από παιδιά σε διαφορετικές ηλικίες. Πλεονεκτήματα: Α) Με τη βοήθεια μιας τμηματικής έρευνας μπορεί να μελετηθεί η γλωσσική συμπεριφορά των παιδιών σε διαφορετικές ηλικίες και να διαπιστωθούν τα χαρακτηριστικά του παιδικού λόγου σε κάθε ηλικία. Β) Δεν είναι χρονοβόρα και επιτρέπει τη σύγκριση της ομιλίας διαφορετικών παιδιών. Μειονεκτήματα: Α) Δεν μπορεί να μελετηθεί η εξελικτική πορεία της γλωσσικής ανάπτυξης, εφόσον η τμηματική έρευνα δεν περιλαμβάνει όλες τις περιόδους ανάπτυξης. Β) Η τμηματική μέθοδος εξετάζει πολλές φορές διαφορετικά παιδιά σε διαφορετικές ηλικίες. Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό μειονέκτημα αυτής της μεθόδου, επειδή είναι πιθανό τα παιδιά της ίδιας ηλικίας να μη βρίσκονται στο ίδιο στάδιο γλωσσικής ανάπτυξης και να μην μπορούν να ομαδοποιηθούν σε μια κατηγορία. 9
ΙΙΙ) Συγκριτική έρευνα: Η συγκριτική έρευνα μελετά τα γλωσσικά δεδομένα που έχουν συλλέξει οι ερευνητές από διαφορετικές έρευνες, π.χ. μια μακροχρόνια και μια τμηματική έρευνα ή πολλές μακροχρόνιες με πολλές τμηματικές έρευνες. Πλεονεκτήματα: o Οδηγεί σε πιο ασφαλή συμπεράσματα τόσο για τη γλωσσική ανάπτυξη όσο και για τις αποκλίσεις που εμφανίζουν τα γλωσσικά δεδομένα από διαφορετικά παιδιά. o Πολλοί επιστήμονες συγκρίνουν μακροχρόνιες και τμηματικές έρευνες του αυθόρμητου λόγου από παιδιά που κατακτούν την Αγγλική, τη Γερμανική, την Γαλλική, την Ιταλική κλπ. Αυτές οι συγκριτικές έρευνες ονομάζονται και διαγλωσσικές και μελετούν τις ομοιότητες και τις διαφορές στην εξελικτική πορεία της κατάκτησης διαφορετικών γλωσσών. ΙV) Πείραμα ( experiment ): Πλεονεκτήματα: Α) Εξετάζει γραμματικά φαινόμενα που εμφανίζονται σπάνια στην καθημερινή ομιλία, όπως π.χ. τη παθητική σύνταξη ή τις δευτερεύουσες προτάσεις. Β) Εξετάζει την κατανόηση κάποιων περίπλοκων δομών από τα παιδιά. Μειονέκτημα: o Αδυναμία περιγραφής σταδίων γλωσσικής ανάπτυξης Παρότι δεν αποτελεί κανόνα, οι μακροχρόνιες μελέτες αφορούν συλλογή αυθόρμητου λόγου, ενώ οι τμηματικές χρησιμοποιούν κυρίως πειράματα. Τα μέσα που χρησιμοποιούνται στις μακροχρόνιες, στις τμηματικές, στις συγκριτικές μελέτες και στα πειράματα είναι τα ακόλουθα: Α) Ημερολόγιο: Η καταγραφή των χαρακτηριστικών της γλωσσικής ανάπτυξης και προόδου ενός ή περισσότερων παιδιών σε ημερολόγιο αποτελεί έναν από τους παλαιότερους ερευνητικούς τρόπους παρατήρησης του αυθόρμητου παιδικού λόγου. Ημερολόγια συνήθως κρατούσαν οι ψυχολόγοι για τα παιδιά τους στις αρχές του 20 ού αιώνα με σκοπό να παρακολουθήσουν τη γλωσσική τους ανάπτυξη. Ένα από τα πιο διάσημα ημερολόγια είναι αυτό του ζεύγους των Γερμανών ψυχολόγων Clara και William Stern (1907) που παρατήρησαν ότι τα παιδιά τους δεν μιμούνταν την ομιλία των ενηλίκων, αλλά παρήγαγαν αυθόρμητα και ελεύθερα δικές τους πρωτότυπες προτάσεις. Η καταγραφή του αυθόρμητου παιδικού λόγου σε ημερολόγιο δε 10
συνηθίζεται στις μέρες μας γιατί έχει αντικατασταθεί από πιο σύγχρονα ερευνητικά μέσα, όπως η ηχογράφηση του αυθόρμητου παιδικού λόγου ή η βιντεοσκόπηση των καθημερινών γλωσσικών και μη γλωσσικών δραστηριοτήτων των παιδιών. Β) Ηχογράφηση: Η ηχογράφηση σε μαγνητοταινίες, κασέτες ή CD είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος διεξαγωγής της πειραματικής μεθόδου για την παρατήρηση του παιδικού λόγου στη σύγχρονη έρευνα. Η ηχογράφηση επιτρέπει στους επιστήμονες τη συλλογή πλούσιου γλωσσικού υλικού που ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί με τη χρήση ημερολογίων. Η ηχογράφηση παρέχει επίσης τη δυνατότητα στους γλωσσολόγους να ακούσουν πολλές φορές τον παιδικό λόγο αναλλοίωτο και να προβούν σε φωνολογική και στατιστική ανάλυση των γλωσσικών δεδομένων. Γ) Βιντεοσκόπηση: Η καταγραφή των γλωσσικών δεδομένων του παιδιού σε κασέτες εικόνας και ήχου έχει διαδοθεί την τελευταία δεκαετία. Η εικόνα διαπιστώθηκε ότι είναι πολύ σημαντική στη γλωσσολογική έρευνα και ιδιαίτερα στην μελέτη της κατάκτησης του λεξιλογίου, της σημασίας των λέξεων και των φράσεων και στη μελέτη της επικοινωνιακής και πραγματολογικής ικανότητας του παιδιού. Είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζει ο ερευνητής σε ποια χρονική στιγμή, κάτω από ποιες πραγματολογικές συνθήκες και σε ποιο πλαίσιο επικοινωνίας το παιδί διατύπωσε μια συντακτική δομή ή εμφάνισε πρόβλημα στην παραγωγή και κατανόηση μιας δομής. Δ) Ανιχνευτής οφθαλμοκίνησης (eye-tracker): πρόκειται για σχετικά νέα μέθοδο, η οποία χρησιμοποιείται τόσο σε μεγάλους, όσο και σε παιδιά, παράλληλα με τα διάφορα γλωσσικά πειράματα που τους χορηγούνται. Το συγκεκριμένο μηχάνημα καταγράφει τις κινήσεις των ματιών, ενώ ο συμμετέχων ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες γλωσσικές δοκιμασίες. Δεν είναι πάντα εύκολο να ερμηνεύσει κανείς τι μπορεί να σημαίνουν οι διαφορετικές κινήσεις των ματιών. Η συλλογή και η ανάλυση των γλωσσικών δεδομένων του αυθόρμητου παιδικού λόγου είναι μια ιδιαίτερα επίπονη και χρονοβόρα εργασία. Η συνεργασία των ερευνητών στη συλλογή και ανταλλαγή των γλωσσικών δεδομένων είναι πολύτιμη. Ο ψυχολόγος Brian MacWhinney και οι συνεργάτες του, μελετώντας τη γλωσσική ανάπτυξη, διαπίστωσαν τη σπουδαιότητα της γρήγορης και άμεσης παροχής των γλωσσικών δεδομένων σε ερευνητές. Γι αυτόν τον λόγο, δημιούργησαν στη 11
δεκαετία του 80 μια υποτυπώδη βάση γλωσσικών δεδομένων με μακροχρόνιες, συγχρονικές έρευνες και πειράματα από διάφορες γλώσσες, καθώς και κάποιους κώδικες για την ανάλυση αυτών των δεδομένων. Η δημιουργία της βάσης γλωσσικών δεδομένων είχε πολύ μεγάλη απήχηση στο χώρο της γλωσσολογίας και μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα άρχισε να εμπλουτίζεται και να βελτιώνεται με τη βοήθεια γλωσσολόγων από όλον τον κόσμο. Αυτό το εγχείρημα ονομάζεται The CHILDES Project («το σχέδιο CHILDES»). Τα αρχικά αντιστοιχούν στην φράση Child Language Data Exchange System (= «σύστημα ανταλλαγής δεδομένων παιδικής γλώσσας»). Το «σύστημα ανταλλαγής δεδομένων παιδικής γλώσσας» αποτελεί σήμερα μια από τις βασικότερες πηγές δεδομένων για την μελέτη της κατάκτησης διαφόρων γλωσσών. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει πολλές μελέτες για την κατάκτηση της Αγγλικής, της Γερμανικής, της Ολλανδικής, της Ιταλικής, της Γαλλικής, της Ισπανικής κτλ. Επίσης, περιλαμβάνει γλωσσικά δεδομένα από παιδιά με γλωσσικές διαταραχές και από δίγλωσσα παιδιά. Σ αυτό το σύστημα, βρίσκεται στη διάθεση των μελετητών η συγχρονική έρευνα της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου της Κολωνίας Ursula Stephany για την κατάκτηση της Ελληνικής. Τα γλωσσικά δεδομένα της Stephany, τα οποία συνέλεξε η ίδια στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 70 από ένα αγόρι, το Σπύρο, και τρία κορίτσια, την Ιωάννα, την Μαίρη και την Μαρία, αποτέλεσαν το γλωσσικό υλικό στην έρευνα πολλών γλωσσολόγων (Varlokosta, Vainikka & Rohrbacher 1998, Marinis 2000, Hyams 2002, Varlokosta 2002, Αλεξάκη 2003 κ.α.). Με την πρόοδο της τεχνολογίας, τα γλωσσικά δεδομένα περάστηκαν στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αργότερα στο διαδίκτυο με αποτέλεσμα να έχουν πρόσβαση σε αυτά όλοι οι ερευνητές απ όλον τον κόσμο στη διεύθυνση: http://childes.psy.cmy.edu Το CHILDES εκτός από βάση γλωσσικών δεδομένων αποτελεί ένα από τα πιο σύγχρονα προγράμματα κωδικοποίησης και ανάλυσης του παιδικού λόγου. Παρέχει στους ερευνητές δύο απαραίτητα προγράμματα: το πρόγραμμα CHAT (= Codes for the Human Analysis of Transcripts ) και το σύστημα CLAN (= Computerized Language Analysis ). Το πρόγραμμα CHAT παρέχει στον ερευνητή ένα σύστημα συμβόλων και κωδικών, που είναι κοινοί σ όλες τις γλώσσες. Το CHAT χρησιμεύει στη γρήγορη απομαγνητοφώνηση, καταγραφή και κωδικοποίηση του προφορικού λόγου. Περιέχει φωνητικά, μορφολογικά, συντακτικά, πραγματολογικά και επικοινωνιακά σύμβολα για την ακριβή καταγραφή και ανάλυση των γλωσσικών 12
δεδομένων. Το σύστημα CLAN είναι μια σειρά προγραμμάτων που μπορούν να τεθούν σε λειτουργία στα αρχεία του CHAT και να βοηθήσουν στη στατιστική ανάλυση των δεδομένων. Για παράδειγμα, όταν μια ηχογράφηση με τον αυθόρμητο λόγο ενός παιδιού που διαρκεί μια ώρα, απομαγνητοφωνηθεί και καταγραφεί στον ηλεκτρονικό υπολογιστή με το πρόγραμμα συμβόλων του CHAT, ο ερευνητής μπορεί να θέσει σε λειτουργία τα προγράμματα του συστήματος ανάλυσης CLAN και να βρει πληροφορίες, όπως το ΜLU (= Mean Length of Utterance = «Μέσο μήκος εκφωνήματος»), ή απάντηση στις ερωτήσεις: Πόσες φορές χρησιμοποίησε το παιδί τον παρελθοντικό χρόνο (π.χ. Αόριστο) στο λόγο του; Πόσες φορές το παιδί δεν παράγει το άρθρο ή τα μόρια του Μέλλοντα και της Υποτακτικής «θα» και «να»; κλπ. 13