Γ.β. Συνέντευξη & παρατήρηση Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Η συνέντευξη είναι η τεχνική που έχει ως σκοπό να οργανώσει μια σχέση προφορικής επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο πρόσωπα, ώστε να επιτρέψει στο ένα πρόσωπο τη συλλογή πληροφοριών από το δεύτερο πρόσωπο πάνω σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο Ο ερευνητής πρέπει να οργανώσει το «έντυπο», το πλαίσιο της συνέντευξης (συχνά χρησιμοποιείται ερωτηματολόγιο) ή τον «οδηγό της συνέντευξης» (aide memoire) Στην κοινωνιολογική συνέντευξη (που διαφέρει σημαντικά από τη δημοσιογραφική) είναι μια συστηματοποιημένη συνέντευξη /συζήτηση Πρόκειται για μια κοινωνική και ψυχολογική σχέση ανάμεσα στο συνεντευκτή και τον ερωτώμενο στην οποία οι ρόλοι είναι αμετάβλητοι Η τεχνική της συνέντευξης/συζήτησης εξαρτάται από τον τύπο της επικοινωνίας που θέλει ο ερευνητής να πραγματοποιήσει και από την έρευνα (σκεπτικό, αντικείμενο κτλ.) στη οποία εντάσσεται Δύο παράγοντες παίζουν ρόλο για την επιλογή της μορφής/τεχνικής συνέντευξης που θα επιλεγεί από τον ερευνητή: α) ο βαθμός ελευθερίας που αφήνει στον ερευνητή η μορφή της συνέντευξης και β) το που τοποθετείται η πληροφορία που αποκτήθηκε Μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες μορφές συνέντευξης: Η δομημένη συνέντευξη: Πρόκειται για εκείνη τη συνέντευξη όπου ο ερωτώμενος καλείται να απαντήσει σε μια σειρά ερωτήσεων όπου ο αριθμός, η σειρά και το περιεχόμενο καθορίζεται από το έντυπο της συνέντευξης (ερωτηματολόγιο) Η μη-δομημένη συνέντευξη: Πρόκειται για εκείνη τη συνέντευξη που δε στηρίζεται σε ένα κατάλογο προκαθορισμένων ερωτήσεων και ο συνεντευκτής κάνει μια συζήτηση λίγο-πολύ ελεύθερη. Υπάρχουν δύο κατηγορίες μη-δομημένης συνέντευξης: Η ελεύθερη συνέντευξη: Στη μορφή αυτή συνέντευξης διαφέρει ο βαθμός της σχετικής δόμησης της συνέντευξης. Ο συνεντευκτής έχει ως στόχο του να δημιουργήσει ένα έντονο ενδιαφέρον, ένα πάθιασμα στον ερωτώμενο Ο συνεντευκτής βοηθά τον ερωτώμενο να διατυπώσει ή να αναδιατυπώσει τη σκέψη του και να συνειδητοποιήσει ξεκάθαρα αυτό που λέει. Απαιτείται δεξιοτεχνία και μια καλή γνώση της ατομικής ψυχολογίας Πολλοί ερευνητές προτιμούν τη μη-δομημένη συνέντευξη γιατί υποστηρίζουν ότι η δόμηση συντελεί στην παραμόρφωση της σκέψης του εξεταζόμενου, επειδή «επιβάλλει» το πλαίσιο αναφορά του ερευνητή 1
Υπάρχουν και μερικά μειονεκτήματα που αφορούν: α) την αδυναμία ή τη δυσκολία κωδικοποίησης των απαντήσεων των ερωτώμενων, και β) τον τρόπο ερμηνείας των απαντήσεων ο οποίος δεν είναι ενιαίος και άρα παρουσιάζονται προβλήματα ανομοιογένειας των στοιχείων Η εντοπισμένη συνέντευξη: Σκοπός της μορφής αυτής συνέντευξης είναι να εντοπίσει την προσοχή του ερωτώμενου σε μια εμπειρία και τα αποτελέσματά της Η διαδικασία της εντοπισμένης συνέντευξης είναι πιο αυστηρή από την ελεύθερη αφού μας ενδιαφέρουν συγκεκριμένα άτομα λόγω της εμπειρίας που είχαν (π.χ. μέλη συγκεκριμένης ομάδας, είχαν την εμπειρία του πολέμου) Χρησιμοποιείται ένας «οδηγός συνέντευξης», ένα πλαίσιο της συνέντευξης, όπου καταγράφονται οι παράγοντες της κατάστασης που ο ερευνητής αναζητά την επίδραση τους πάνω στους ερωτώμενους Ο συνεντευκτής είναι ελεύθερος ως προς τον τρόπο που τίθενται οι ερωτήσεις, ως προς την σύνταξη και τη σειρά, αλλά μπορεί να προσθέσει και άλλες ερωτήσεις αν νομίζει ότι μπορούν να απαντηθούν και είναι σχετικές Όμως ο συνεντευκτής είναι υποχρεωμένος να συγκεντρώσει πληροφορίες για ένα συγκεκριμένο θέμα έρευνας, και περιορίζεται σε αυτό Η χρήση των συνεντεύξεων αυτών γίνεται όταν ο ερευνητής θέλει να συγκεντρώσει πληροφορίες από τις υποκειμενικές αντιδράσεις των ερωτώμενων σχετικά με την κατάσταση που θέλουμε να αναλύσουμε Και ο συνεντευκτής και ο ερωτώμενος δεν είναι εξολοκλήρου ελεύθεροι αλλά περιορίζονται από το πλαίσιο της έρευνας, και άρα ο καθένας εκ των δύο δεν μπορεί να μιλήσει για οτιδήποτε. Χρέος του συνεντευκτή είναι να επανέλθει ο ερωτώμενος στο θέμα. Η ανάλυση των απαντήσεων των ερωτώμενων είναι ποιοτική αλλά τα αποτελέσματα δεν περιορίζονται στην περιπτωσιολογία, αλλά οδηγεί στην κατασκευή καλύτερων υποθέσεων εργασίας, παρέχοντας ισχυρές ενδείξεις για τη σημασία συγκεκριμένων παραγόντων σε σχέση με το αντικείμενο της έρευνας Στην άμεση συνέντευξη ξεκινάμε από την ιδέα ότι ο πιο απλός τρόπος να μάθουμε τις σκέφτονται οι άνθρωποι είναι να τους κάνουμε ερωτήσεις που θα τους επιτρέψουν να εκφράσουν αυτό που θέλουν να πουν με ακρίβεια και χωρίς υπονοούμενα (λένε ό,τι θέλουν να πουν) Στην έμμεση συνέντευξη υπάρχει ηθελημένος και οργανωμένος διαχωρισμός ανάμεσα στη φαινομενική και στην πραγματική έννοια της ερώτησης ή της απάντησης με τέτοιο τρόπο ώστε η πραγματική αξία της συζήτησης φαίνεται από τις πληροφορίες που δίνει έμμεσα ο ερωτώμενος Στην έμμεση συνέντευξη η απάντηση προσφέρεται για ερμηνεία. Η εγκυρότητα της απάντησης δεν αναζητείται στο ίδιο το επίπεδο της απάντησης, αλλά στη γενική χρησιμοποίηση των δεδομένων 2
H επαναλαμβανόμενη συνέντευξη Η τεχνική αυτή καταστρατηγεί την άποψη που λέει ότι δεν ρωτάμε πολλές φορές τα ίδια άτομα. Συνίσταται στη δημιουργία ενός δικτύου πληροφοριοδοτών που το σύνολό του αποτελεί δείγμα του συνόλου. Τα άτομα ερωτώνται πολλές φορές, μεταξύ κάποιων χρονικών διαστημάτων, κατά την εξέλιξη ενός φαινομένου που μελετάται (π.χ. εφαρμογή ενός νόμου, αντίδραση σε ένα γεγονός). Η τεχνική αυτή, επιτρέπει στον ερευνητή τη λεπτομερή παρατήρηση πάνω στην εξέλιξη ή στην εμμονή των συμπεριφορών μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας κατά τη διάρκεια εξέλιξης ενός κοινωνικού φαινομένου. Η επαναλαμβανόμενη συνέντευξη επιτρέπει να παρατηρήσουμε τη συνακόλουθη εξέλιξη μιας σειράς φαινομένων (αντίστροφα με τη σφυγμομέτρηση που είναι μια τομή στο χρόνο) Τα βασικά πλεονεκτήματα της επαναλαμβανόμενης συνέντευξης είναι ότι δεν χρειάζεται να εξηγηθεί κάθε φορά ο σκοπός της έρευνας, κερδίζεται χρόνος και υπάρχει δυνατότητα εμβάθυνσης στις ερωτήσεις Μειονέκτημα είναι ότι οι ερωτώμενοι συνειδητοποιούν το ρόλο τους και ζουν τα γεγονότα με τη σκέψη του τι θα πουν στον ερευνητή. Βέβαια σε αυτή την περίπτωση μπορεί κανείς να κάνει συνέντευξη με ένα διαφορετικό υποσύνολο του πληθυσμού των ερωτώμενων την κάθε φορά Κλινική συνέντευξη Χρησιμοποιείται από την ψυχιατρική και την ψυχανάλυση για θεραπευτικούς κυρίως λόγους. Ο ερωτώμενος/ άρρωστος καθοδηγείται από τον/την συνεντευκτή/κτρια ή τον/την θεραπευτή/τρια Το αντικείμενο της κλινικής συνέντευξης είναι να μαζέψει από το μονόλογο του αρρώστου πληροφορίες πάνω στην προσωπικότητά του, την ψυχολογία του και τις αποκλίσεις του Συχνά γίνεται μια σειρά από συνεντεύξεις Βοηθά τον ερωτώμενο-άρρωστο να συνειδητοποιήσει τα ψυχολογικά του αδιέξοδα, να τον βοηθήσει να ζήσει και να είναι δυνατόν να τον θεραπεύσει Συνέντευξη σε βάθος Η στάση του συνεντευκτή μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο καθοδηγητική Ο ερευνητής έχει απόλυτη ελευθερία σχετικά με τον τρόπο που θα κατευθύνει τη συνέντευξη, αλλά και ο ερωτώμενος για τον τρόπου που θα απαντήσει. Και εδώ μπορεί να γίνει μια σειρά συνεντεύξεων. 3
Ο συνεντευκτής θα χαρακτηρίσει το κρυφό περιεχόμενο της συνέντευξης και θα αναλύσει ποιοτικά τα δεδομένα. Ο σκοπός όμως της συνέντευξης αυτής είναι εντοπισμένος στο άτομο Στη συνέντευξη σε βάθος υπάρχει ελευθερία αναφοράς και σε άλλα θέματα που έχουν όμως σχέση με (εξηγούν ή περιγράφουν) το αντικείμενο της έρευνας Έχει όμως δύο σημαντικές διαφορές από την κλινική συνέντευξη: α) ο σκοπός της δεν είναι αναγκαστικά θεραπευτικός, και β) το αντικείμενό της είναι σχετικά περιορισμένο Δυσκολίες της συνέντευξης Η συνέντευξη αποτελεί ουσιαστικά ένα είδος επικοινωνίας, όπου θέτει σε επαφή άτομα που δε γνωρίζονται μεταξύ τους Η συνέντευξη είναι μια διαδικασία επικοινωνίας όπου όλα τα εμπόδια εκλείπουν ή περιορίζονται σημαντικά. Προς αυτή την κατεύθυνση άλλωστε βοηθά και ο συνεντευκτής Ακόμα και η πιο απλή συνέντευξη είναι αρκετά περίπλοκη, ενώ η συνέντευξη δεν συνιστά απλώς μια τεχνική: «Η συνέντευξη είναι μια τέχνη» (the art of the interview) Ο συνεντευκτής δεν μπορεί να έχει επικριτικό ύφος και ο ερωτώμενος πρέπει να νοιώθει ότι μπορεί να «εξομολογηθεί» τα πάντα Η γνώμη του συνεντευκτή πρέπει να μη γίνεται αντιληπτή και να παρουσιάζεται τελείως ουδέτερη (ώστε να μην επιδοκιμάζει ή να αποδοκιμάζει κάποιες από τις απόψεις του ερωτώμενου) Ο ερωτώμενος χρειάζεται να βλέπει τον συνεντευκτή ως ένα άτομο ικανό να τον καταλάβει και να τον δεχτεί όπως είναι στην πραγματικότητα και δεν ωφελεί να τον θεωρεί όμοιό του Ο συνεντευκτής διευκρινίζει, διευκολύνει, ξεκαθαρίζει και καθοδηγεί τον ερωτώμενο ώστε να ανταποκριθεί στο ρόλο του και να απαντήσει όσο καλύτερα μπορεί ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ & ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Μορφές παρατήρησης Ένας από τους ορισμούς της λέξης παρατήρηση (σύμφωνα με το Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) είναι ο εξής: «το προσεκτικό, το εξακολουθητικό κοίταγμα, η εξέταση, η παρακολούθηση» Το να θεωρήσει κανείς την παρατήρηση ως κάτι τυχαίο θα ήταν λανθασμένο, καθώς ποτέ δεν παρατηρούμε όλα όσα βλέπουμε Έτσι, η παρατήρηση είναι το αποτέλεσμα μια ενεργούς επιλογής (συνειδητής ή ασυνείδητης) που αφορά πρώτον το τι βλέπουμε και δεύτερον πως το βλέπουμε 4
Με βάση τα παραπάνω θα λέγαμε ότι η παρατήρηση είναι ένας τρόπος «να συμμετάσχει κανείς στον κόσμο και όχι απλώς να τον αναπαριστά» Υπάρχουν διαφορετικοί σκόποι για τους οποίους χρησιμοποιείται η παρατήρηση στην επιστημονική έρευνα: Ο πρώτος σκοπός της παρατήρησης αναφέρεται στην απαριθμητική λειτουργία της παρατήρησης, καθώς μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει «την παλίρροια και την άμπωτη» της χωρο-χρονικής δραστηριότητας Πρόκειται για την παραγωγή δεδομένων τα οποία εύκολα απεικονίζονται γραφικά ή αναλύονται στατιστικά Ο δεύτερος σκοπός της παρατήρησης είναι η παροχή συμπληρωματικού αποδεικτικού υλικού - πρόκειται για επιπρόσθετες περιγραφικές πληροφορίες που συλλέγονται πριν, κατά τη διάρκεια ή σε συνέχεια κάποιων πιο δομημένων μορφών συλλογής δεδομένων Π.χ. σε συνέχεια μιας δειγματοληπτικής έρευνας σε νοικοκυριά μιας περιοχής θα μπορούσε να υπάρξει συμπληρωματική παρατήρηση σε κάποιες γειτονιές και να υπάρξει υλικό σχετικά με την εμφάνιση των σπιτιών, τον τύπο των αυτοκινήτων τη συντήρηση των κήπων κ.λπ. Ο τρίτος σκοπός της παρατήρησης μπορεί να θεωρηθεί αυτός της κατανόησης του πλαισίου - για να το επιτύχει κανείς αυτό θα πρέπει να ενταχθεί στο συγκεκριμένο πλαίσιο και να χρησιμοποιήσει παρατήρηση από πρώτο χέρι ως βασική πηγή πληροφορίας Ένας διαχωρισμός τύπων παρατήρησης αφορά τα ακόλουθα: Η ελεγχόμενη παρατήρηση απαρτίζεται από ξεκάθαρες και ρητές αποφάσεις σχετικά με το τι, πως και πότε παρατηρούμε Αυτός ο τύπος παρατήρησης συνδέεται με τις φυσικές επιστήμες και την πειραματική προσέγγιση στην έρευνα - πρόκειται για τις «παρατηρήσεις» περιοδικών φαινομένων κ.λπ. Η μη-ελεγχόμενη παρατήρηση, παρότι κατευθύνεται από συγκεκριμένους και επηρεάζεται από ηθικές θεωρήσεις, δεν υπόκειται σε περιορισμό όσον αφορά την επικέντρωση σε προαποφασισμένα φαινόμενα - και σίγουρα δεν συνδέεται απλώς με την καταγραφή των φαινομένων αλλά και με την αλληλεπίδραση με αυτά Συμμετοχική παρατήρηση Η σχέση συμμετοχής και παρατήρησης του ερευνητή στην υπό μελέτη κοινωνική ομάδα μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές (στο ένα άκρο τοποθετείται η παρατήρηση και στο άλλο άκρο η συμμετοχή) Υπάρχουν λοιπόν τέσσερις κατηγορίες που συνδυάζουν τη συμμετοχή και την παρατήρηση: 5
Ο πλήρως συμμετέχων (complete participant) αποκρύπτει την επιστημονική του ιδιότητα στον μελετώμενο πληθυσμό, αφού σκοπός του είναι να ενσωματωθεί πλήρως στην ομάδα που ερευνά Η πλήρης συμμετοχή έχει το πλεονέκτημα ότι εξασφαλίζει πρόσβαση σε ομάδες που δεν ανοίγονται σε «ξένους» που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να μελετηθούν Παρόλα αυτά τίθεται το ζήτημα κατά πόσον οι πλάγιες μέθοδοι εξεύρεσης δεδομένων δικαιολογούνται προκειμένου ο ερευνητής να εξασφαλίσει τα στοιχεία για την έρευνά του Εκτός των προβλημάτων ηθικής τάξης (εξαπάτησης) χρειάζεται να ληφθούν υπόψη οι επιδράσεις της πλήρους συμμετοχής του ερευνητή στα αποτελέσματα της έρευνας Ο ερευνητής μπορεί να εγκαταλείψει ουσιαστικά τον ερευνητικό του σκοπό και να απορροφηθεί από τη συμμετοχή του στην ομάδα Ο ερευνητής δεν μπορεί να θέσει άμεσες ερωτήσεις για τα θέματα που τον ενδιαφέρουν ώστε να μην προκαλέσει υποψίες Η καταγραφή των παρατηρήσεων δεν γίνεται άμεσα αλλά αργότερα με αποτέλεσμα την επιλεκτική καταγραφή και την ανάπλαση των στοιχείων από τον ερευνητή Ο συμμετέχων ως παρατηρητής (participant as observer) αποκαλύπτει την επιστημονική του ιδιότητα και τις προθέσεις του αλλά συγχρόνως επιδιώκει τη συμμετοχή του στις δραστηριότητες της ομάδας Δημιουργεί σχέσεις με άτομα της ομάδας που μελετά και αποφεύγει να τραβάει διαρκώς το ενδιαφέρον της ομάδας με την καταγραφή των στοιχείων Μπορεί να υπάρξουν προβλήματα λόγω της δημιουργίας οικειότητας με άτομα της ομάδας (όπως και στην προηγούμενη περίπτωση) Μπορεί τα μέλη της ομάδας να αλλάξουν συμπεριφορά λόγω του ότι ξέρουν ότι παρατηρούνται (αλλά με την πάροδο του χρόνου ο ερευνητής θα έλκει λιγότερο την προσοχή των μελών της ομάδας) Η αποκάλυψη του ερευνητικού σκοπού μπορεί να διευκολύνει την καλύτερη διεξαγωγή και έκβαση της ερευνητικής διαδικασίας Ο παρατηρητής ως συμμετέχων (observer as participant), παρουσιάζεται ως ερευνητής και παρευρίσκεται στις δραστηριότητες της ομάδας, αλλά χωρίς να συμμετέχει Ο πλήρως παρατηρητής (complete observer) δεν γνωστοποιεί την ταυτότητά του παρότι παρατηρεί ένα φαινόμενο, χωρίς να λαμβάνει μέρος ο ίδιος Η συμμετοχική παρατήρηση είναι κατάλληλη όταν η έρευνα αφορά μικρές ομάδες, γεωγραφικά περιορισμένες και συνεπώς παρατηρήσιμες. Εστιάζει στους μηχανισμούς 6
Οι ποιοτικές μέθοδοι αποτελούν μεγεθυντικό φακό για τα υπό έρευνα στοιχεία, καθώς μέσω αυτών επιδιώκεται η καλύτερη, η πιο ολοκληρωμένη και λεπτομερής περιγραφή των περιπτώσεων Η συμμετοχή του ερευνητή στα κοινωνικά περιβάλλοντα και τις υπό έρευνα κοινωνικές καταστάσεις καθώς και η δυνατότητα άμεσης προσωπικής εμπειρίας του σχετικά με όλα όσα διαδραματίζονται εκεί οδηγεί σε «πυκνές», πλούσιες περιγραφές (thick descriptions) Η συμμετοχική παρατήρηση και η δυνατότητα που προσφέρει για την ανάπτυξη της γνώσης μέσα από την εμπειρία της κοινωνικής διαντίδρασης στον υπό μελέτη χώρο ταιριάζει απόλυτα με την θεωρητική προσέγγιση της συμβολικής διαντίδρασης (η γνώση είναι απόρροια της πράξης) Η μέθοδος της συμμετοχικής παρατήρησης δίνει τη δυνατότητα στον ερευνητή να ενσωματωθεί στον υπό έρευνα κοινωνικό χώρο, να λάβει μέρος σε μορφές διαντίδρασης με τους ερευνώμενους και να κατανοήσει τα πράγματα από τη δική τους σκοπιά, που θεμελιώνονται στις ερμηνείες των ίδιων των υποκειμένων Παρόλα αυτά παραμένει προβληματική η μετάφραση των στοιχείων σε επιστημονικές εννοιολογικές κατηγορίες Οι προσωπικές αντιλήψεις και οι παραδοχές του ερευνητή αναμφίβολα εισβάλλουν στην ερευνητική διαδικασία και προσδιορίζουν τα πιο σημαντικά θέματα για την έρευνα Η συμμετοχή του ερευνητή στον υπό μελέτη χώρο μπορεί να επηρεάσει τα κοινωνικά δρώμενα και να ανακατευθύνει τη συμπεριφορά των ερευνώμενων (αναγκαίο «κακό» των μεθόδων) Τα αποτελέσματα της έρευνας μέσα από τη χρήση της μεθόδου της συμμετοχικής παρατήρησης δεν είναι γενικεύσιμα πέρα από την ομάδα και το χώρο που μελετήθηκαν Οι απόψεις των ερευνητών που χρησιμοποιούν ποιοτικές μεθόδους συγκλίνουν στο ότι η κλασική έννοια της γενίκευσης θα πρέπει να αντικατασταθεί με την έννοια της συμβατότητας (κατά πόσο ο υπό μελέτη χώρος/ομάδα ταιριάζει με άλλους χώρους) Βασικό πλεονέκτημα της συμμετοχικής παρατήρησης και της συνέντευξης είναι ότι αποτελεί μια ευέλικτη μέθοδο. Στην διάρκεια της έρευνας ιδέες διαμορφώνονται και δοκιμάζονται, τα στοιχεία ανασυγκροτούνται και νέες υποθέσεις εργασίας διατυπώνονται Η εκπλήρωση του στόχου εξαρτάται από την τέχνη του ερευνητή, την προσωπική του ικανότητα να εισέρχεται σε έναν κοινωνικό χώρο, να γίνεται δεκτός, να αντιδρά φυσιολογικά και να παρεμβαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο Ενδεικτική βιβλιογραφία Ιωσηφίδης, Θ. και Σπυριδάκης, Μ, (επιμ) Ποιοτική Κοινωνική Έρευνα: μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ανάλυση δεδομένων (Αθήνα: Κριτική, 2006). 7
Mason, J., Η Διεξαγωγή της Ποιοτικής Έρευνας (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003). Μπέργκερ, Π.Λ. και Λούκμαν, Τ., Η Κοινωνική Κατασκευή της Πραγματικότητας, Επιμέλεια: Γ. Κουζέλης και Δ. Μακρυνιώτη (Αθήνα: Νήσος, 2003). Κυριαζή, Ν., Η Κοινωνιολογική Έρευνα: Κριτική Επισκόπηση των Μεθόδων και των Τεχνικών, 6 η Έκδοση (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2004). Denzin, N.K. and Lincoln, Y.S. (eds), Handbook of Qualitative Research (Thousand Oaks: Sage, 1994). Hay, I (ed), Qualitative Research Methods in Geography, 2 nd Edition (Oxford: Oxford University Press, 2005). Ritchie, J. and Lewis, J. (eds), Qualitative Research Practice: A Guide for Social Science Students and Researchers (London: Sage, 2003). Sayer, A., Method in Social Science, 2 nd Edition (London: Routledge, 1992). Seidman, I., Interviewing as Qualitative Research: A Guide for Researchers in Education and the Social Sciences, 2 nd Edition (New York and London: Teachers College Press, 1998). Silverman, D., Doing Qualitative Research: A Practical Handbook (London: Sage, 2000). 8