Κεφάλαιο 8. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ ΙΙ

Κεφάλαιο 8. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ ΙΙ Σύνοψη Στόχος της παρούσας άσκησης είναι να εξοικειώσει τους φοιτητές με τη μετρική και μη μετρική ποικιλομορφία του ανθρώπινου σώματος. Επίσης, μελετώνται φαινοτυπικοί χαρακτήρες και ελέγχεται ο τρόπος κληρονόμησής τους. Στα υπό μελέτη άτομα θα προσδιοριστούν τα κύρια σωματομετρικά σημεία, θα μετρηθούν οι σωματικές αποστάσεις, θα υπολογιστούν οι σωματικοί δείκτες και θα προσδιοριστούν οι μη μετρικοί χαρακτήρες. Τέλος, θα γίνει εκμάθηση τεχνικών ανάλυσης εικόνας καθώς επίσης και χρήση απλών στατιστικών μεθόδων. Προαπαιτούμενη γνώση Απαιτείται η γνώση της χρήσης ανθρωπομετρικών εργαλείων και γνώσεις απλής στατιστικής. 8.1 Ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά Ως ανθρωπομετρία (anthropometry) ορίζεται η μελέτη του ανθρώπινου αναστήματος, του βάρους και του μεγέθους διαφόρων μερών του σώματος, καθώς επίσης και η μεταβολή των παραπάνω διαστάσεων κάτω από διάφορες συνθήκες. Η μελέτη των σωματομετρικών χαρακτήρων ξεκίνησε τον 16ο αιώνα (Εικόνα 8.1) και τα αποτελέσματά της χρησιμοποιήθηκαν σε κάποιες περιπτώσεις για την υποστήριξη ρατσιστικών (φυλετικών και κοινωνικών) θεωριών. Σήμερα διάφορες μετρήσεις και δείκτες χρησιμοποιούνται ευρέως από τη βιομηχανία, την αναπτυξιακή ιατρική, τις επιστήμες διατροφής αλλά και την εγκληματολογία. Στην παρούσα άσκηση θα μελετηθούν οι κυριότερες ανθρωπομετρικές διαστάσεις και θα υπολογιστούν διάφοροι ανθρωπομετρικοί δείκτες. Εικόνα 8.1. Μετρήσεις σε νεογέννητο παιδί καθώς και σε παιδί ηλικίας ενός και δύο ετών (Bergmuller 1723-Countway Library, Boston). 188

8.2 Όργανα και μέθοδοι μέτρησης Τα όργανα που θα χρησιμοποιηθούν για τις μετρήσεις είναι αυτά της προηγούμενης άσκησης (παχύμετρα, κεφαλόμετρα, μετροταινίες κ.λπ.). Επιπλέον, θα χρησιμοποιηθεί το ανθρωπόμετρο για τη λήψη διαφόρων μετρήσεων του σώματος, και το αναστημόμετρο για τη μέτρηση του αναστήματος (Εικόνα 8.2). Εικόνα 8.2. Ανθρωπόμετρο (αριστερά) και αναστημόμετρο (δεξιά). 8.3 Σωματομετρικά σημεία Οι θέσεις των διαφόρων σωματομετρικών σημείων της κεφαλής και του προσώπου είναι ίδιες με αυτές που μελετήθηκαν στην προηγούμενη άσκηση. Για το υπόλοιπο σώμα υπάρχουν μια σειρά από σημεία που καθορίζουν τις διάφορες σωματομετρικές αποστάσεις. Συνήθως αυτά τα σημεία βρίσκονται είτε στις αρθρώσεις είτε σε ογκώματα των οστών. Στην Εικόνα 8.3 παρουσιάζονται μερικά από αυτά τα σημεία τα οποία θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα άσκηση. 189

Εικόνα 8.3. Σωματομετρικά σημεία. 8.3.1 Κεφαλομετρικές διαστάσεις 8.3.1.1 Μέγιστο μήκος κεφαλής (μεσόφρυο-οπισθοκράνιο, gl-op) Όργανο: Κεφαλόμετρο. Με το κεφάλι σε Φρανκφούρτια θέση τοποθετούμε τη μια άκρη του οργάνου στο μεσόφρυο και κινούμε την άλλη προς την περιοχή του οπισθοκρανίου μέχρι να βρούμε τη μέγιστη απόσταση (Εικόνα 8.4). 190

Εικόνα 8.4. Μέγιστο μήκος κεφαλής. 8.3.1.2 Μέγιστο πλάτος κεφαλής (εύριο-εύριο, eu-eu) Όργανο: Κεφαλόμετρο. Τοποθετώντας το κεφαλόμετρο κάθετα στο μέγιστο μήκος του κρανίου βρίσκουμε τη μεγαλύτερη απόσταση (Εικόνα 8.5). Συνήθως το μέγιστο πλάτος της κεφαλής εντοπίζεται στο οπίσθιο και άνω μέρος των βρεγματικών οστών. Εικόνα 8.5. Μέγιστο πλάτος κεφαλής. 191

Οι δύο παραπάνω διαστάσεις χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό του κεφαλικού δείκτη (cephalic index). Ανάλογα με την τιμή του παραπάνω δείκτη, μπορούμε να δημιουργήσουμε κατηγορίες που αφορούν το μέγεθος της κεφαλής (Πίνακας 8.1). Αξίζει να σημειωθεί ότι τα όρια των τιμών στις διάφορες κατηγορίες μπορούν να μεταβάλλονται από πληθυσμό σε πληθυσμό. Πίνακας 8.1. Καθορισμός κατηγοριών που αφορούν το μέγεθος της κεφαλής. Κατηγορία Τιμή Περιγραφή Μακρυκεφαλία (Dolichocephaly) Χ-74,99 Στενό ή επίμηκες κρανίο Μεσοκεφαλία (Mesocephaly) 75,00-79,99 Μέσο ή ενδιάμεσο κρανίο Βραχυκεφαλία (Brachycephaly) 80,00-84,99 Πλατύ ή στρογγυλό κρανίο Υπερβραχυκεφαλία (Hyperbrachycephaly) 85,00-Χ Πολύ πλατύ κρανίο 8.3.1.3 Ύψος κρανίου (πόριο-κορυφή, po-v) Όργανο: Παχύμετρο. Με το κεφάλι σε Φρανκφούρτια θέση τοποθετούμε τη μια άκρη του οργάνου στην κορυφή του ακουστικού πόρου. Ακολουθώντας την κάθετη διαδρομή προς το κεφαλικό μήκος και λίγο πολύ παράλληλα με το κεφαλικό πλάτος, τοποθετούμε την άλλη άκρη του οργάνου στην κορυφή της κεφαλής (Εικόνα 8.6). Εικόνα 8.6. Ύψος κρανίου. 8.3.2 Κεφαλομετρικές διαστάσεις προσώπου Ο τρόπος μέτρησης των κεφαλομετρικών διαστάσεων του προσώπου δίνεται στην Εικόνα 8.7. 192

8.3.2.1 Διαζυγωματικό πλάτος (ζύγωμα-ζύγωμα, zy-zy). Όργανο: Κεφαλόμετρο. Η μέτρηση αναφέρεται στο μέγιστο πλάτος του προσώπου. Με το κεφάλι σε Φρανκφούρτια θέση τοποθετούμε τις άκρες του οργάνου στα ζυγωματικά τόξα και τις σύρουμε μέχρι να λάβουμε τη μέγιστη τιμή. 8.3.2.2 Συνολικό ύψος προσώπου (ριζορρίνιο-γνάθιο, n-gn) Όργανο: Παχύμετρο. Η απόσταση από την τομή της μετωπορινικής ραφής με το κατακόρυφο επίπεδο μέχρι το χαμηλότερο σημείο του προσωπικού κρανίου στο μέσο του κατώτερου χείλους της κάτω γνάθου. 8.3.2.3 Ύψος άνω προσώπου (ριζορρίνιο-στόμιο, n-sto) Όργανο: Παχύμετρο. Η απόσταση από την τομή της μετωπορινικής ραφής με το κατακόρυφο επίπεδο μέχρι το κατώτερο σημείο στο μέσο του άνω χείλους. 8.3.2.4 Ύψος μύτης (ριζορρίνιο-νωτορρίνιο, n-ns) Όργανο: Παχύμετρο. Η απόσταση από την τομή της μετωπορινικής ραφής με το κατακόρυφο επίπεδο μέχρι το κατώτερο σημείο που σχηματίζεται από τη γραμμή που ενώνει τα χαμηλότερα όρια των ρινικών χειλέων και το κατακόρυφο επίπεδο. 8.3.2.5 Πλάτος μύτης (πτερύγιο-πτερύγιο, al-al) Όργανο: Παχύμετρο. Η απόσταση μεταξύ των πλευρικών σημείων του ρινικού χείλους. Ορίζεται μετρώντας την απόσταση αυτή καθέτως προς το ύψος της μύτης. Εικόνα 8.7. Σωματομετρικά σημεία και τρόπος μέτρησης των σωματομετρικών διαστάσεων στην περιοχή του προσώπου. Στην εικόνα εμφανίζονται και άλλες διαστάσεις εκτός από αυτές που θα μελετηθούν στην άσκηση. 193

Οι παραπάνω διαστάσεις χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό διαφόρων δεικτών του προσώπου οι οποίοι πέραν της βιολογικής σημασίας, παίζουν σημαντικό ρόλο στη βιομηχανία οπτικών ειδών. Ρινικός δείκτης (nasal index) Ανάλογα με την τιμή του δείκτη, τα άτομα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες (μεταβάλλονται μεταξύ των πληθυσμών), όπως φαίνεται στον Πίνακα 8.2. Πίνακας 8.2. Καθορισμός διαφόρων κατηγοριών που αφορούν το μέγεθος της μύτης. Κατηγορία Τιμή Περιγραφή Λεπτορρινία (Leptorrhiny) Χ-47,99 Στενή μύτη Μεσορρινία (Mesorrhiny) 48,00-52,99 Ενδιαμέσου μεγέθους μύτη Πλατυρρινία (Platyrrhiny) 53,00-X Ευρεία ή πλατιά μύτη Δείκτης άνω προσώπου (upper facial index) Τιμή γύρω στο 50 σημαίνει ότι το ύψος του άνω προσώπου ισούται με το 50% του πλάτους του προσώπου. Τιμές μεγαλύτερες από 50 αναφέρονται στην κατάσταση της λεπτοπροσωπίας (στενό ή επίμηκες πρόσωπο), ενώ τιμές κάτω από 50 αναφέρονται στην κατάσταση της χαμηλοπροσωπίας (χαμηλό ή κοντό πρόσωπο). Συνολικός προσωπικός δείκτης (total facial index) Ανάλογα με την τιμή του δείκτη, τα άτομα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες, όπως φαίνεται στον Πίνακα 8.3. Πίνακας 8.3. Καθορισμός διαφόρων κατηγοριών που προκύπτουν με βάση τον προσωπικό δείκτη. Κατηγορία Τιμή Περιγραφή Υπερευρυπροσωπία (Hypereuryprosopy) Χ-79,99 Πολύ πλατύ πρόσωπο Ευρυπροσωπία (Εuryprosopy) 80,00-84,99 Πλατύ πρόσωπο Μεσοπροσωπία (Mesoprosopy) 85,00-89,99 Μέσου μεγέθους πρόσωπο Λεπτοπροσωπία (Leptoprosopy) 90,00-94,99 Λεπτό ή στενό πρόσωπο Υπερλεπτοπροσωπία (Hyperleptoprosopy) 95,00-X Πολύ λεπτό ή στενό πρόσωπο 194

8.3.3 Σωματομετρικές αποστάσεις Οι σωματομετρικές αποστάσεις καθορίζονται από τα διάφορα σωματομετρικά σημεία. Σ αυτήν την άσκηση θα μετρηθούν ορισμένες από αυτές και θα υπολογιστούν οι αντίστοιχοι δείκτες. 8.3.3.1 Συνολικό ύψος σώματος (κορυφή-πελμάτιο, v-pl) Όργανο: Αναστημόμετρο. Το άτομο χωρίς υποδήματα στέκεται όρθιο με τις φτέρνες ενωμένες και τα χέρια τοποθετημένα ελεύθερα στα πλάγια (Εικόνα 8.8). Το κεφάλι βρίσκεται σε Φρανκφούρτια θέση. Μετακινούμε την οριζόντια μπάρα του οργάνου μέχρι αυτή να έρθει σε επαφή με την κορυφή της κεφαλής. Εικόνα 8.8. Συνολικό ύψος σώματος. 8.3.3.2 Ύψος καθημένου (κορυφή-κοκκυγικό, v-co) Όργανο: Αναστημόμετρο. Το άτομο είναι καθισμένο με τα πόδια κρεμασμένα χωρίς να ακουμπούν στο δάπεδο, τα γόνατα ενωμένα, τα χέρια ακουμπούν στους μηρούς χαλαρά και το κεφάλι σε Φρακφούρτια θέση. Το σώμα είναι όρθιο και ακουμπά το όργανο στην περιοχή του κόκκυγα. Λαμβάνουμε τη μέτρηση όπως προηγουμένως (Εικόνα 8.9). 195

Εικόνα 8.9. Ύψος καθημένου. Από τις δύο προηγούμενες διαστάσεις προκύπτει ο κορμικός δείκτης (skeletal index): Ανάλογα με την τιμή του δείκτη, τα άτομα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες (ανάλογα με τον πληθυσμό), όπως φαίνεται στον Πίνακα 8.4. Πίνακας 8.4. Καθορισμός κατηγοριών που αφορούν τον κορμικό δείκτη. Κατηγορία Άρρενες Θήλεα Μακροσκελία (Macroskelia) Χ-50,99 Χ-51,99 Μεσοσκελία (Mesoskelia) 51,00-52,99 52,00-53,99 Βραχυσκελία (Brachyskelia) 53,00-Χ 54,00-Χ 8.3.3.3 Διακρωμική διάμετρος (ακρώμιο-ακρώμιο, a-a) Όργανο: Ανθρωπόμετρο ή μετροταινία. Το άτομο στέκεται όρθιο με τους ώμους χαλαρούς και τοποθετημένους ελαφρώς μπροστά. Μετράται η μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ των ώμων στα εξωτερικά σημεία της ωμοπλατιαίας άκανθας (η κίνηση του χεριού προς τα πάνω επιτρέπει τον προσδιορισμό του σημείου - Εικόνα 8.10). 196

Εικόνα 8.10. Μέτρηση διακρωμικής διαμέτρου. Ο ωμικός δείκτης (biacromial index) προκύπτει από το μέγεθος της διακρωμικής διαμέτρου και το συνολικό ανάστημα. Ανάλογα με την τιμή του δείκτη, τα άτομα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες (ανάλογα με τον πληθυσμό), όπως φαίνεται στον Πίνακα 8.5. Πίνακας 8.5. Κατηγορίες που αφορούν τον ωμικό δείκτη. Κατηγορία Άρρενες Θήλεα Στενωμία Χ-21,99 Χ-20,99 Μετριωμία 22,00-22,99 21,00-21,99 Ευρυωμία 23,00-Χ 22,00-Χ 8.3.3.4 Εγκάρσια πυελική διάμετρος (λαγόνιο-λαγόνιο, ic-ic) Όργανο: Ανθρωπόμετρο. Πρόκειται για την απόσταση μεταξύ των ογκωμάτων της πυελικής ζώνης που βρίσκονται στο πλέον ακραίο πλευρικό τμήμα της λεκάνης (Εικόνα 8.11). Εικόνα 8.11. Μέτρηση εγκάρσιας πυελικής διαμέτρου. 197

8.3.3.5 Ύψος τροχαντήρα (τροχαντήριο-πελμάτιο, tro-pl) Όργανο: Ανθρωπόμετρο. Η απόσταση μεταξύ του υψηλότερου σημείου του τροχαντήρα και του πέλματος, στο σημείο που πατά στο δάπεδο. Τοποθετούμε το ένα άκρο του οργάνου στον τροχαντήρα και το άλλο στην άκρη του πέλματος ενώ το άτομο τεντώνει ελαφρώς το πόδι προς τα πλάγια (Εικόνα 8.12). Εικόνα 8.12. Μέτρηση ύψους τροχαντήρα (αριστερά) και θέση τροχαντήρα (δεξιά). Η σχέση του αναστήματος με την εγκάρσια διάμετρο της πυελικής ζώνης και το ύψος τροχαντήρα δίνει τον πυελικό (pelvic) και τον σκελικό(leg) δείκτη αντίστοιχα. Όπως και στους προηγούμενους δείκτες, τα άτομα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες (ανάλογα με τον πληθυσμό), οι οποίες δίνονται στους Πίνακες 8.6-8.7. Πίνακας 8.6. Κατηγορίες που αφορούν τον πυελικό δείκτη. Κατηγορία Άρρενες Θήλεα Στενοπυελία Χ-16,59 Χ-17,59 Μεσοπυελία 16,60-17,59 17,60-17,59 Ευρυπυελία 17,60-Χ 18,60-Χ 198

Πίνακας 8.7. Κατηγορίες που αφορούν τον σκελικό δείκτη. Κατηγορία Άρρενες Θήλεα Βραχυποδία Χ-53,59 Χ-53,99 Μετριοποδία 53,60-53,99 54,00-54,99 Μακρυποδία 54,00-Χ 54,50-Χ Εκτός από τις παραπάνω διαστάσεις και τους αντίστοιχους δείκτες, υπάρχουν και άλλα μέτρα που χρησιμοποιούνται στη σωματομετρία και αφορούν το μήκος των άκρων συνολικά, το μήκος επιμέρους τμημάτων του σώματος (π.χ. μήκος βραχίονα, μήκος κνήμης), το πλάτος στα σημεία των αρθρώσεων κ.λπ. Οι παραπάνω διαστάσεις χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό διαφόρων δεικτών που είναι χρήσιμοι στη συγκριτική μελέτη των πρωτευόντων. Για παράδειγμα, ο δείκτης των άκρων (intermembral index) είναι χρήσιμος αφενός για την περιγραφή των αναλογιών του σώματος και αφετέρου συνδέεται με τις διαφορές στην κίνηση των πρωτευόντων. Γενικά, τα πρωτεύοντα που κινούνται με άλματα έχουν χαμηλό δείκτη (μεγαλύτερα πίσω άκρα), τα αναρριχητικά έχουν υψηλό δείκτη (επιμήκη μπροστινά άκρα) ενώ αυτά που κινούνται με τετράποδη βάδιση έχουν ενδιάμεση τιμή δείκτη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων ο τρόπος μέτρησης των διαφόρων μερών του σώματος δεν διαφέρει ανάμεσα στον άνθρωπο και τα υπόλοιπα πρωτεύοντα (Εικόνα 8.13). Εικόνα 8.13. Μέτρηση του γονάτου σε άνθρωπο (αριστερά) και πίθηκο (δεξιά). 8.4 Βιομετρική αναγνώριση Ο όρος βιομετρική αναγνώριση (biometric recognition) -ή απλά βιομετρική- αναφέρεται στη χρήση διακριτών ανατομικών (δερματογλυφές, ίριδα κ.λπ.) ή συμπεριφορικών (ομιλία) χαρακτηριστικών, τα οποία ονομάζονται βιομετρικοί χαρακτήρες ή βιομετρικά γνωρίσματα, για την αναγνώριση των ατόμων (Εικόνα 8.14). 199

Εικόνα 8.14. Παραδείγματα βιομετρικών χαρακτήρων: α. αυτί, β. πρόσωπο, γ. θερμόγραμμα προσώπου, δ. θερμόγραμμα χεριού, ε. γεωμετρία χεριού, στ. δακτυλικά αποτυπώματα, ζ. ίριδα, η. αμφιβληστροειδής, θ. υπογραφή και ι.φωνή. Κάποια από τα παραπάνω χαρακτηριστικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν από μόνα τους για την ταυτοποίηση των ατόμων και κάποια άλλα σε συνδυασμό. 8.4.1 Δερματογλυφές Στα πρωτεύοντα το δέρμα στην επιφάνεια της παλάμης και στα πέλματα των ποδιών χαρακτηρίζεται από δερματογλυφικές γραμμές (dermatoglyphics) (Εικόνα 8.15) και από έλλειψη τριχών και λιπωδών αδένων, ενώ εμφανίζει καλά σχηματισμένους ιδρωτοποιούς αδένες. Εικόνα 8.15. Οι δερματογλυφές αποτελούν φυλογενετικό γνώρισμα των Πρωτευόντων. Η δερματογλυφή είναι το ανάγλυφο (αποτελούμενο από επιθηλιακές κερατινοποιημένες αναδιπλώσεις: κορυφογραμμές και αύλακες εναλλάξ) που παρουσιάζει η εσωτερική δερματική επιφάνεια των χεριών (δάκτυλα, παλάμες) και των ποδιών. Τα συστήματα δερματογλυφών στις παλάμες των χεριών και στα πέλματα των ποδιών αποτελούν κοινό φυλογενετικό γνώρισμα όλων των πρωτευόντων. Η λειτουργία τους συνδέεται άμεσα με την εξέλιξη των άκρων σε συλληπτήρια όργανα, κατά τη δενδρόβια προσαρμογή των πρωτευόντων πριν από 70 εκατ. 200

χρόνια. Δηλαδή, η παρουσία δερματογλυφών έχει σχέση με τις δραστηριότητες των άκρων και τη συνακόλουθη εφαρμογή ιδιαίτερης πίεσης και τριβής (πιάσιμο εργαλείων, σύλληψη τροφής, στήριξη). Δεν είναι τυχαίο ότι σε πιθήκους που χρησιμοποιούν την ουρά ως συλληπτήριο όργανο, η εσωτερική της επιφάνεια φέρει σύστημα δερματογλυφικών γραμμών όμοιο μ αυτό που υπάρχει στις παλάμες και τα πέλματα όλων των πρωτευόντων. Πέρα από το φυλογενετικό και εξελικτικό τους ρόλο, η σημασία των δερματογλυφικών συστημάτων στην ανθρωπολογική έρευνα έγκειται βασικά στα εξής: 1. η διαμόρφωσή τους καθορίζεται γενετικά και μάλιστα πολυγονιδιακά, 2. παραμένουν αμετάβλητα σε ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου (δηλαδή δεν επηρεάζονται από την ηλικία, με μόνες αλλαγές στο μέγεθος λόγω αύξησης του μεγέθους των άκρων), 3. παραμένουν αναλλοίωτα εκτός και αν καταστραφεί η βλαστική στιβάδα του χορίου του δέρματος (στις άλλες περιπτώσεις η ζημιά επουλώνεται ώστε να αποκατασταθεί η δερματογλυφή), και 4. διακρίνονται από σημαντική ατομική και πληθυσμιακή ποικιλότητα. Συνοψίζοντας, οι δερματογλυφές αποτελούν σταθερούς χαρακτήρες για κάθε άτομο, ενώ η δημιουργία τους ολοκληρώνεται στον έβδομο μήνα της κύησης. Σημειώνεται ότι κανένα δάκτυλο δεν έχει το ίδιο ακριβώς ανάγλυφο με κάποιο άλλο. Τα ποιοτικά και ποσοτικά τους χαρακτηριστικά εμφανίζουν γεωγραφική διαφοροποίηση, με την κατανομή εμφάνισης διαφόρων τύπων δερματογλυφών να ποικίλει μεταξύ πληθυσμών. Παρότι οι δερματογλυφές διαφέρουν ακόμα και μεταξύ μονοωικών διδύμων, υπάρχει υψηλότερος συντελεστής συσχέτισης στα ποσοστά εμφάνισης των διαφόρων δερματογλυφικών τύπων μεταξύ συγγενών παρά μεταξύ μη συγγενικών ατόμων και πληθυσμών. Έτσι, οι δερματογλυφές χρησιμοποιούνται στη μελέτη μεγαλύτερων ή μικρότερων γεωγραφικών ομάδων ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για τη γενετική τους απόσταση/συγγένεια. Στην εγκληματολογία, τα δερματογλυφικά συστήματα έχουν χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα για την ταυτοποίηση ατόμων, βάσει των ιδιαιτεροτήτων και της λεπτομερούς εξέτασης της μορφολογίας τους, η οποία είναι μοναδική σε κάθε άτομο. Αντίθετα, στην ανθρωπολογική έρευνα και τη στατιστική επεξεργασία πληθυσμιακών δειγμάτων, αξιοποιούνται οι κοινοί χαρακτήρες των δερματογλυφικών συστημάτων και η κατάταξή τους σε βασικούς μορφολογικούς τύπους. Ως δακτυλικά αποτυπώματα (fingerprints) ορίζουμε την αναπαραγωγή της εξωτερικής επιφάνειας της άκρης των δακτύλων. Το πιο εμφανές δομικό χαρακτηριστικό των δακτυλικών αποτυπωμάτων είναι το πρότυπο εναλλαγής κορυφογραμμών με κοιλάδες όπου οι κορυφογραμμές είναι σκουρόχρωμες και οι κοιλάδες ανοιχτόχρωμες (Εικόνα 8.16). Το πλάτος των κορυφογραμμών κυμαίνεται από 100 μm στις λεπτές γραμμές μέχρι 300 μm στις χοντρές. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες βλάβες στα δάκτυλα, όπως επιπόλαια καψίματα, εκδορές ή κοψίματα δεν επηρεάζουν τη δομή των κορυφογραμμών και το πρότυπο δημιουργείται ξανά με την εμφάνιση νέου δέρματος. Εικόνα 8.16. Κορυφογραμμές και κοιλάδες σε δακτυλικό αποτύπωμα. 201

Οι κορυφογραμμές συνήθως διατρέχουν σχεδόν παράλληλα την επιφάνεια του δακτύλου, αλλά σε ορισμένες περιοχές δημιουργούν ξεχωριστές μορφές όπως κόλπους, δέλτα και περιστροφές. Η περιοχή του πυρήνα ορίζεται από το ακραίο σημείο της εσωτερικής κορυφογραμμής (Εικόνα 8.17). Εικόνα 8.17. Ιδιαίτερες περιοχές των δερματογλυφικών αποτυπωμάτων. Α. περιστροφή, Β.κόλπος, Γ. δέλτα, Δ.πυρήνας. 8.4.1.1 Βασικοί τύποι δακτυλικών αποτυπωμάτων Τα αποτυπώματα των δακτυλικών δερματογλυφών ομαδοποιούνται σε τρεις βασικούς τύπους σύμφωνα με την εικόνα που παρουσιάζει το ανάγλυφό τους: τον τοξοειδή, τον κολποειδή και τον περιστροφικό τύπο (Εικόνα 8.18). Η ταξινόμηση αυτή αντανακλά το πρότυπο που σχηματίζουν οι κορυφογραμμές και οι αύλακες διατρέχοντας τη δακτυλική επιφάνεια και πιο συγκεκριμένα βασίζονται στον αριθμό των δέλτα (ή τριακτινικών γραμμών) που εμφανίζονται σε κάθε αποτύπωμα (σε ένα δέλτα συναντώνται οι γραμμές τριών διαφορετικών κατευθύνσεων). Εικόνα 8.18. Τύποι δακτυλικών αποτυπωμάτων. Ο τοξοειδής δεν φέρει δέλτα (κόκκινο βέλος), ο κολποειδής έχει ένα δέλτα (κάτω αριστερά) και ο περιστροφικός έχει δύο δέλτα (κάτω δεξιά και αριστερά). Στον τοξοειδή τύπο οι γραμμές του αναγλύφου διασχίζουν την επιφάνεια του δακτύλου από τη μια πλευρά στην άλλη δημιουργώντας απλή καμπύλη. Επομένως, δεν σχηματίζεται δέλτα. Μια ιδιαίτερη αλλά σπάνια μορφή είναι ο τεντοειδής τοξοειδής τύπος (Εικόνα 8.19). 202

Εικόνα 8.19. Τεντοειδής τοξοειδής τύπος. Στην περίπτωση όπου έστω και μία γραμμή ανακάμπτεται και επιστρέφει στην ίδια πλευρά, ο τύπος ονομάζεται κολποειδής. Δημιουργείται δηλαδή ένας κόλπος και ένα δέλτα. Αναλόγως προς τα πού ανοίγει ο κόλπος, διακρίνεται περαιτέρω ο ωλενικός και ο κερκιδικός κολποειδής τύπος. Στον περιστροφικό τύπο δύο συμπλεκόμενοι κόλποι δημιουργούν δύο ή σπανιότερα τρία δέλτα. 8.4.1.2 Τρόπος υπολογισμού τύπου δερματογλυφικών αποτυπωμάτων (ατομικά και πληθυσμιακά) Σε κάθε άτομο και για κάθε δάκτυλο βρίσκουμε τον τύπο του αποτυπώματος. Για κάθε δάκτυλο μετράμε τον αριθμό των ατόμων όπου παρατηρείται ο αντίστοιχος τύπος και μετά υπολογίζουμε το αντίστοιχο ποσοστό. Στον αριθμό 1 αντιστοιχεί ο αντίχειρας ενώ στον αριθμό 5 αντιστοιχεί ο μικρός δάκτυλος. Έστω ότι έχουμε μελετήσει 50 άτομα, από τα οποία τα 5 έχουν στον δεξιό αντίχειρα απλά και σκηνεοειδή τόξα. Το αντίστοιχο ποσοστό προκύπτει ως: 100 5/50= 10, κ.ο.κ. Στον Πίνακα 8.8 το σύνολο για τα απλά και σκηνοειδή τόξα προκύπτει από τον μέσο όρο όλων των δακτύλων. Πίνακας 8.8. Ποσοστό (%) των τύπων δερματογλυφών ανά δάκτυλο σε δείγμα 3.173 ατόμων που γεννήθηκαν μετά το 1940. Δάκτυλα χεριών ΤΟΞΑ απλά & σκηνοειδή ΚΟΛΠΟΕΙΔΗ ωλενικά & κερδικά Δεξί χέρι Ι 1,52 45,82 52,66 II 9,80 49,07 41,13 III 5,45 72,17 22,38 IV 1,58 44,78 53,64 V 0,91 78,51 20,58 Αριστερό χέρι Ι 2,93 54,05 43,02 II 10,41 51,24 38,35 III 6,87 69,84 23,29 IV 1,92 54,87 43,21 V 1,32 82,61 16,07 Σύνολο 4,27 60,30 35,43 ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΙΚΑ 203

Για την ταυτοποίηση των δακτυλικών αποτυπωμάτων έχουν αναπτυχθεί πολλοί αλγόριθμοι. Η εξέλιξη αφενός των τεχνικών σάρωσης και της δημιουργίας βάσεων δεδομένων και αφετέρου των τεχνικών ανάλυσης της εικόνας, έκανε την ταυτοποίηση πολύ πιο γρήγορη και αξιόπιστη. Πάντως οι βασικοί τύποι των δερματογλυφών αποτελούν τη βάση όλων των σημερινών αλγορίθμων. 8.4.1.3 Τρόπος υπολογισμού μεγέθους δερματογλυφικών αποτυπωμάτων Επειδή το μέγεθος των δερματογλυφών μεταβάλλεται με την ηλικία, ο καλύτερος τρόπος υπολογισμού του μεγέθους είναι η μέτρηση του αριθμού των κορυφογραμμών μεταξύ δύο καθορισμένων σημείων (Εικόνα 8.20). Εικόνα 8.20. Τρόπος μέτρησης των κορυφογραμμών ανάμεσα σε δύο σημεία. Ένας εναλλακτικός τρόπος είναι η μέτρηση του αριθμού των κορυφογραμμών ανάμεσα στον πυρήνα της δερματογλυφής και ενός δέλτα (Bonnevie 1924). Στην περίπτωση του περιστροφικού τύπου επιλέγουμε το δέλτα που απέχει περισσότερο από τον πυρήνα, ενώ στον τοξοειδή τύπο δεν μπορεί να εφαρμοστεί η παραπάνω μέθοδος. Στην περίπτωση του περιστροφικού τύπου ένας επιπλέον τρόπος υπολογισμού του μεγέθους είναι η μέτρηση του αριθμού των κορυφογραμμών που βρίσκονται πάνω στην προβολή της κορυφής του κοντινότερου προς τον πυρήνα δέλτα, προς την κορυφογραμμή που ξεκινά από την κορυφή του απομακρυσμένου δέλτα (Εικόνα 8.21). Εικόνα 8.21. Τρόπος μέτρησης του μεγέθους των δερματογλυφών. Αριστερά η απόσταση μεταξύ του δέλτα και του πυρήνα είναι 16 κορυφογραμμές. Δεξιά η λεπτή λευκή γραμμή περιέχει τις κορυφογραμμές μεταξύ του απομακρυσμένου δέλτα και του πυρήνα (αριθμός γραμμών 18), ενώ η παχειά γραμμή αντιπροσωπεύει την προβολή του κοντινού δέλτα προς τη γραμμή της κορυφής του απομακρυσμένου δέλτα (αριθμός γραμμών 5). 204

8.5 Φαινοτυπικά χαρακτηριστικά Όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή, στην άσκηση αυτή θα μελετηθούν μια σειρά από φαινοτυπικά χαρακτηριστικά που μεταβιβάζονται με Μεντελική κληρονομικότητα. 8.5.1 Ομάδες αίματος Ο τρόπος κληρονομικότητας των ομάδων αίματος έχει διδαχθεί/διδάσκεται σε άλλα προπτυχιακά μαθήματα, ενώ η κατανομή τους θα διδαχθεί στο θεωρητικό μέρος του μαθήματος. Σ αυτήν την άσκηση θα γίνει μόνο η καταγραφή των ομάδων αίματος των φοιτητών. 8.5.2 Αναδίπλωση γλώσσας Η αναδίπλωση της γλώσσας σε σχήμα U (Εικόνα 8.22) εξαρτάται από την παρουσία του επικρατούς αλληλομόρφου Τ. Εάν το άτομο διπλώνει τη γλώσσα, τότε έχει γονότυπο Τ-. Εάν δεν μπορεί να διπλώσει τη γλώσσα, τότε είναι ομόζυγο στο υπολειπόμενο αλληλόμορφο tt. Εικόνα 8.22. Αναδίπλωση της γλώσσας και αντίστοιχοι γονότυποι. 8.5.3 Λοβοί αυτιών Παρατηρούμε εάν το κάτω μέρος των λοβών των αυτιών είναι ελεύθερο (Εικόνα 8.23). Σ αυτήν την περίπτωση το άτομο έχει το επικρατές αλληλόμορφο Ε, που ελέγχει το παραπάνω γνώρισμα και ο γονότυπος είναι Ε-. Εάν οι λοβοί είναι προσκολλημένοι, τότε το άτομο είναι ομόζυγο στο υπολειπόμενο αλληλόμορφο ee. Εικόνα 8.23. Μορφολογία των λοβών των αυτιών και αντίστοιχοι γονότυποι. 205

8.5.4 Πλέξιμο δακτύλων Εάν κατά το αυθόρμητο πλέξιμο των δακτύλων ο αριστερός αντίχειρας είναι στην κορυφή (Εικόνα 8.24), το άτομο φέρει το επικρατές αλληλόμορφο Ι που ελέγχει το παραπάνω γνώρισμα και ο γονότυπος είναι I-. Στην αντίθετη περίπτωση, το άτομο είναι ομόζυγο στο υπολειπόμενο αλληλόμορφο και έχει γονότυπο ii. Εικόνα 8.24. Πλέξιμο των χεριών και αντίστοιχοι γονότυποι. 8.5.5 «Λακκάκια» στο χαμόγελο H παρουσία του γνωρίσματος (Εικόνα 8.25), ελέγχεται από το επικρατές αλληλόμορφο D και ο κάτοχος του γνωρίσματος έχει γονότυπο D-. Σε αντίθετη περίπτωση το άτομο είναι ομόζυγο στο υπολειπόμενο αλληλόμορφο με γονότυπο dd. Εικόνα 8.25. Λακκάκια και αντίστοιχος γονότυπος. 8.5.6 Άνοιγμα του μικρού δακτύλου μαζί με τον παράμεσο H παρουσία του γνωρίσματος (Εικόνα 8.26) ελέγχεται από το επικρατές αλληλόμορφο L. Αυτό το γνώρισμα αποτελεί τον τρόπο χαιρετισμού των Vulcans στη γνωστή ταινία Star Τrek. Τα άτομα που διαθέτουν το παραπάνω γνώρισμα έχουν γονότυπο L-, ενώ τα άτομα που δεν διαθέτουν το γνώρισμα έχουν γονότυπο ll. Εικόνα 8.26. Άνοιγμα του μικρού δακτύλου με τον παράμεσο και αντίστοιχοι γονότυποι. 206

8.6 Χαρακτηριστικά της κεφαλής Η μορφή του προσώπου, της κεφαλής, αλλά και επιμέρους τμημάτων τους (μύτη, χείλη, αυτιά, μάτια κ.λπ.) αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας από πολύ νωρίς στην ιστορία της ανθρωπολογίας. Στις περισσότερες των περιπτώσεων τα χαρακτηριστικά αυτά χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται για να βρεθούν διαφορές μεταξύ μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων. Δεν είναι λίγες οι φορές όμως που αυτά τα χαρακτηριστικά χρησιμοποιήθηκαν για τον εντοπισμό φυλετικών ή κοινωνικών διαφορών με ρατσιστικό υπόβαθρο. Αξίζει σ αυτό το σημείο να αναφέρουμε την ψευδοεπιστήμη της φρενολογίας, δηλαδή της μελέτης της δομής του κρανίου ώστε να προσδιοριστεί ο χαρακτήρας του ατόμου. Η φρενολογία βασίζεται πάνω στη λανθασμένη υπόθεση ότι οι νοητικές λειτουργίες εδράζονται σε εγκεφαλικά «όργανα» πάνω στην επιφάνεια του εγκεφάλου και ότι μπορούν να ανιχνευθούν με οπτική εποπτεία του κρανίου. Ο Αυστριακός γιατρός F. Gall (1758-1832) που θεωρείται ο ιδρυτής της φρενολογίας, καθόρισε 26 τέτοια σημεία. Σήμερα η φρενολογία έχει καταρριφθεί παρόλο που στο παρελθόν είχε πολλούς υποστηρικτές. Η μελέτη των χαρακτηριστικών της κεφαλής παίζει σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό προϊόντων που σχετίζονται με το κεφάλι (προστατευτικά κράνη, γυαλιά, καπέλα), στη βιομηχανία καλλωπισμού, αλλά και στην ιατροδικαστική και πλαστική χειρουργική. Παρακάτω δίνονται σε σχήματα οι βασικές μορφές και τύποι που αφορούν το σχήμα του προσώπου (Εικόνα 8.27), το σχήμα της κεφαλής εκ των άνω (Εικόνα 8.28) και το σχήμα της μύτης (Εικόνα 8.29). Εικόνα 8.27. Σχήμα προσώπου (Τροποποίηση από Ζαφειράτο & Κίορτση 1988). 207

Εικόνα 8.28. Σχήμα κεφαλής εκ των άνω (Τροποποίηση από Ζαφειράτο & Κίορτση 1988). Εικόνα 8.29. Διάφοροι τύποι μύτης (Τροποποίηση από Ζαφειράτο & Κίορτση 1988). 208

8.7 Πρακτικό μέρος Σε κάθε φοιτητή/τρια θα μετρηθούν οι σωματομετρικές αποστάσεις, θα υπολογιστούν οι αντίστοιχοι δείκτες καθώς και η κατηγορία στην οποία εντάσσεται κάθε άτομο ανάλογα με τον δείκτη και θα συμπληρωθεί το πρωτόκολλο Ι. Αντίγραφο θα παραδοθεί στους υπευθύνους της άσκησης ώστε να εξαχθούν τα συνολικά αποτελέσματα του έτους, τα οποία θα αναρτηθούν στην ηλεκτρονική τάξη. Η επεξεργασία θα γίνει σύμφωνα με τις ασκήσεις εμπέδωσης. Κάθε φοιτητής/τρια, αφού απεικονίσει τα δακτυλικά του/της αποτυπώματα στο πρωτόκολλο ΙΙ, θα καταγράψει τον τύπο και το μέγεθός τους και θα δώσει αντίγραφο στους υπευθύνους ώστε να εξαχθούν τα συνολικά αποτελέσματα του έτους, τα οποία θα αναρτηθούν στην ηλεκτρονική τάξη. Η επεξεργασία θα γίνει σύμφωνα με τις ασκήσεις εμπέδωσης. Η ίδια διαδικασία θα ακολουθηθεί και για το πρωτόκολλο ΙΙΙ. 209

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ I: ΚΕΦΑΛΟΜΕΤΡΙΑ-ΣΩΜΑΤΟΜΕΤΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ή ΦΥΛΟ : Κεφαλομετρία-Σωματομετρία Κεφαλομετρικές διάμετροι Μέγιστο μήκος κεφαλής (g-op) Μέγιστο πλάτος κεφαλής (eu-eu) Διαζυγωματικό πλάτος (zy-zy) Μορφολογικό ύψος προσώπου (n-gn) Ύψος μύτης (n-ns) Πλάτος μύτης (al-al) Τιμή Κεφαλομετρικοί δείκτες Τιμή Κατηγορία Κεφαλικός δείκτης Προσωπικός δείκτης Ρινικός δείκτης Σωματομετρικές διάμετροι Ύψος σώματος / ανάστημα Ύψος κορμού /καθημένου Διακρωμική διάμετρος Εγκάρσια πυελική διάμετρος Ύψος τροχαντήρα Τιμή Κυριότεροι δείκτες σώματος Τιμή Κατηγορία Κορμικός δείκτης Ωμικός δείκτης Πυελικός δείκτης Σκελικός δείκτης 210

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ IΙ: ΔΕΡΜΑΤΟΓΛΥΦΕΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ή ΦΥΛΟ : ΤΥΠΟΣ ΔΕΡΜΑΤΟΓΛΥΦΩΝ Δάκτυλο Τύπος Αριστερά Τύπος Δεξιά Αντίχειρας Δείκτης Μέσος Παράμεσος Μικρός ή ωτίτης Αριθμός κορυφογραμμών Αριθμός Δέλτα ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ IΙΙ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ Τόπος γεννήσεως Έτος γεννήσεως Έτος σπουδών Τόπος γεννήσεως (καταγωγής) πατρός Τόπος γεννήσεως (καταγωγής) μητρός Χαρακτηριστικά Ομάδα αίματος (κυκλώστε κατάλληλα) Αναδίπλωση γλώσσας Λοβοί αυτιών Πλέξιμο δακτύλων Λακκάκια στο χαμόγελο Άνοιγμα μικρού δακτύλου μαζί με παράμεσο Σχήμα προσώπου Σχήμα κεφαλής Τύπος μύτης Α ΑΒ Ο Rh Επιλέξτε το γονότυπο Τ- tt E - ee I - ii D - dd L - ll 211

8.8 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Aνθρωπομετρία Βιομετρική αναγνώριση Βραχυκεφαλία Βραχυσκελία Δακτυλικό αποτύπωμα Δείκτης άνω προσώπου Δείκτης των άκρων Δερματογλυφή Ευρυπροσωπία Kεφαλικός δείκτης Kορμικός δείκτης Λεπτοπροσωπία Λεπτορρινία Μακροσκελία Μακρυκεφαλία Μεσοκεφαλία Μεσοπροσωπία Μεσορρινία Μεσοσκελία Πλατυρρινία Πυελικός δείκτης Ρινικός δείκτης Σκελικός δείκτης Συνολικός προσωπικός δείκτης Υπερβραχυκεφαλία Υπερευρυπροσωπία Υπερλεπτοπροσωπία Ωμικός δείκτης ΑΓΓΛΙΚΑ anthropometry biometric recognition brachycephaly brachyskelia fingerprint upper facial index intermembral index dermatoglyphic euryprosopy cephalic index skeletal index leptoprosopy leptorrhiny macroskelia dolichocephaly mesocephaly mesoprosopy mesorrhiny mesoskelia platyrrhiny pelvic index nasal index leg index total facial index hyperbrachycephaly hypereuryprosopy hyperleptoprosopy biacromial index 8.9 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ Αναλυτική παρουσίαση πρωτοκόλλων μέτρησης: http://www.cleber.com.br/standard.html Επιπλέον σωματομετρικές μετρήσεις: http://www.ergo-eg.com/uploads/digi_lib/101.pdf http://www.cdc.gov/nchs/data/nhanes/nhanes3/cdrom/nchs/manuals/anthro.pdf ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Brickley, M. & McKinley, J. (2004). Guidelines to the Standards for Recording Human Remains. British Association for Biological Anthropology and Osteoarchaelogy. Fleagle, J.G. (2013). Primate Adaptation and Evolution, third edition. San Diego: Academic Press. 212

Maltoni, D., Maio, D., Jain, A. & Prabhakar, S. (2009). Handbook of Fingerprint Recognition. London: Springer. Slice, D.E. (2005). Modern Morphometrics in Physical Anthropology. New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Μανώλης, Σ.Κ. (1990). Ανθρωπολογική έρευνα της σύνθεσης του πληθυσμού της νοτίου Ελλάδος στην εποχή του χαλκού. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ. Μανώλης, Σ.Κ. (2006). Σκελετική Βιολογία. Αθήνα, ΑΕΙ Εκδόσεις. Μαυρικάκη, Ε.Θ. (1997). Συμβολή στη μελέτη της κατανομής των δερματογλυφικών των δακτύλων στον Ελλαδικό χώρο. Διδακτορική διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ. Ζαφειράτος, Κ. & Κιόρτσης, Β. (1988). Μαθήματα Φυσικής Ανθρωπολογίας (Τεύχος 1 & 2). Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ. 213

Ασκήσεις Εμπέδωσης 8. ΑΝΘΡΩΠΟΜΕΤΡΙΑ & ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ Ι 1. Συμπληρώστε τις ατομικές σας διαμέτρους, τους ατομικούς σας δείκτες καθώς και την αντίστοιχη κατηγορία στην οποία ανήκετε σύμφωνα με τους πίνακες των σημειώσεων. Κεφαλομετρικές διάμετροι Μέγιστο μήκος κεφαλής (g-op) Μέγιστο πλάτος κεφαλής (eu-eu) Διαζυγωματικό πλάτος (zy-zy) Μορφολογικό ύψος προσώπου (n-gn) Ύψος μύτης (n-ns) Πλάτος μύτης (al-al) Τιμή Κεφαλομετρικοί δείκτες Τιμή Κατηγορία Κεφαλικός δείκτης Προσωπικός δείκτης Ρινικός δείκτης Σωματομετρικές διάμετροι Ύψος σώματος / ανάστημα Ύψος κορμού /καθημένου Διακρωμική διάμετρος Εγκάρσια πυελική διάμετρος Ύψος τροχαντήρα Τιμή Κυριότεροι δείκτες σώματος Τιμή Κατηγορία Κορμικός δείκτης Ωμικός δείκτης Πυελικός δείκτης Σκελικός δείκτης Τί παρατηρείτε και γιατί; 214

2. Γράψτε τον τύπο των δερματογλυφών σας και στη συνέχεια κάντε τη σύγκριση με τους συνολικούς δείκτες που δίνονται στον αντίστοιχο πίνακα του βιβλίου. Εφόσον γνωρίζετε τον τόπο καταγωγής σας, εξετάστε αν οι δερματογλυφές σας ταιριάζουν με τα αντίστοιχα νούμερα. ΤΥΠΟΙ ΔΕΡΜΑΤΟΓΛΥΦΩΝ Δάκτυλο Αριστερό Χέρι Δεξί Χέρι Αντίχειρας Δείκτης Μέσος Παράμεσος Ωτίτης Αριθμός Γραμμών Αριθμός Δέλτα Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 3. Για τα αρσενικά και θηλυκά άτομα του έτους, βρείτε τα στατιστικά στοιχεία των κεφαλομετρικών και σωματομετρικών δεικτών που αναφέρονται στους παρακάτω πίνακες και ακολούθως συγκρίνετε τους μέσους όρους με t-test. Αρσενικά Δείκτης Μέσος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Κρανιακός δείκτης Προσωπικός δείκτης Σκελικός δείκτης Κορμικός δείκτης Πυελικός δείκτης Εύρος Ν Θηλυκά Δείκτης Μέσος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Κρανιακός δείκτης Προσωπικός δείκτης Σκελικός δείκτης Κορμικός δείκτης Εύρος Ν 215

Δείκτης Μέσος Διάμεσος Τυπική απόκλιση Πυελικός δείκτης Εύρος Ν t-test Μέτρηση t d.f p Διαφορά Κρανιακός δείκτης Προσωπικός δείκτης Σκελικός δείκτης Κορμικός δείκτης Πυελικός δείκτης Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 4. Βρείτε αν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά ως προς τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα ανάμεσα στα αρσενικά και θηλυκά άτομα του έτους σας. Χαρακτηριστικό Αρσενικά Ν Αρσεν. Θηλυκά Ν Θηλ. χ 2 d.f p Ομάδα αίματος Α Πλέξιμο χεριών Δίπλωμα γλώσσας Λοβοί αυτιών Λακκάκια Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 216

5. Στους δύο επικρατέστερους τύπους που αφορούν στο σχήμα του προσώπου, στο σχήμα της κεφαλής και στον τύπο της μύτης, εξετάστε αν υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά ανάμεσα σε θηλυκά και σε αρσενικά άτομα. Χαρακτηριστικό Αρσενικά Ν Αρσεν. Θηλυκά Ν Θηλ. χ 2 d.f p Σχήμα προσώπου Σχήμα κεφαλής Τύπος μύτης Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 6. Βρείτε αν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στα δάκτυλα του αριστερού και δεξιού χεριού όσον αφορά τον επικρατέστερο τύπο δερματογλυφών. Δάκτυλο Αριστερό N αριστ. Δεξί Ν δεξ. χ 2 d.f. p Αντίχειρας Δείκτης Μέσος Παράμεσος Ωτίτης Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 217

7. Βρείτε αν υπάρχει διαφορά στην παρουσία κολποειδών δερματογλυφών στα δάκτυλα του αριστερού χεριού ανάμεσα στα δύο φύλα. Δάκτυλο Αριστερό N αρσεν. Δεξί Ν Θηλ. χ 2 d.f. p Αντίχειρας Δείκτης Μέσος Παράμεσος Ωτίτης Σχολιάστε τα αποτελέσματα. 218