ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΜΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ Κρασί και «Τοπική»/ «Ενδογενής» Γνώση: Τα ποιοτικά προϊόντα και η αναβίωση της αυθεντικότητάς τους για την ανάπτυξη της υπαίθρου Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια εποχή της παγκοσμιοποίησης όπου παραδόξως αναβιώνει η τοπική διάσταση των φαινομένων αλλά και οι ιδιαιτερότητες, απέναντι στην δρομολογούμενη ομοιομορφία και ισοπέδωση του γούστου, των καταναλωτικών πρακτικών και των συνηθειών Σε μια εποχή που η μαζική παραγωγή τροφίμων και προϊόντων έχει φθάσει στο απόγειό της, αναθερμαίνεται το ενδιαφέρον για τα ποιοτικά, τοπικά, αυθεντικά τρόφιμα! Το κρασί είναι ένα «παγκοσμιοποιημένο» προϊόν και την ίδια στιγμή ένα προϊόν που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τοπικές περιοχές, με μακροχρόνιες παραδόσεις αλλά και συνήθειες οι οποίες συχνά «εγγράφουν» στοιχεία ποιότητας στο προϊόν
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Συχνά το κρασί ανάγεται στους τόπους που το παράγουν Χρησιμοποιείται μια γαλλική λέξη γι αυτούς τους τόπους που παράγεται το κρασί και λέγεται terroir στα ελληνικά η έννοια αυτή μεταφράζεται ως «αμπελοτόπι», χωρίς όμως να αποδίδει πλήρως την έννοια του τερουάρ Στην έννοια του terroir ενυπάρχει «η ιδιαιτερότητα, η αξιοπρέπεια, η ανεκτικότητα και ο κοινός πολιτισμός. Το ατομικό μοιράζεται για χάρη του συνόλου» (Nossiter 2009: 16) Για πολλούς, η ιδέα του terroir δεν σημαίνει μια γεμάτη εμμονές αντιδραστική προσκόλληση στην παράδοση
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Το terroir σημαίνει περισσότερο την πρόθεση να προχωρήσει κανείς προς το μέλλον, παραμένοντας βαθιά ριζωμένος στο συλλογικό παρελθόν, όπου μπορούν να αναπτυχθούν αυτές οι ρίζες, να εξελιχθούν ελεύθερα πάνω από το έδαφος, στο παρόν, έτσι ώστε να δημιουργήσουν μια ταυτότητα καθορισμένη και άξια λόγου Το terroir δεν αποτελεί κάτι το δεδομένο και καθορισμένο, όσον αφορά τη γεύση ή την αντίληψη πρόκειται για μια μορφή πολιτισμικής έκφρασης που δεν έχει πάψει ποτέ να εξελίσσεται. Άλλοτε η βαθύτερη έννοια του terroir εξελισσόταν από γενιά σε γενιά ανά τους αιώνες, σιγά αλλά σταθερά, η γνώση και η πείρα συσσωρευόταν όπως οι στρώσεις των ιζηματογενών πετρωμάτων, όπως το γεωλογικό υπόβαθρο του αμπελοτοπιού
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η προέλευση του αμπελιού παραμένει ασαφής. Η ανάπτυξη της αμπελουργίας συνδέεται άρρηκτα με τον πολιτισμό των χωρών της Μεσογείου Πριν από 6-7.000 χρόνια οι νομαδικοί λαοί της Μεσογείου έφτιαχναν κρασί από τη ζύμωση του χυμού του άγριου σταφυλιού ή των μούρων. Όταν εγκατέλειψαν τη νομαδική ζωή άρχισαν να καλλιεργούν τα αμπέλια μαζί με τις ελιές και τις συκιές. Αμπελοκαλλιεργητικές εκτάσεις υπήρχαν ήδη την 4 η χιλιετία π.χ. στην Αίγυπτο και την Μεσοποταμία και από το 2.500 π.χ. στο Αιγαίο. Επίσης υπάρχουν ενδείξεις για αυτή τη δραστηριότητα την 6 η χιλιετία στην Εγγύς Ανατολή
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα παλαιότερα γνωστά εργαλεία και δοχεία κατασκευάστηκαν την 5 η και 6 η χιλιετία βόρεια του Καυκάσου (εκεί που βρίσκεται σήμερα η Γεωργία και η Αρμενία) (βλέπε Χάρτη) Το περισσότερο από το σύγχρονο κρασί προέρχεται από την ποικιλία αμπελιού γνωστή ως vitis vinifera το οποίο είχε εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη -την Σκανδιναβία ως τη βόρειο Αφρική- ενώ ανεξάρτητες ποικιλίες εμφανίστηκαν σταδιακά σε διάφορες τοποθεσίες, γεγονός που αντικατοπτρίζει τις ποικίλες κλιματολογικές συνθήκες που αντιμετώπισε το αμπέλι Εκτός του vitis vinifera υπάρχουν και άλλες ποικιλίες αμπέλου, ορισμένες από τις οποίες στην Ασία ενώ ένας σημαντικός αριθμός έρχεται από την Αμερική όπως το vitis labrusca ή vitis riparia συνήθως τα αμπέλια των τελευταίων ποικιλιών θεωρούνται ότι οδηγούν σε χαμηλότερης ποιότητας κρασί
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στο Δέλτα του Νείλου άνθησε για πρώτη φορά το οινικό εμπόριο Ορισμένοι μάλιστα ιστορικοί επισημαίνουν ότι οι βασικές αρχές της σύγχρονης οικονομίας αναπτύχθηκαν λόγω του σύγχρονου οινικού εμπορίου στην Αίγυπτο Η γνώση της αμπελουργικής τέχνης έφθασε στη Ελλάδα μέσω της Μικράς Ασίας ή της Θράκης, ενώ το κρασί ήταν σημαντικό κομμάτι του ελληνικού πολιτισμού κατά το δεύτερο ήμισυ της 2 ης χιλιετίας π.χ. (Domine, 2006: 16-17) Ο Θεόφραστος αναγνώρισε τη σημαντική και αμοιβαία σχέση μεταξύ της ποικιλίας των σταφυλιών, του μικροκλίματος και της εδαφολογικής σύστασης των διαφόρων περιοχών. Οι Έλληνες κατά την 1 η χιλιετία π.χ. εξήγαγαν την αμπελουργική τέχνη στις αποικίες τους - Σικελία, Ιταλία, Γαλλία
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στην Ισπανία, τη νότια Γαλλία και κατά μήκος του Ροδανού, οι Ρωμαίοι στηρίχθηκαν στην αμπελοοινική παράδοση των Ελλήνων της Μασσαλίας και φύτευσαν μεγάλες εκτάσεις με αμπέλια, έφεραν νέες ποικιλίες και βελτίωσαν τις ήδη υπάρχουσες και διέδωσαν την τέχνη της οινοποιίας εισάγοντας το πιεστήριο, τους αμφορείς και τα βαρέλια από βελανιδιά Με το τέλος της Ρωμαϊκής εποχής, το Βασάου, η κοιλάδα του Μοζέλα, το Ράιχεναου, το Παλατινάτο, η Βουργουνδία, το Μπορντώ, το Μπερζεράκ, η κοιλάδα του Ροδανού και η Ριόχα αναδείχθηκαν σε σημαντικά κέντρα της ευρωπαϊκής οινοποιίας και παραμένουν ως σήμερα Στη συνέχεια το οινεμπόριο άρχισε να αναβιώνει με την ανάπτυξη της Γένοβας, της Βενετίας και της Φλωρεντίας
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τα θεμέλια για την ανάπτυξη του Μπορντώ τέθηκαν τον Μεσαίωνα, όταν το κρασί έγινε ο εξαγωγικός πολιορκητικός κριός της Γαλλίας η αμπελουργία ήταν μια απλή γεωργική δραστηριότητα στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, οι οποίες παρήγαγαν φτηνό και μαζικής κατανάλωσης κρασί Στη Γερμανία, το όραμα του Καρλομάγνου για την ανάπτυξη της αμπελουργίας στη χώρα και την παραγωγή εκλεκτών κρασιών υλοποίησαν οι Βενδικτίνοι και οι Κιρκερκιανοί μοναχοί στο διάστημα μεταξύ 12 ου και 17 ου αιώνα καλλιεργήθηκαν 300.000 εκτάρια και η Γερμανία εξήγε κρασί στην Αγγλία, τη Σκανδιναβία και στις χώρες της Βαλτικής Οι Ισπανοί με τις κατακτήσεις μεταφέρουν το κρασί στο Μεξικό και τη Χιλή και στη συνέχεια στις άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ανάμεσα στο 1600 και το 1800 η Αγγλία αναδείχθηκε όχι μόνο σε πολιτική και στρατιωτική παγκόσμια υπερδύναμη, αλλά και σε κυρίαρχο παίκτη στο παγκόσμιο οινεμπόριο, διεισδύοντας σε χώρους όπου πριν κυριαρχούσε η Γαλλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία Η επανάσταση στους αμπελώνες και τα οινοποιεία κορυφώθηκε στη διάρκεια του 18 ου αιώνα. Τότε έγιναν οι πρώτες προσπάθειες για την ταξινόμηση των πολλών και διαφορετικών ποικιλιών. Παράλληλα, η χρήση του θείου ως σταθεροποιητή διαδόθηκε ευρύτατα. Άρχισε να χρησιμοποιείται η προσθήκη ζάχαρης στον μούστο Εφευρέθηκε το γυάλινο μπουκάλι και το πώμα με φυσικό φελλό γεγονός που πρόσφερε τη δυνατότητα να ζυμώνεται το κρασί στο μπουκάλι, μετατρέποντας το τελικό προϊόν
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ένα σημαντικό γεγονός που σημάδεψε την ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας χρονολογείται από τον 19 ο αιώνα Συγκεκριμένα, το 1863 εμφανίστηκε η φυλλοξήρα (viteus vitifolii) στην κοιλάδα του Ροδανού και αυτόματα επεκτάθηκε στη Γαλλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το μικροσκοπικό παράσιτο που ήρθε από την ανατολική ακτή της Αμερικής, όπου τα αμπέλια της vitis labrusca ήταν ανθεκτικά, προκάλεσε μέσα σε λίγα χρόνια ανεπανόρθωτες ζημιές στις ευρωπαϊκές ποικιλίες Από τη δεκαετία του 1870 άρχισε ο εμβολιασμός των ευρωπαϊκών αμπελώνων με μπόλιασμα από τις ρίζες αμερικάνικων φυτών, η ανοσία των οποίων στην φυλλοξήρα είχε πιστοποιηθεί
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Μέχρι το 1880 η καταστροφή ήταν ασύλληπτη, καθώς στη Γαλλία καταστράφηκαν 2,5 εκατομμύρια εκτάρια ενώ η παραγωγή σε 15 χρόνια μειώθηκε κατά τα 2/3 Στα χρόνια που ακολούθησαν, ελάχιστες περιοχές παρέμειναν ανέπαφες από αυτό το παράσιτο (ανάμεσά τους ορισμένα νησιά της Μεσογείου και ειδικότερα η Σαντορίνη) Σήμερα υπολογίζεται ότι περίπου το 85% των παγκόσμιων αμπέλων εμβολιάζονται πάνω στα αμερικανικά ριζώματα Σημειώνεται ότι μέχρι τη δεκαετία του 1920 τα κρασία ονομασίας προελεύσεως ήταν περιζήτητα σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ ακόμη και τα γερμανικά Riesling κόστιζαν περίπου το ίδιο με τα κρασιά των μεγάλων αμπελώνων του Μπορντώ και της Καμπανίας
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: TERROIR Η ίδια ποικιλία κρασιού αν φυτεύεται σε διαφορετικές τοποθεσίες μπορεί να δώσει κρασιά που διαφέρουν σημαντικά τόσο ως προς την δομή όσο και ως προς το άρωμά τους Η λέξη terroir υπονοεί μια προσεκτικά οριοθετημένη περιοχή όπου οι φυσικές και οι χημικές συνθήκες του περιβάλλοντος, η γεωγραφική θέση και το κλίμα ευνοούν την παραγωγή συγκεκριμένων κρασιών Η φύση του εδάφους εξαρτάται από ποικίλους παράγοντες, ειδικά από το γεωλογικό υλικό και από το οποίο δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της βαθμιαίας διάβρωσης. Η σύνθεση αυτού του υλικού επηρεάζει τις ιδιότητες του εδάφους
ΤΟ ΚΡΑΣΙ: TERROIR Οι φυσικές, χημικές και βιολογικές διεργασίες παίζουν σημαντικό ρόλο στη διάβρωση, να και οι μικροοργανισμοί είναι οι πιο εργατικοί παράγοντες του εδαφικού σχηματισμού Ανάλογα με τις συνθήκες υπάρχουν μια σειρά από μύκητες και βακτήρια σε ένα κομμάτι γης, σε ποικίλες αναλογίες. Αυτή η μικροχλωρίδα επηρεάζει τους κύκλους αύξησης και της αλληλεπίδρασης χώματος και ριζών Και η τοπογραφία παίζει σημαντικό ρόλο, υπό την έννοια ότι ακόμα και η θέση των αμπελιών και η παροχή νερού επηρεάζουν τον κύκλο ζωής της ποικιλίας Το τερουάρ είναι λοιπόν ένας ευρύς όρος που περικλείει όλους εκείνους τους παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τον χαρακτήρα ενός κρασιού έτσι οριοθετήθηκαν οι ζώνες
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ Στο τοπίο της Νεμέας κυριαρχούν οι καλλιεργούμενες εκτάσεις και ειδικότερα η καλλιέργεια αμπελιών, η οποία άλλωστε χαρακτηρίζει και την ευρύτερη περιοχή. Πρόκειται για μια κοιλάδα που ευνοείται από τη ροή του Ασωπού ποταμού που καταλήγει στον Κορινθιακό κόλπο. Το αμπελοοινικό τοπίο της Νεμέας ξεχωρίζει λόγω της βασικής οινοποιήσιμης ποικιλίας που καλλιεργείται και ονομάζεται «Αγιωργήτικο» ή «Μαύρο Νεμέας» που δίνει τον Οίνο Ονομασίας Προέλευσης Ανώτερης Ποιότητας (ΟΠΑΠ) Νεμέας. Η περιοχή της Νεμέας ταυτίζεται με την Αρχαία Φλιούντα όπου παραγόταν ο «φλιάσιος οίνος», ο οποίος σύμφωνα με μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης στην αρχαία Αθήνα.
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας καταγράφεται ο οικισμός με το όνομα Άγιος Γεώργιος στη θέση της σημερινής Νεμέας. Η περιοχή καταγράφεται ως Foicha ή/και Foica σε χάρτες της Πελοποννήσου του 16 ου και 17 ου αιώνα. Η περιγραφή της περιοχής αυτής από τον Άγγλο περιηγητή Edward Dodwell στις αρχές του 19 ου αιώνα είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, καθώς αποτυπώνει εύγλωττα τα χαρακτηριστικά της περιοχής:
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ «Στις 5 Δεκεμβρίου πήραμε το δρόμο για το Άργος, αλλά παρεκκλίναμε προς τον βορρά στο δρόμο για τα Τρίκαλα, με σκοπό να εξετάσουμε ορισμένα αρχαία απομεινάρια που, σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, βρίσκονταν σε αυτή την κατεύθυνση. Διασχίσαμε το μεγάλο και πολυπληθές χωριό του Αγίου Γεωργίου, που κατοικούνταν από Έλληνες, και συνωστίζονταν αρκετά γουρούνια, ξεκάθαρο σημάδι ότι στην περιοχή δεν ζούσαν Τούρκοι. Από εκεί κατηφορίσαμε στην έξοχα καλλιεργούμενη πεδιάδα της Φλιούς, η οποία έχει 8 μίλια μήκος και η οποία κοσμείται από εκτεταμένους αμπελώνες, καλλιέργειες σουλτανίνας και καλαμπόκια, και η οποία αποτελεί το βασικό τμήμα της αρχαίας Φλιασίας, στην οποία ο Όμηρος δίνει το επίθετο ερατεινή. Η Φλιασία σύμφωνα με τον Στέφανο, έλαβε το όνομά της «παρά το φλειν», από την αφθονία των φρούτων της ( ). Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Φλιάς, γιός του Βάκχου, ήταν ο τρίτος που έδωσε το όνομά του σε αυτή την περιοχή, και θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πληθωρική γονιμότητα των αμπελώνων της ήταν πάντοτε, όπως και σήμερα, το θέμα πανηγυρικών, καθώς επίσης ότι παράγει το καλύτερο κρασί σε ολόκληρη τη χερσόνησο (...) Σήμερα ονομάζεται Σταφλίκα. Ο Ασωπός ποταμός διατρέχει την περιοχή, την οποία γονιμοποιεί με τα μαιανδρικά ρυάκια του».
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ Η ανθρωπολόγος Buck Sutton υπογραμμίζει ότι η τοποθεσία της Νεμέας δεν αποτελούσε ιδιαίτερα ελκυστική στάση για τους ξένους περιηγητές που ταξίδευσαν στην περιοχή της Κορινθίας και της Αργολίδας. Στις περισσότερες περιγραφές των περιηγητών κυριαρχεί ο αρχαίος ναός (του Νεμείου Διός). Οι περισσότεροι περιηγητές καθώς έρχονταν από την Κόρινθο και διέσχιζαν τα στενά των Δερβενακίων βρίσκονταν μπροστά σε μια πεδιάδα που περιτριγυρίζονταν από λόφους και στο κέντρο της εντόπιζαν τις τρεις ανυψούμενες κολώνες του αρχαίου ναού. Με αυτό τον τρόπο, η Νεμέα αποσυνδεόταν από το γεωγραφικό και κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο εντός του οποίου βρισκόταν, με αποτέλεσμα να υπογραμμίζεται υπερβολικά ο ναός σε βάρος όλων των άλλων χαρακτηριστικών της περιοχής. Το 1886 ο Μηλιαράκης περιγράφει τα γεωμορφολογικά και ανθρωπογεωγραφικά χαρακτηριστικά του δήμου Νεμέας με πληθυσμό 3.507 ατόμων. Σύμφωνα με την περιγραφή του ο δήμος περιλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της κοιλάδας του Ασωπού ποταμού αλλά και του μικρού λεκανοπεδίου της Αρχαίας Νεμέας, ενώ περιβάλλεται από όρη. Η κοιλάδα του Ασωπού δεν είχε δένδρα παρά μόνο καλλιεργούνταν σιτάρι και αμπέλια. Τα αμπέλια για οινοποίηση ήταν η κύρια καλλιέργεια της περιοχής ενώ πρωτοπόρες ήταν τρεις περιοχές, ο Άγιος Γεώργιος, το Ηράκλειο και το Κούτσι. Το κρασί που παρήγε η περιοχή ονομαζόταν «αγιωργήτικο» και η ποιότητά του θεωρούνταν εκλεκτή, ενώ είχε την ιδιότητα να μην αλλοιώνεται κατά τη μεταφορά από περιοχή σε περιοχή και να δίνει χρώμα στα άλλα κρασιά με τα οποία αναμιγνύονταν.
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ Η αμπελουργική ζώνη παραγωγής οίνων ΟΠΑΠ Νεμέα οριοθετήθηκε για πρώτη φορά το 1971, με το Β.Δ. 539. Το «αγιωργήτικο» καλλιεργείται ως ΟΠΑΠ Νεμέα εντός μιας ζώνης 21.230 στρεμμάτων που βρίσκεται σε υψόμετρο το οποίο κυμαίνεται από 250-800 μέτρα και περιλαμβάνει συνολικά δέκα έξι κοινότητες στους νομούς Κορινθίας και Αργολίδας: Αρχαία Νεμέα, Αρχαίες Κλεωνές, Αηδόνια, Γαλατάς, Δάφνι, Καστράκι, Κούτσι, Λεόντειο, Πετρί, Ασπρόκαμπος, Κεφαλάρι, Ψάρι, Γυμνό, Μαλανδρένι, Μποζικά και Τιτάνη. Η αναγνώριση υπο-ζωνών (crus) στο εσωτερικό της αμπελοοινικής ζώνης της Νεμέας αποτελεί σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ των οινοποιητικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Οι υπο-ζώνες είναι κυρίως τρεις και ορίζονται με βάση το υψόμετρο. Η πρώτη ζώνη που αφορά τις περιοχές με υψόμετρο ως τα 450 μέτρα είναι η θερμότερη και διαθέτει τα πλουσιότερα εδάφη, αποτελούμενα κυρίως από κόκκινο άργιλο. Η μεσαία ζώνη που θεωρείται και η πλέον κατάλληλη για τα σύγχρονα κρασιά αφορά περιοχές (πλαγιές) των οποίων το υψόμετρο κυμαίνεται ανάμεσα στα 450 και 650 μέτρα. Πρόκειται για ψυχρότερες περιοχές που σε συνδυασμό με τη χαμηλή διαθεσιμότητα νερού παράγουν μικρότερες ποσότητες σταφυλιών. Η τρίτη ζώνη αφορά τις περιοχές με υψόμετρο από 650 ως 900 μέτρα και αφορά μια ορεινή πεδινή περιοχή (τον Ασπρόκαμπο) που αποτελεί το ψυχρότερο τμήμα της ζώνης.
Η ΑΜΠΕΛΟΟΙΝΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ Στην αμπελοοινική ζώνη της Νεμέας δραστηριοποιούνται πάνω από 30 οινοποιεία. Είναι αξιοσημείωτο ότι παρά το μέγεθος και την πολυπλοκότητα της ονομασίας προέλευσης οι οινοποιοί της Νεμέας έχουν κάνει αρκετές προσπάθειες για να προωθήσουν την περιοχή από κοινού. Η διοργάνωση «Πρόγευση Νεμέας», κατά την οποία παρουσιάζονται και δοκιμάζονται όλα τα κρασιά του ΟΠΑΠ Νεμέα, είναι παράδειγμα αυτής της στρατηγικής. Στην ίδια κατεύθυνση λειτουργεί και η Ένωση Οινοποιών και Αμπελουργών Νεμέας (ΕΝΟΑΝ) που αποτελεί μια διεπαγγελματική οργάνωση η οποία έχει λάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για την προώθηση των ποιοτικών οίνων. Η πορεία της ζώνης της Νεμέας εξαρτάται πλέον από το τοπίο, καθώς η σημασία του υψόμετρου παραμένει σημαντική για την ποιότητα του παραγόμενου οίνου, ενώ παράλληλα το τοπίο στο οποίο εγχαράσσεται η αμπελοοινική παραγωγική δραστηριότητα αποτελεί, όλο και περισσότερο, πόλο έλξης τουριστών. Ο οινοτουρισμός που αναπτύσσεται στην περιοχή λόγω της προώθησης των «δρόμων του κρασιού», μέσω της διεπαγγελματικής οργάνωσης της ΕΝΟΑΝ και των πρωτοβουλιών των εξωστρεφών οινοποιητικών επιχειρήσεων αυξάνει την προστιθέμενη αξία του παραγόμενων οίνων. Το αμπελοοινικό τοπίο της Νεμέας αποτελεί πλέον σημαντικό συστατικό της εμπορευματικής αξίας των οίνων που παράγονται. Οι επιμέρους αρχαιολογικές, αγροτικές και επιχειρηματικές τοποθεσίες σε ένα ενιαίο συντίθενται σε ένα μοναδικό οινικό πολιτισμικό τοπίο που συμπυκνώνεται στο (πολυγλωσσικό) όνομα Νεμέα.
ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΜΠΕΛΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΡΑΣΙΟΥ ΕΤΩΝ 86-90 ΚΑΙ 2001 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΤΗ 2001 1986-1990 ΚΟΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΟΣΟΣΤΟ% ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΟΣΟΣΤΟ% ΜΕΤΑΒΟΛΗ 01 /86-90 Ε.Ε. 156.822 59,24 189.497 62,29-17,2 ΥΠ. ΕΥΡΩΠΗ 29.919 11,30 47.708 15,68-37,3 ΩΚΕΑΝΙΑ 10.693 4,04 4.722 1,55 126,5 ΑΣΙΑ 12.915 4,88 4.485 1,47 188,0 Η.Π.Α. 19.200 7,25 18.167 5,97 5,7 ΥΠ. ΑΜΕΡΙΚΗ 27.527 10,40 30.363 9,98-9,3 ΑΦΡΙΚΗ 7.655 2,89 9.260 3,04-17,3 ΣΥΝΟΛΟ 264.731 100,00 304.202 100,00-13,0
Πίνακας 5.1 Παγκόσμια έκταση αμπελώνων Οι χώρες με τη μεγαλύτερη αμπελουργική έκταση (2002-2007) 2002 2003 2004 2005 2006* 2007** Παγκόσμιο Σύνολο 7.955 7.953 7.899 7.928 7.908 7.899 Ισπανία 1.202 1.207 1.200 1.169 1.174 1.169 Γαλλία 898 888 889 867 887 867 Ιταλία 872 862 849 840 843 840 Κίνα 421 455 460 485 490 490 ΗΠΑ 415 415 398 399 406 409 Πορτογαλία 251 249 247 248 249 248 Ρουμανία 243 239 222 217 213 205 Αργεντινή 208 211 213 219 223 230 Χιλή 184 185 189 193 195 197 Αυστραλία 159 157 164 167 169 174 Μολδαβία 153 149 146 147 147 147 Νότια Αφρική 129 132 133 134 134 135 Ελλάδα 130 125 112 113 112 116 Γερμανία 102 102 102 102 102 102 Ποσότητα: σε χιλιάδες εκτάρια * Προσωρινά στοιχεία ** Εκτιμήσεις Πηγή: OIV
Πίνακας 5.3 Παραγωγή οίνου σε χώρες της ΕΕ (2001-2006) Χώρα 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005* 2005-2006** Γαλλία 55.339 51.966 47.519 58.845 53.300 Ιταλία 52.293 46.200 46.650 55.000 52.600 Ισπανία 33.937 39.419 47.300 49.926 39.900 Γερμανία 8.980 9.984 8.289 10.147 9.470 Πορτογαλία 7.790 6.651 7.283 7.483 6.645 Ελλάδα 3.477 3.085 3.815 4.295 4.093 Ουγγαρία 5.450 3.500 3.900 5.272 2.900 Αυστρία 2.531 2.599 2.556 2.734 2.190 Σύνολο EU25 172.620 165.599 169.840 196.349 178.701 Ποσότητα σε χιλ. εκατόλιτρα Τα έτη αναφέρονται σε οινοποιητικές περιόδους 1/8-31/7 * Προσωρινά στοιχεία **Εκτιμήσεις της European Commission Πηγή: European Commission
Πίνακας 4.1 Εξέλιξη της εγχώριας παραγωγής οίνου (1980-2007) Οινική περίοδος (από 1/9 31/8) Σύνολο εγχώριας παραγωγής οίνου Μεταβολή (%) 1980-1981 5.395 0,02 1981-1982 5.500-0,18 1982-1983 4.500 0,17 1983-1984 5.250-0,04 1984-1985 5.025-0,1 1985-1986 4.538-0,04 1986-1987 4.342 0,03 1987-1988 4.475-0,03 1988-1989 4.345 0,04 1989-1990 4.532-0,22 1990-1991 3.526 0,14 1991-1992 4.016 0,01 1992-1993 4.050-0,16 1993-1994 3.392-0,1 1994-1995 3.051 0,26 1995-1996 3.850 0,07 1996-1997 4.109-0,03 1997-1998 3.987-0,04 1998-1999 3.826-0,04 1999-2000 3.680-0,03 2000-2001 3.558-0,02 2001-2002 3.477-0,11 2002-2003 3.098 0,23 2003-2004 3.804 0,13 2004-2005 4.295-0,05 2005-2006 4.093-0,05 2006-2007 3.900-1 Ποσότητα σε χιλ. HL Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων
Πίνακας 4.2 Γεωγραφική κατανομή παραγωγής οίνου (2001-2007) Γεωγραφι κό Διαμέρισμ α 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 Ποσότητα % Ποσότητα % Ποσότητα % Ποσότητα % Ποσότητα % Ανατ. Μακεδονία - Θράκη 241.650 7,8 256.800 6,65 255.500 5,95 175.373 4,29 198.849 5,1 Δυτ. & Κεντρ. Μακεδονία 201.820 6,52 245.150 6,34 273.160 6,36 355.360 8,68 274.593 7,04 Ήπειρος 33.100 1,07 60.460 1,56 53.350 1,24 51.950 1,27 53.200 1,36 Θεσσαλία 155.800 5,03 358.900 9,29 367.250 8,55 328.310 8,02 241.513 6,19 Πελοπόννη σος - Δυτ. Στερεά 985.000 31,8 1.469.500 38,03 1.721.500 40,08 1.457.700 35,62 1.346.200 34,52 Αττική & Νησιά 687.296 22,19 934.930 24,19 889.870 20,72 1.117.765 27,31 1.162.145 29,8 Κρήτη 793.100 25,6 538.600 13,94 734.370 17,1 606.100 14,81 623.500 15,99 Σύνολο 3.097.766 100 3.864.340 100 4.295.000 100 4.092.558 100 3.900.000 100 Ποσότητα σε HL Πηγή: Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων
Πίνακας 4.3 Κατανομή συνολικής παραγωγής βάσει χρώματος (2002/03-2006/07) 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 Κατηγο ρία οίνων Όγκος % Όγκος % Όγκος % Όγκος % Όγκος % Ερυθροί /ερυθρ ωποί 901 29 1.179 31 1.385 31 1.239 30,8 1.238 31 Λευκοί 2.197 71 2.625 69 2.910 69 2.788 69,2 2.672 69 Σύνολο Οίνου 3.098 100 3.804 100 4.295 100 4.027 100 3.938 10 0
Πίνακας 4.4 Κατανομή συνόλου παραγωγής κατά βασικούς τύπους (2002/03-2006/07) 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 Κατηγορί α οίνων Όγκος % Όγκος % Όγκος % Όγκος % Όγκος % Επιτραπέζι οι 2.849 92 3.420 89,9 3.894 90,7 3.687 91,7 3.532 90,3 VQPRD 249 8 384 10,1 401 9,3 334 8,3 378 9,7 Σύνολο Οίνου 3.098 100 3.804 100 4.295 100 4.021 100 3.910 100
Η ΤΟΠΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΕΡΩΤΗΜΑ Σήμερα, στην (μεταμοντέρνα για ορισμένους) εποχή της παγκοσμιοποίησης η τοπική ή ενδογενής γνώση (local/indigenous knowledge) κατέχει μια προνομιακή θέση στις συζητήσεις για την ανάπτυξη καθώς επίσης θεωρείται ότι προωθεί τα συμφέροντα των φτωχών και περιθωριακών πληθυσμών Όμως, η «τοπική γνώση» δεν θεωρούνταν πάντοτε χρήσιμη πόσο μάλλον αναγκαία για την προώθηση αναπτυξιακών μέτρων ή για τη σύγχρονη επιστήμη... Πως όμως ορίζεται η «τοπική» ή «ενδογενής γνώση»; Πόσο διακριτή είναι σε σχέση με τη «παγκόσμια»/«επιστημονική»/ «σύγχρονη γνώση»;
Η ΤΟΠΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΕΡΩΤΗΜΑ Σε ένα πρώτο επίπεδο η «τοπική» ή «ενδογενής γνώση» επιχειρείται να προσεγγισθεί μέσα από διακρίσεις όπως: λανθάνουσα / επιστημονική γνώση, ενδογενής/ δυτική γνώση, παραδοσιακή / σύγχρονη γνώση Η τοπική γνώση είναι κυρίως πρακτική, συλλογική και αυστηρά ριζωμένη σε συγκεκριμένους τόπους και πολιτισμικά πλαίσια... Για τον Clifford Geertz, η τοπική γνώση (ή κοινή αντίληψη) αποτελεί ένα σχετικά οργανωμένο σώμα σκέψης το οποίο πάντως στηρίζεται στην άμεση εμπειρική παρατήρηση Για τον van der Ploeg η γνώση είναι η art de la localite, η οποία είναι στενά συνδεδεμένη με τις χωρικά συγκεκριμένες πρακτικές...
Η ΤΟΠΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑ Κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960 οι θεωρητικοί της ανάπτυξης αντιμετώπισαν την ενδογενή και την παραδοσιακή γνώση ως ένα εμπόδιο στην ανάπτυξη, ως έναν αναχρονισμό, ως οπισθοδρόμηση Παρόλα αυτά, από παλιά οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι/εθνογράφοι αναγνώριζαν τη σημασία της τοπικής γνώσης Χαρακτηριστική είναι η υπογράμμιση μιας Αφρικανικής παροιμίας από τον Clifford Geertz: «Η σοφία προέρχεται από το σωρό του χώματος που στοιβάζουν τα μυρμήγκια»
Η ΤΟΠΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΩΣ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑ Όμως έπειτα από την αποτυχία των εξωγενών πρωτοβουλιών για την ανάπτυξη των χωρών του Τρίτου Κόσμου υπήρξε μια στροφή υπέρ του συμμετοχικού και της αποκεντρωμένου μοτίβου ανάπτυξης Οι διεθνείς οργανισμοί (UNESCO, Παγκόσμια Τράπεζα, FAO κ.λπ.) επιχειρούν έκτοτε να ενσωματώσουν ζητήματα που αφορούν την τοπική/ενδογενή γνώση στις χρηματοδοτικές τους πρωτοβουλίες Το ζήτημα του πως ενσωματώνεται η τοπική γνώση στην υφιστάμενη (επιστημονική) γνώση εγείρει επίσης ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο είναι δυνατόν να υπάρξει ουσιαστική διάκριση ανάμεσα στην τοπική/ενδογενή και στην επιστημονική/δυτική γνώση
Η ΚΑΤΑΛΟΓΟΓΡAΦΗΣΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχει ξεκινήσει μια διαδικασία καταλογογράφησης και αξιολόγησης της τοπικής γνώσης προς όφελος της σημερινής παγκόσμιας κοινωνίας... Ο στόχος γι αυτό το έργο είναι διττός (Agrawal, 2002): Επιδιώκεται η προστασία της τοπικής γνώσης εν μέσω διαφορετικών πιέσεων που υποσκάπτουν τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι τοπικοί πληθυσμοί και η ενδογενής τους γνώση αναπτύσσεται Επιδιώκεται η συλλογή και ανάλυση της διαθέσιμης πληροφόρησης και η επικέντρωση σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία στη συνέχει γενικεύονται και εφαρμόζονται ευρύτερα
Η ΚΑΤΑΛΟΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ Υπάρχουν μια σειρά ζητήματα που πρέπει να επισημανθούν σχετικά με την «αξιοποίηση» της τοπικής γνώσης από τη σύγχρονη επιστήμη Η επιστημονικοποίηση (scientisation) της τοπικής γνώσης ακολουθεί διάφορα στάδια (συγκεκριμενοποίηση, αξιοποίηση και γενίκευση) τα οποία έχουν ως στόχο την αναγνώριση των «αληθών» χαρακτηριστικών της γνώσης αυτής... Η επιστημονικοποίηση μπορεί να ειδωθεί και ως επαλήθευση Εκείνα τα τμήματα της τοπικής γνώσης που δεν είναι χρήσιμα, απορρίπτονται και θεωρούνται ακατάλληλα να συμπεριληφθούν στους καταλόγους που καταρτίζονται...
ΤΟΠΙΚΗ ΓΝΩΣΗ: Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ Η εξουσία των συντονισμένων αναπτυξιακών πρωτοβουλιών μπορεί να σημαδέψει τη χρήσιμη γνώση ως τοπική/ενδογενή γνώση και να τη διασώσει... Η γνώση είναι εργαλείο δύναμης και υποτάσσεται στη σύγχρονη επιστημονική γνώση ως υπέρτερη και ξεχωριστή Η αξιοποίηση της τοπικής γνώσης που συνδέεται με τα εργαλεία των τοπικών πληθυσμών για την επιβίωσή τους είναι μια διαδικασία απαξίωσής της, διαχωρισμού της και διαχείρισής της αποκλείοντας (ακόμα μια φορά) τους τοπικού πληθυσμούς από τα οφέλη που προκύπτουν από την όποια χρήση της...
ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ Ο συνδυασμός της τοπικής/ ενδογενούς γνώσης με την επιστημονική γνώση είναι στόχος της παραγωγής ποιοτικών προϊόντων Έχει χαθεί σημαντικό τμήμα της τοπικής γνώσης, που πάντως χρειάζεται να επαν-εφευρεθεί προκειμένου να αξιοποιηθεί εκ νέου το ποιοτικό κρασί Στη Νεμέα που σήμερα είναι μια δυναμική αμπελοοινική ζώνη παρουσιάζεται η ανάγκη για αναβίωση της «χαμένης» τοπικής γνώσης η οποία θα συνδεθεί εκ νέου με την επιστημονική γνώση (στο πεδίο της οινοποίησης και του μάρκετινγκ)
ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΟΣ Νέες μορφές γνώσης αναπτύσσονται που υπόσχονται επανασύνδεση των τοπικών συνηθειών με τις ευρύτερες τεχνολογικές αλλαγές Το ερώτημα είναι: προτείνεται επιστροφή στο παρελθόν και την παράδοση προκειμένου να αποκτήσει προστιθέμενη αξία το κρασί; Η απάντηση είναι αρνητική Έτσι η αμπελοοινική ζώνη επαναξιολογείται, αποκτά νέες επιμέρους παραγωγικές ζώνες (υποζώνες) και εν τέλει τα αμπελοτόπια ιεραρχούνται προκειμένου να αποκτηθεί η αίσθηση της διαβάθμισης των ποιοτήτων, της διαφοροποίησης των προϊόντων και εν τέλει της διαμόρφωσης ενός γούστου