Δ.γ. Πρόσβαση στο Ερευνητικό Πεδίο: Διασφάλιση, διαπραγμάτευση & παρουσία

Transcript

1 Δ.γ. Πρόσβαση στο Ερευνητικό Πεδίο: Διασφάλιση, διαπραγμάτευση & παρουσία Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος Η ποιοτική έρευνα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο με τον οποίο συλλέγονται τα δεδομένα επιτόπια και άρα γίνεται αρκετά μεγάλη προσπάθεια για να κατανοηθούν και να ερμηνευθούν καλύτερα οι ενέργειες και απόψεις των ερωτώμενων ή των παρατηρούμενων Σαν αποτέλεσμα θα ασχοληθούμε ιδιαίτερα με αυτό που αποκαλούμε επιτόπια έρευνα (field research), καθώς αυτή είναι που κρίνει το αποτέλεσμα της ερευνητικής διαδικασίας Η επιτόπια έρευνα είναι η μελέτη των ανθρώπων του πως λειτουργούν οι άνθρωποι κατά τη φυσική πορεία της ζωής τους. Οι ερευνητές αποτολμούν να μπουν στη ζωή των άλλων ανθρώπων για να μάθουν από πρώτο χέρι σχετικά με το πώς αυτοί ζουν, πώς μιλούν και συμπεριφέρονται και με το τι τους καθηλώνει και τι τους αγχώνει. Επιπλέον, θεωρείται ως μια μέθοδος μελέτης κατά την οποία αυτοί που την υιοθετούν προσπαθούν να κατανοήσουν το νόημα που έχουν οι δραστηριότητες που παρατηρούν γι αυτούς που εμπλέκονται σε αυτές τις δραστηριότητες (R. Emerson) Συνήθως οι ερευνητές που εμπλέκονται στην επιτόπια έρευνα ενθουσιάζονται με την επαφή και την αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους ή τα μικροπεριβάλλοντα που μελετούν Επιπλέον, η επιτόπια έρευνα σημαίνει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εμπλοκή στις ζωές και στις προσωπικές και μύχιες απόψεις ή σκέψεις των ανθρώπων που μελετώνται Ο ερευνητής εμπλέκεται άμεσα (μιλώντας, ζώντας, αλληλεπιδρώντας) με τους ανθρώπους που παρατηρεί και μελετά Σε πιο μακροχρόνιες επιτόπιες έρευνες (συμμετοχική παρατήρηση, εθνογραφία) η εμπλοκή με τα άτομα που μελετώνται (συναισθηματική, πολιτική, πολιτισμική): μπορεί να πάρει αρκετό χρόνο (εβδομάδες, μήνες) μπορεί να αφορά τις ιστορίες ζωής των ατόμων, τις συνήθειες τους (που δεν είναι πάντα νόμιμες π.χ. χρήση ναρκωτικών, λαθρεμπόριο, σωματεμπορία, εγκληματικότητα) μπορεί να καταγράφει τις ελπίδες, τους φόβους ή/και τα όνειρα των ατόμων που ερωτώνται Ερώτηση: «Πότε χρησιμοποιούμε επιτόπια έρευνα;» Όταν το ερευνητικό ερώτημα(τα) που θέτουμε προϋποθέτει τη γνώση, την κατανόηση ή και την περιγραφή της αλληλεπίδρασης στο εσωτερικό μιας ομάδας ανθρώπων Ερώτηση: «Ποιο είναι το πλαίσιο της επιτόπιας έρευνας;» 1

2 Το πεδίο (ή τα πεδία) έρευνας είναι συγκεκριμένο και οριοθετημένο χωρικά (π.χ. μια γειτονιά, ένα χωριό, μια υπηρεσία, ένας τομέας της πόλης, ένας φορέας, μια οργάνωση, μια φυλή/εθνότητα κλπ.) Η επιτόπια έρευνα επιτρέπει να μορφοποιήσει ο ερευνητής τις άμορφες κοινωνικές εμπειρίες του και να συγκεκριμενοποιήσει μέσα από εντατικές (επαναληπτικές) συνεντεύξεις ή/και παρατήρηση τα χαρακτηριστικά του μελετώμενου πεδίου έρευνας Υπάρχει πάντοτε ένας διαχωρισμός μεταξύ ανθρώπων που ανήκουν στην ομάδα και εκείνου (του ερευνητή) που δεν ανήκει σ αυτήν Για την όποια διοργάνωση επιτόπιας έρευνας είναι σημαντική η συνεισφορά της εθνογραφικής προσέγγισης και της εθνομεθοδολογίας που έχουν προβληματιστεί αρκετά με τις πολιτισμικές διαστάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς Υπάρχουν δύο στάσεις των ερευνητών όταν κάνουν επιτόπια έρευνα: η πρώτη ονομάζεται νατουραλιστική καθώς ο ερευνητής παρατηρεί κοινωνικά γεγονότα στο φυσικό τους περιβάλλον (π.χ. δημόσια υπηρεσία, καφενείο, πλατεία, εργοστάσιο κ.λπ.) Η δεύτερη αφορά στην άμεση εμπλοκή του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας που είναι και μια διαδικασία περισσότερο «ψυχοφθόρα» Το τίμημα του να κάνει κανείς επιτόπια έρευνα είναι αρκετά υψηλό, όχι σε χρήματα (καθώς το χρηματικό της κόστος είναι μικρότερο από άλλες τεχνικές), αλλά σε φυσική και διανοητική προσπάθεια. Είναι μια αρκετά επίπονη εργασία. Είναι εξαντλητικό να ζει κανείς δύο ζωές ταυτόχρονα (Bogdan and Taylor) Και οι δύο αυτές ερευνητικές στάσεις οδηγούν σε μεγαλύτερη ευελιξία και σε μικρότερη δόμηση της έρευνας σε σχέση με την ποσοτική έρευνα Ο «κλήρος πέφτει» στον ερευνητή ο οποίος θα πρέπει να μην ακολουθεί πλήρως οργανωμένα βήματα, καθώς το πλεονέκτημά του είναι η ευελιξία και η ετοιμότητά του να αλλάξει κατεύθυνση (επιτόπου) προκειμένου να προσεγγίσει καλύτερα το αντικείμενό του (π.χ. να αφεθεί να επικοινωνήσει ακόμα και με άτομα που δεν θεωρούνται αξιόπιστα στην τοπική κοινωνία) Ο ερευνητής διαλέγει συγκεκριμένες τεχνικές (συμμετοχική παρατήρηση, συνέντευξη σε βάθος, παρατήρηση, ιστορική-συγκριτική ανάλυση, ανάλυση κειμένου κ.λπ.) ανάλογα με το βάρος που αυτές έχουν για να παράγουν πληροφορίες Οι ερευνητές που κάνουν επιτόπια έρευνα έχουν ανάγκη να είναι οξυδερκείς, να είναι καλοί ακροατές και καλοί παρατηρητές, να έχουν βραχυπρόθεσμη μνήμη και να γράφουν συχνά Επιλογή της περιοχής της έρευνας: Η επιλογή της περιοχής έρευνας πρέπει να είναι συνδεδεμένη με τις υποθέσεις εργασίας 2

3 Προτείνεται να μην υπάρχει προηγούμενη σύνδεση με τη συγκεκριμένη περιοχή έρευνας (το χωριό μου, η περιοχή μου κ.λπ.) Ο βαθμός εμπλοκής εξαρτάται από το θέμα αλλά δεν συνιστάται η στενή εμπλοκή με την περιοχή έρευνας (γιατί μετασχηματίζεται αυτό που μελετάται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης με τον ερευνητή) Υπάρχουν οι θεματοφύλακες που κρατούν τα «κλειδιά» της περιοχής υπερβολική σχέση με αυτούς στιγματίζει τον ερευνητή Στρατηγική για την είσοδο στην περιοχή έρευνας: Η είσοδος και η απόκτηση πρόσβασης σε ένα πεδίο έρευνας είναι μια διαδικασία που εξαρτάται από την κρίση του ερευνητή και από τις κοινωνικές του δεξιότητες Ο ερευνητής πρέπει να διαπραγματευτεί την είσοδό του στο πεδίο της έρευνας και να εξηγήσει τι ακριβώς κάνει στην περιοχή αυτή Ο ερευνητής πρέπει να αποφασίσει ως ποιο βαθμό θα αποκαλύψει πράγματα για τον εαυτό του και για την έρευνα που κάνει (αν το κάνει σε μεγάλο βαθμό θα επηρεάσει τα άτομα που βρίσκονται στην περιοχή έρευνάς του) Είσοδος στην περιοχή έρευνας: Ο ερευνητής πρέπει να παρουσιάσει τον εαυτό του ως ερευνητή και να δώσει το στίγμα του Ο ερευνητής είναι το εργαλείο που μετρά το βάρος και τη σημασία των δεδομένων που συλλέγονται στο πεδίο της έρευνας. Γι αυτό ο ερευνητής έχει την πίεση να έχει συνείδηση και να είναι ευαίσθητος σε σχέση με αυτά που συμβαίνουν στο πεδίο της έρευνας. Ενώ επίσης, ο ερευνητής στο βαθμό που εμπλέκεται με κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις με άτομα δεν μπορεί εύκολα να αποχωρήσει τις υποκειμενικές του απόψεις από την «ουδέτερη» παρατήρηση Η έρευνα σε γνωστά πεδία έρευνας είναι δύσκολη γιατί αυτό που έχει σημασία είναι να ερμηνεύσει κανείς πράγματα που μοιάζουν οικεία. Ό,τι είναι οικείο στον ερευνητή δεν θα του επιτρέψει να το ερευνήσει σε βάθος, καθώς θα λαμβάνει κάποια πράγματα ως «δεδομένα» Εγκαθίδρυση σχέσεων με τα άτομα που βρίσκονται στην περιοχή έρευνας (ενθουσιασμός και εμπιστοσύνη, κάποιοι δεν θα ανοιχτούν ποτέ, κατανόηση του τρόπου σκέψης των ατόμων στο πεδίο) Ο ρόλος του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας: Ο ερευνητής έχει τη συνείδηση ότι παίζει ένα κοινωνικό ρόλο, αλλά θα πρέπει να φιλοτεχνήσει το δικό του ρόλο όταν βρίσκεται στο πεδίο της έρευνας (υπάρχουν τυπικοί και άτυποι ρόλοι) Υπάρχουν ρόλοι που είναι γνωστοί στα άτομα του πεδίου της έρευνας, αλλά ο ρόλος του ερευνητή δεν είναι κάτι καθημερινό γι αυτό χρειάζεται προσπάθεια για να εμπεδωθεί στις συνειδήσεις των ανθρώπων στην περιοχή έρευνας 3

4 Ο ρόλος που θα επιλέξει ο ερευνητής έχει σαφή όρια καθώς δεν μπορεί να υπερβεί π.χ. την πρόσβαση σε ένα φύλο (άνδρες ή γυναίκες) Δεν είναι εύκολο να έχει κανείς πρόσβαση στις άτυπες, διαπροσωπικές, παράνομες σχέσεις που έχουν μεταξύ τους τα άτομα στο πεδίο της έρευνας Μαθαίνοντας ο ερευνητής το ρόλο του: Η επιτόπια έρευνα ανταμείβει, ενθουσιάζει και ικανοποιεί, αλλά παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες Οι νέοι ερευνητές πρέπει να αντιμετωπίσουν τη ντροπή, το «ξεβόλεμά» τους και το γεγονός ότι πνίγονται στις λεπτομέρειες που αφορούν την περιοχή έρευνας Ο ερευνητής δεν παρατηρεί και ερευνά μόνο αυτός τα άτομα, αλλά και οι ερευνώμενοι παρατηρούν και ερευνούν τον ερευνητή (στην αρχή ο ερευνητής νοιώθει άβολα κ.λπ.) Πρέπει όμως να βοηθήσει ο ερευνητής τα άτομα που μελετώνται να αποδεχτούν το ρόλο του και να «κανονικοποιήσουν» τη συμπεριφορά τους όταν βλέπουν τον ερευνητή Ο ερευνητής είναι στο πεδίο της έρευνας για να μάθει και όχι για να λειτουργεί ως ειδικός. Πρέπει να γίνει αποδεκτός ως ανίκανος να επιδράσει στην περιοχή της έρευνάς του Η διατήρηση των σχέσεων : Μετά τα πρώτα στάδια η παρουσία του ερευνητή δεν αποτελεί απειλή αλλά ο κίνδυνος είναι ο ερευνητής να «ενταχθεί» στην ομάδα που μελετά Ο ερευνητής πρέπει να είναι σε θέση να εγκαθιστά νέες σχέσεις με άλλα άτομα, να διακόπτει κάποιες σχέσεις και να αποχωρεί από άλλες Υπάρχουν μικρο-εξυπηρετήσεις μεταξύ του ερευνητή και των ατόμων που μελετώνται, αλλά αυτό γίνεται στο πλαίσιο της κοινωνικής ανταλλαγής και των κοινωνικών σχέσεων στο πεδίο της έρευνας Ο ερευνητής ακόμα και αν βρίσκεται μπροστά σε συγκρούσεις στην περιοχή έρευνας δεν μπορεί εύκολα να πάρει θέση, παρότι αυτό είναι δύσκολο να το τηρήσει Ο ερευνητής δείχνει ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα στο πεδίο έρευνας Παρατήρηση, καταγραφή και συλλογή ποιοτικών δεδομένων Η παρατήρηση είναι μια ύψιστη λειτουργία του ερευνητή στο πεδίο της έρευνας, αλλά πρέπει να είναι προσεκτική, να ρωτά για να μαθαίνει, να μην θεωρεί τίποτα από ό,τι βλέπει δεδομένο και να παρακολουθεί τις λεπτομέρειες Η ακρόαση των λόγων των ατόμων στην περιοχή έρευνας αποτελεί μια άλλη μεγάλη πηγή ποιοτικών δεδομένων που αν αξιοποιηθούν κατάλληλα προσφέρουν αρκετά στη διερεύνηση των αρχικών υποθέσεων εργασίας Ο ερευνητής πρέπει να υιοθετήσει τη γλώσσα των ερευνώμενων και την «αργκό» τους για να έχει έναν κοινό τρόπο ομιλίας και επικοινωνίας που δεν τον διαχωρίζει από τους ερευνώμενους 4

5 Η λήψη σημειώσεων είναι κεντρικής σημασίας γιατί ουσιαστικά παράγονται κείμενα ή πυκνές περιγραφές οι οποίες μόνο πολύ αργότερα θα αποκτήσουν νόημα γιατί από την αρχή ο ερευνητής δεν αναγνωρίζει την πλήρη σημασία αυτών που ακούει ή έχει εμπειρία Έχει μεγάλη σημασία η ποιότητα των ποιοτικών δεδομένων Για την ποιοτική έρευνα η (υψηλή) ποιότητα των δεδομένων σημαίνει ότι ο ερευνητής έχει κατανοήσει και καταγράψει πλήρως αυτό που οι ερευνώμενοι πιστεύουν για τον εαυτό τους για να μπορέσει να αρθρώσει και μια άλλη (πιο κριτική) συζήτηση αυτών που κατανόηση στόχος είναι να «ξεσηκώσει» κανείς τον κώδικα και την αίσθηση του πως λειτουργούν τα πράγματα στην περιοχή έρευνας (αυθεντικότητα των απόψεων) Πρέπει να υπάρχει μια εσωτερική συνέπεια (internal consistency) σε σχέση με το ποιος λέει ή ισχυρίζεται τι και πως το δικαιολογεί στους άλλους και στον ερευνητή Πρέπει επίσης να υπάρχει μια εξωτερική συνέπεια (external consistency) επιτυγχάνεται με τη διασταύρωση των δεδομένων, των πηγών και των γεγονότων από διαφορετικά άτομα και πηγές Ενδεικτική βιβλιογραφία Agar, M.H., Speaking of Ethnography (Sage, 1986). Burgess, R.G., In the Field. An Introduction to Field Research (London: Unwin Hyman, 1984). Denzin, N.K. and Lincoln, Y.S. (eds), Handbook of Qualitative Research (Thousand Oaks: Sage, 1994). Hakim, C., Research Design: Strategies and Choices in the Design of Social Research (London: Allen & Unwin, 1987). Mason, J., Η Διεξαγωγή της Ποιοτικής Έρευνας (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003). Robson, C., Η έρευνα του Πραγματικού Κόσμου (Αθήνα: Gutenberg, 2007).) Silverman, D., Doing Qualitative Research: A Practical Handbook (London: Sage, 2000). 5