Το δεύτερο πακέτο Delors και η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας Ημερίδα του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 Απριλίου 1993 Ποσοτικές μέθοδοι αξιολόγησης του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης των Νίκου Ζόνζηλου και Σαράντη Λώλου Θέσεις και Προτάσεις Πολιτικής - Διαλέξεις «1992» 8 Απριλίου 1993 1 Εισαγωγή Ο σκοπός της εισήγησης αυτής είναι να παρουσιάσουμε το αναλυτικό πλαίσιο και τη μεθοδολογία που ακολουθήσαμε για την αξιολόγηση του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Η εργασία αυτή αποτελεί μέρος ευρύτερης εργασίας που πραγματοποιήθηκε για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Πιστεύουμε το ίδιο πλαίσιο ανάλυσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την αποτίμηση των επιπτώσεων και του λεγόμενου δευτέρου πακέτου Delors στην ανάπτυξη της Ελληνικής Οικονομίας. Ο παραδοσιακός τρόπος αξιολόγησης των επενδυτικών προγραμμάτων είναι η ανάλυση κόστους-ωφέλειας. Όμως, όταν το πρόγραμμα είναι εκτεταμένο, όπως στην περίπτωση του ΚΠΣ, μια ανάλυση σε μακροοικονομικό επίπεδο είναι αναγκαία. Η μικροοικονομική προσέγγιση επικεντρώνεται, κυρίως, στην ανάλυση των παραγόντων που επιδρούν στη προσφορά και έχει μεσοπρόθεσμο ή μακροπρόθεσμο χαρακτήρα. Αντίθετα, η μακροοικονομική ανάλυση εξετάζει τις βραχυχρόνιες επιπτώσεις του προγράμματος στο προϊόν, στα στοιχεία της ζήτησης, στις τιμές, στην απασχόληση καθώς και στο ρυθμό μεγέθυνσης της οικονομίας. Η δική μας προσέγγιση για την αποτίμηση των επιπτώσεων του ΚΠΣ στη Ελληνική Οικονομία, κατά την περίοδο 1989-93, συμβιβάζει τις δύο αυτές προσεγγίσεις. Το ΚΠΣ αποτελείται από ολοκληρωμένα προγράμματα, με στοιχεία των σταθεροποιητικών προγραμμάτων ζήτησης καθώς και των διαρθρωτικών προγραμμάτων προσφοράς. Απαιτείται, λοιπόν, η διατύπωση ενός ειδικού πλαισίου για την ακριβή αποτίμηση των επιπτώσεων του στην οικονομία. 2 Αναλυτικό πλαίσιο Για το σκοπό της αποτίμησης του ΚΠΣ διατυπώσαμε δύο εμπειρικά υποδείγματα: πρώτον, ένα Κεϋνσιανό μακροοικονομικό υπόδειγμα και δεύτερον ένα Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας. Τα υποδείγματα είναι βασισμένα σε διαφορετικές φιλοσοφίες και έχουν συμπληρωματικό ρόλο στην προσέγγισή μας για την αποτίμηση του ΚΠΣ. Ουσιαστικά, εκείνο που επιδιώκεται είναι η διαμόρφωση εναλλακτικών 1
Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Ποσοτικές μέθοδοι αξιολόγησης του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης μακροοικονομικών σεναρίων, μέσω των υποδειγμάτων αυτών, για την αποτίμηση των κοινοτικών ενισχύσεων στα βασικά μακροοικονομικά μεγέθη, όπως το προϊόν, την απασχόληση, τις τιμές, κλπ. Η παράλληλη χρησιμοποίηση των υποδειγμάτων αποκαλύπτει μια χαρακτηριστική σύμπτωση αποτελεσμάτων, τουλάχιστον σε ότι αφορά τις επιπτώσεις των παραγόντων ζήτησης του προγράμματος στην ελληνική οικονομία. Τα ευρήματα αυτά είναι ενισχυτικά της εμπειρικής εγκυρότητας των υποδειγμάτων. Και καθιστούν τα αποτελέσματα που προέκυψαν πλέον αξιόπιστα. Ας δώσουμε τώρα μια σύντομη περιγραφή των υποδειγμάτων αυτών: Οικονομετρικό Υπόδειγμα Το πρώτο, είναι ένα μέσου μεγέθους -περίπου 50 εξισώσεων-οικονομετρικό υπόδειγμα που περιγράφει τις βασικές διασυνδέσεις της ελληνικής οικονομίας. Το υπόδειγμα είναι Κεϋνσιανού τύπου και το προϊόν προσδιορίζεται κυρίως από την ζήτηση, ενώ ο νομισματικός τομέας δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η εργασία μας επικεντρώνεται στην αξιολόγηση εναλλακτικών προσομοιώσεων, δικαιολογείται το υπόδειγμα να μην είναι τόσο λεπτομερές όσο τα συνήθη υποδείγματα που κατασκευάζονται για προβλέψεις. Η διάρθρωση του υποδείγματος και κυρίως οι υποθέσεις εξωγενότητας που υιοθετήθηκαν, αποσκοπούν στην σύλληψη όλων των αμέσων επιδράσεων του ΚΠΣ στην ελληνική οικονομία. Ο εμπειρικός προσδιορισμός των εξισώσεων βασίζεται κυρίως στην θεωρία της συνολοκλήρωσης και γίνεται ευρεία χρήση δυναμικών υποδειγμάτων, τα οποία ενσωματώνουν μηχανισμούς Error Correction. Όλα τα στοιχεία της ζήτησης ερμηνεύονται ενδογενώς στο υπόδειγμα. Έμφαση δίδεται στις ιδιωτικές επενδύσεις καθώς και στις συναρτήσεις απασχόλησης, οι οποίες εξετάζονται σε μεγαλύτερη ανάλυση λόγω του σκοπού της εργασίας αυτής. Για τον προσδιορισμό των τιμών ένα αναδρομικό σχήμα έχει υιοθετηθεί. Ως γενικό δείκτη πληθωρισμού θεωρούμε την τιμή της προστιθέμενης αξίας. Όλες οι άλλες τιμές συνδέονται με αυτό τον δείκτη, με κατάλληλους κατά περίπτωση μηχανισμούς προσαρμογής. Το υπόδειγμα εκτιμήθηκε με ετήσια δεδομένα στην περίοδο 1960-88. Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας Το δεύτερο υπόδειγμα είναι ένα Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας. Βασίζεται στο διευρυμένο υπόδειγμα γενικής ισορροπίας που ανέπτυξαν οι Bourguignon, Branson και de Melo και προσδιορίσθηκε για την ελληνική οικονομία. Το υπόδειγμα αυτό είναι ένα μικρο-μακρο υπόδειγμα προσομοιώσεων, που συνδυάζει το τυπικό υπολογιστικό υπόδειγμα γενικής ισορροπίας με ένα πλήρως διαρθρωμένο μακροοικονομικό πλαίσιο. Ειδική έμφαση δίδεται στο νομισματικό τομέα, στις συναλλαγματικές ισοτιμίες και στην κίνηση κεφαλαίων. Η εισαγωγή νομισματικού τομέα στο υπόδειγμα γενικής 2
Το δεύτερο πακέτο Delors και η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας Ημερίδα του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 Απριλίου 1993 ισορροπίας συμπληρώνει τα προηγούμενα μη νομισματικά υποδείγματα. Και τούτο ανεξάρτητα από τις θεωρητικές αντιρρήσεις, που υπάρχουν. Η εισαγωγή του νομισματικού τομέα οδηγεί στην κατασκευή υποδειγμάτων για την προσφορά και την ζήτηση περιουσιακών στοιχείων. Επίσης, επιτρέπει την αλληλεπίδραση μεταξύ χρήματος και του πραγματικού τομέα της οικονομίας, με ενδογενή καθορισμό του επιπέδου των τιμών. Έτσι, ενώ μέχρι τώρα τα υποδείγματα αυτά εύρισκαν εφαρμογή σε θέματα ανακατανομής των πόρων μέσω των σχετικών τιμών, με τις επεκτάσεις αυτές είναι δυνατή η ευρύτερη εφαρμογή τους σε ζητήματα ανάλυσης του πληθωρισμού, των ανισορροπιών και των σταθεροποιητικών προγραμμάτων. Το υπόδειγμα διακρίνει μεταξύ 5 οικονομικών μονάδων: Το δημόσιο, τα νοικοκυριά, τις επιχειρήσεις, το ενοποιημένο τραπεζικό σύστημα και τον εξωτερικό τομέα. Η οικονομία χωρίζεται σε 9 τομείς. Οι επιχειρήσεις αποφασίζουν για την προσφορά του προϊόντος μεγιστοποιώντας τα κέρδη τους. Επίσης καθορίζουν τη ζήτηση επενδύσεων. Η τεχνολογία δίδεται από μια συνάρτηση παραγωγής Cobb-Douglas. Το υπόδειγμα περιλαμβάνει επίσης 5 κοινωνικές ομάδες: Επιχειρηματίες, Αυτοαπασχολούμενους, Ειδικευμένους-ανειδίκευτους εργάτες και εργαζόμενους με άτυπες σχέσεις εργασίας. Το εισόδημα των νοικοκυριών προέρχεται από εγχώριους και ξένους τίτλους, διανεμόμενα κέρδη και αμοιβή εργασίας. Η προέλευση εισοδημάτων από διαφορετικές πηγές, μαζί με την διάκριση κατά κοινωνικές ομάδες, μας επιτρέπει να εξετάσουμε ζητήματα κατανομής του εισοδήματος. Το υπόδειγμα προβλέπει 5 τύπους αγορών: Αγαθών και υπηρεσιών, εργασίας, χρήματος και συναλλάγματος. Η εκκαθάριση κάθε αγοράς μπορεί να γίνει κάτω από εναλλακτικές υποθέσεις που αντανακλούν το θεσμικό πλαίσιο της ελληνικής οικονομίας και προσδιορίζουν την ισορροπία για κάθε χρονική περίοδο. Στην αγορά αγαθών η εκκαθάριση γίνεται στο ενδιάμεσο μεταξύ Βαλρασιανής ισορροπίας πλήρους ευκαμψίας και Κεϋνσιανής ισορροπίας, με ποσοτική προσαρμογή, στην οποία βέβαια, ο βαθμός χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού είναι ενδογενής. Πράγμα που έχει ως συνέπεια, βραχυχρόνια οι αγορές να εκκαθαρίζονται με ποσοτική προσαρμογή, ενώ μακροχρόνια υπάρχει πλήρης ευκαμψία. Τα νοικοκυριά προσφέρουν 3 τύπους εργασίας: ειδικευμένη, ανειδίκευτη και άτυπη. Οι αμοιβές προσδιορίζονται στην αγορά εργασίας ξεχωριστά για κάθε τύπο εργασίας. Το υπόδειγμα επιτρέπει την διακράτηση από τα νοικοκυριά και της επιχειρήσεις 4 τύπων χρηματικών περιουσιακών στοιχείων, χρήμα, τίτλου εσωτερικού-εξωτερικού και μετοχές, τα οποία επιλέγονται με βάση τις σχετικές αποδόσεις τους. Το ονομαστικό επιτόκιο προσδιορίζεται εξωγενώς και οι επιχειρήσεις δανείζονται με ποσοτικούς περιορισμούς, τουλάχιστον στην αρχή της περιόδου εφαρμογής του προγράμματος. Προς το τέλος της περιόδου το σύστημα των ποσοτικών περιορισμών χαλαρώνει. 3
Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Ποσοτικές μέθοδοι αξιολόγησης του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης Η ονομαστική ισοτιμία είναι επίσης εξωγενής. Έτσι, ο δανεισμός της κεντρικής κυβέρνησης προσδιορίζεται ενδογενώς. Το υπόδειγμα της γενικής ισορροπίας εκτιμήθηκε στατικά για το 1988 (calibration). Χρησιμοποιήθηκε ο Πίνακας Κοινωνικής Λογιστικής του 1980/81 και παράμετροι για το 1988. Η δυναμική του υποδείγματος είναι μια ακολουθία ετησίων ισορροπιών. Το ΚΠΣ είναι ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα διαρθρωτικής προσαρμογής με επιπτώσεις τόσο στην πλευρά της προσφοράς όσο και στην πλευρά της ζήτησης. Παράλληλα, η ελληνική οικονομία κατά την διάρκεια εφαρμογής του Β πακέτου Delors, ακολουθεί ένα πρόγραμμα εξυγίανσης σύμφωνα με τις επιταγές της Συνθήκης του Maastricht. Τα δεδομένα αυτά αποτελούν ένα σύνολο διαρθρωτικών και σταθεροποιητικών πολιτικών που επιδρούν στην οικονομία: Πρώτον, μεσο-μακροπρόθεσμα, μέσω των μεταβολών στις σχετικές τιμές, και Δεύτερον, μέσω των μεταβολών της συνολικής ζήτησης, των τιμών των περιουσιακών στοιχείων καθώς και των κερδών ή των απωλειών κεφαλαίου, που συνεπάγονται αυτές οι μεταβολές. Έτσι γίνεται φανερό, ότι η αποτίμηση του Β πακέτου Delors απαιτεί ένα εμπειρικό εργαλείο: που να διακρίνει τις επιπτώσεις μεταξύ παραγόντων προσφοράς και παραγόντων ζήτησης, που να συνδέει το βραχυχρόνιο με το μεσοπρόθεσμο, να συνδυάζει το μικροοικονομικό και το μακροοικονομικό επίπεδο, και να βρίσκεται σε πλήρη εξάρτηση με τα νομισματικά φαινόμενα. Ταυτόχρονα, θα πρέπει επίσης να μπορεί να υλοποίηση εμπειρικά τις αλλαγές καθεστώτος (regime) που συνεπάγονται οι διαρθρωτικές πολιτικές. Πιστεύουμε ότι το πλαίσιο που παρουσιάσαμε μπορεί να καλύψει ικανοποιητικά αυτές τις ανάγκες. 3 Μεθοδολογία αποτίμησης οικονομικών επιπτώσεων Όπως προαναφέρθηκε, η προσέγγισή μας συνιστά μια διαδικασία συγκριτικής αξιολόγησης εναλλακτικών μακροοικονομικών σεναρίων για την περίοδο 1988-1993. Το ΚΠΣ περιλαμβάνει μέτρα ενίσχυσης της ζήτησης και παράλληλα της προσφοράς, μέτρα που έχουν μεγάλο εύρος άμεσων και έμμεσων επιπτώσεων στην οικονομία. Οι δίαυλοι μέσω των οποίων το ΚΠΣ επιδρά στην οικονομία είναι οι ακόλουθοι: a. Οι δημόσιες επενδύσεις -κεντρικής κυβέρνησης και δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών- που είναι το πιο σημαντικό τμήμα του ΚΠΣ (πάνω από 50% του συνόλου). b. Η βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού, που προέρχεται από το Κοινωνικό Ταμείο. Αφορά, ως επί το πλείστον, σε προγράμματα κατάρτισης για την αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού και την βελτίωση της αποδοτικότητας 4
Το δεύτερο πακέτο Delors και η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας Ημερίδα του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 Απριλίου 1993 της οικονομίας. Η άμεση επίδραση του μεγαλύτερου μέρους των προγραμμάτων αυτών εκδηλώνεται με τη δημιουργία εισοδημάτων. c. Η αναδιάρθρωση των παραγωγικών δομών και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων, μέσω διαφόρων μορφών χρηματοδοτικών ενισχύσεων. d. Τέλος, έχουμε τις επιδράσεις μέσω της προσφοράς. Το ΚΠΣ έχει σημαντικές επιδράσεις στην παραγωγική ικανότητα της οικονομίας, οι οποίες έχουν μονιμότερο χαρακτήρα. Οι επιδράσεις αυτές προέρχονται από τη βελτίωση της παραγωγικότητας στις επιχειρήσεις, μέσα από τη διαδικασία συσσώρευσης φυσικού και ανθρωπίνου κεφαλαίου. Η διάρθρωση του ΚΠΣ, όπως εμφανίζεται στο Πρόγραμμα, κατά Διαρθρωτικό Ταμείο και Αναπτυξιακό Άξονα, είναι λειτουργικά χρήσιμη για την εφαρμογή του Προγράμματος. Όμως, δεν προσφέρεται για εφηρμοσμένη οικονομική ανάλυση. Έτσι, το επόμενο βήμα της προσέγγισής μας απαιτεί ένα μετασχηματισμό των κονδυλίων του ΚΠΣ ώστε να μπορούν να ενσωματωθούν στα εμπειρικά υποδείγματα, μέσα από μεταβολές στις εξωγενείς μεταβλητές τους. Ειδικότερα, τα μεγέθη του ΚΠΣ που αφορούν κυρίως στοιχεία της ζήτησης και μεταφοράς εισοδημάτων στον ιδιωτικό τομέα, απαιτείται να μετατραπούν στα αντίστοιχα εθνικολογιστικά μεγέθη. Για τα στοιχεία της προσφοράς η εκτίμηση είναι οπωσδήποτε δυσκολότερη. Απαιτείται μια παράλληλη μικροοικονομική ανάλυση που να αποβλέπει στον προσδιορισμό των επιπτώσεων των επιμέρους προγραμμάτων του ΚΠΣ στην παραγωγικότητα της οικονομίας. Κατόπιν προσδιορίζεται ένα σενάριο μακροοικονομικών εξελίξεων προσομοιώνοντας το Οικονομετρικό Υπόδειγμα στην περίοδο 1988-93. Το σενάριο αυτό βασίζεται (α) σε ρεαλιστικές υποθέσεις για την εξέλιξη των εξωγενών μεταβλητών και (β) στην πλήρη και αποτελεσματική απορρόφηση των κονδυλίων μέχρι το τέλος του 1993. Με βάση τα αποτελέσματα του σεναρίου αυτού, προσομοιώθηκε δυναμικά το Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας στην ίδια χρονική περίοδο και με τις ίδιες υποθέσεις. Το σενάριο αυτό, που περιλαμβάνει όλους τους παράγοντες ενισχύσεως προσφοράς και ζήτησης του ΚΠΣ, αποτελεί το σενάριο αναφοράς. Είναι το βασικό μας σενάριο. Στη συνέχεια εξετάζουμε διαφορετικά σενάρια, παρόμοια με το σενάριο αναφοράς, στα οποία, όμως, οι μεταβλητές που σχετίζονται με το ΚΠΣ έχουν διαφοροποιηθεί, ώστε να μην περιλαμβάνουν τις Κοινοτικές ενισχύσεις. Οι αποκλίσεις των νέων αυτών σεναρίων από το σενάριο αναφοράς συνιστούν ένα μέτρο των ποσοτικών επιπτώσεων του ΚΠΣ στην ελληνική οικονομία. 4 Οι επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία Στο σημείο αυτό κρίναμε χρήσιμο ότι παρουσιάζει ενδιαφέρον μια ξεχωριστή αποτίμηση των επιδράσεων στην ελληνική οικονομία των παραγόντων ενισχύσεως της προσφοράς (δηλ. βελτίωση παραγ ωγικότητας, επιδράσεις από βελτίωση υποδομών) και των παραγόντων ενισχύσεως της ζήτησης (δηλ. αύξηση δαπανών) του 5
Ν. Ζόνζηλος και Σ. Λώλος Ποσοτικές μέθοδοι αξιολόγησης του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης προγράμματος. Τη δυνατότητα αυτή την προσφέρει το Εφηρμοσμένο Υπόδειγμα Γενικής Ισορροπίας. Προς τον σκοπό αυτό κατασκευάσαμε δύο εναλλακτικά σενάρια. Το πρώτο σενάριο περιλαμβάνει μόνο τους παράγοντες που ενισχύουν τα στοιχεία ζήτησης του ΚΠΣ (δηλ. έχουν αφαιρεθεί οι παράγοντες που ενισχύουν την προσφορά). Το δεύτερο σενάριο δεν περιλαμβάνει κανένα στοιχείο του ΚΠΣ. Έτσι, συγκρίνοντας τα δύο αυτά σενάρια με το σενάριο αναφοράς, είναι δυνατή η εκτίμηση της συνολικής επίπτωσης του ΚΠΣ στην ελληνική οικονομία. Είναι επίσης δυνατή μια ξεχωριστή εκτίμηση των παραγόντων προσφοράς και των παραγόντων ζήτησης. Έτσι, για παράδειγμα, το ΑΕΠ στο τέλος του 1993 μπορεί να είναι κατά 3.5 ποσοστιαίες μονάδες περίπου υψηλότερο σε σχέση με το επίπεδο που θα βρισκόταν χωρίς τις Κοινοτικές ενισχύσεις. Στην αύξηση αυτή οι παράγοντες που ενισχύουν την προσφορά συμβάλλουν κατά 1.5 ποσοστιαία μονάδα, ενώ οι παράγοντες που ενισχύουν τη ζήτηση κατά 2 μονάδες περίπου. Επίσης, η εφαρμογή του Προγράμματος μπορεί να καταλήξει στη δημιουργία περίπου 100.000 νέων θέσεων εργασίας. Εξ αυτών οι 50.000 νέες θέσεις εργασίας προέρχονται από τους παράγοντες που ενισχύουν τη ζήτηση και οπωσδήποτε έχουν μεταβατικό χαρακτήρα. Αντίθετα, οι υπόλοιπες 50.000 περίπου νέες θέσεις θα προέλθουν από τη βελτίωση των παραγόντων που ενισχύουν τις συνθήκες της προσφοράς και έχουν σαφώς μονιμότερο χαρακτήρα. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι τα αποτελέσματα από την επίπτωση των παραγόντων ζήτησης συμπίπτουν και οι εκτιμήσεις που προκύπτουν από το Οικονομετρικό Υπόδειγμα -που, όπως είπαμε, εξετάζει κυρίως τους παράγοντες ζήτησης. 5 Γενικότερα σχόλια Οι οικονομικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του ΚΠΣ εξαρτώνται από ορισμένες προϋποθέσεις, στις οποίες στηρίζεται η ανάλυση: 1. Εξαρτώνται από την πλήρη και αποτελεσματική απορρόφηση των κονδυλίων με τη λήξη του προγράμματος. Είναι προφανές ότι όποια απόκλιση από τις υποθέσεις αυτές (δηλ. χαμηλότερη απορρόφηση ή/και μη αποτελεσματική διάθεση των πόρων) θα περιορίσει τις ευεργετικές συνέπειες του ΚΠΣ στην οικονομία. 2. Η αποτελεσματική απορρόφηση σχετίζεται με τον τρόπο διαχείρισης των πόρων. Συνδέεται με την αντιστοιχία της χρηματικής απορρόφησης με τη φυσική εξέλιξη των δραστηριοτήτων και επιδρά στους παράγοντες προσφοράς. Αυτό σημαίνει ότι εάν γίνει καλή διαχείριση των πόρων, τότε θα προκύψει η επίδραση της 1.5 μονάδας στο ΑΕΠ, ή οι 50.000 νέες θέσεις εργασίας, που προέρχονται από τη βελτίωση των συνθηκών προσφοράς. Εάν δεν γίνει καλή διαχείριση του ΚΠΣ, τότε θα μείνουμε με τις επιδράσεις από την ώθηση της ζήτησης, οι οποίες, βέβαια, είναι και παροδικές. 3. Επίσης, τα αποτελέσματα της ανάλυσης εξαρτώνται από τον τρόπο λειτουργίας των αγορών, οι οποίοι διαφέρουν από αγορά σε αγορά. Εξαρτώνται επίσης, από 6
Το δεύτερο πακέτο Delors και η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας Ημερίδα του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 Απριλίου 1993 τις μακροοικονομικές συνθήκες που επικρατούν κατά την περίοδο που η κοινοτική παρέμβαση λαμβάνει χώρα. Για παράδειγμα, οι επιδράσεις των κοινοτικών ενισχύσεων εξαρτώνται από τη συγκεκριμένη οργάνωση στην κάθε αγορά προϊόντων και στην αγορά εργασίας (πχ κανόνες τιμολόγησης και ανταγωνισμού, βαθμός τιμαριθμικής αναπροσαρμογής, θεσμικό πλαίσιο εργασιακών συμβάσεων κλπ). Έτσι, η επίδραση του ΚΠΣ σχετίζεται με το μακροοικονομικό και το μικροοικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί η οικονομία. Με άλλα λόγια, μια διαφορετική άποψη για τον τρόπο που λειτουργεί η οικονομία, με τις ίδιες υποθέσεις όσον αφορά τον τρόπο υλοποίησης του Προγράμματος, θα μας δώσει διαφορετικές επιδράσεις. Τη δυνατότητα επιλογής αυτής της ποικιλίας συνθηκών σε μακροοικονομικό και μικροοικονομικό επίπεδο την προσφέρει το Υπόδειγμα της Γενικής Ισορροπίας. Έτσι, μπορεί να υποθέσει κανείς δύο ακραίες εκδοχές λειτουργίας της οικονομίας: μια Βαλρασιανή και μια Κεϋνσιανή. Η πρώτη ακραία περίπτωση χαρακτηρίζει τη λειτουργία μιας οικονομίας που βρίσκεται σε πλήρη απασχόληση του παραγωγικού δυναμικού, λόγω της πλήρους ευκαμψίας των τιμών, των μισθών, των επιτοκίων κλπ. Στην περίπτωση αυτή η επίδραση από τους παράγοντες ζήτησης στην οικονομία θα είναι συνολικά μηδενική, τουλάχιστον βραχυχρόνια. Γιατί, η επί πλέον ζήτηση λόγω του ΚΠΣ θα εκτοπίσει την υπάρχουσα ζήτηση. Οι παράγοντες προσφοράς θα αυξήσουν την παραγωγική δυναμικότητα της οικονομίας. Η δεύτερη ακραία περίπτωση χαρακτηρίζει τη λειτουργία μιας οικονομίας κεϋνσιανού τύπου, με δυσκαμψία στις τιμές και τους μισθούς, με υποαπασχόληση στο παραγωγικό δυναμικό και ανεργία στις αγορές εργασίας. Στην περίπτωση αυτή, η επίδραση από τους παράγοντες προσφοράς στην οικονομία είναι μηδενική και έχουμε μόνο επιδράσεις από τους παράγοντες ζήτησης μέσω των γνωστών πολλαπλασιαστικών φαινομένων. Τα παραπάνω παραδείγματα δείχνουν τα μέγιστα όρια και τις μέγιστες απώλειες που μπορεί να υπάρξουν από την πλευρά της ζήτησης ή από την πλευρά της προσφοράς, κατά την εφαρμογή του Προγράμματος. Οι απώλειες αυτές εξαρτώνται από τις μακροοικονομικές και τις μικροοικονομικές συνθήκες που επικρατούν στην οικονομία. Αυτά θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την αξιολόγηση του Β πακέτου Delors. Γιατί, πέρα από το συνολικό ύψος, την κατανομή και την αποτελεσματική απορρόφηση των πόρων, η επίδραση των κοινοτικών ενισχύσεων εξαρτάται από το μακροοικονομικό και ιδιαίτερα το μικροοικονομικό περιβάλλον που επικρατεί κατά τη διάρκεια εφαρμογής του Προγράμματος. Συνεπώς, δεν αρκεί μόνο η χρηματική εισροή, αλλά και οι οικονομικές συνθήκες που θα επικρατούν, θα προσδιορίσουν την τελική επίδραση στην οικονομία. 7