ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΘΕΜΑ: ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΨΥΧΑΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2004
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ & ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΕΙΔΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ «ΓΚΡΙΖΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ» Αριθ. Εισ.: Ημερ. Εισ.: Δωρεά: Ταξιθετικός Κωδικός: 4131/1 25-i 1-2004 Συγγραφέα ΠΤ-ΟΕ 2004 ΜΟΥ
Εισαγωγή Μέρος A Οικονομική σχέση πριν τη δημιουργία του ρεύματος της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας... σελ. 3-5 Μέρος Έ Βασικά κείμενα πρόδρομοι της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας... σελ. 5-6 Μέρος Ύ Θεμελίωση της θεωρίας της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας απο τον Krugman...σελ.6-7 S On the number and location of cities (1993)...σελ.7-9 / First nature, second nature and metropolitan location (1993b)...σελ.9-12 S Space: the final frontier (1998)...σελ. 12-16 S The role of geography in development (1998b)...σελ. 16-22 / Where in the world is the New Economic Geography?... σελ.22-23 Μέρος Ά Ποια ήταν η κριτική που ασκήθηκε στον τομέα της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας... σελ. 23 'λ Introduction: Regional Policy Evaluation in the New Economic Geography Charlie Karlsson and Roger Stough... σελ.23-24 ^ Agglomeration in the global economy: a survey of the new economic geography (1997) Gianmarco I.P. Ottaviano, Diego Puga-.σελ. 24-26 S Paul Krugman s Geographical economy and it's implications for regional development theory. A critical assessment R. Martin, P.Sunley...σελ.26-28
S The new geographical turn in economics: some critical reflections (1999) R.Martin...σελ. 28-29 Μέρος Έ Νεότερη σύγκλιση πάνω στο θέμα της Νέας Οικονομικής Γ εωγραφίας... σελ.29 ν' What s new about the new economic geography? (1998c).ocI.29-32 'λ The new economic geography: Past, present and the future (2004)...σελ.32-36 ν' Rethinking the New Geographical Economics (2003)...σελ. 36-38 Μέρος 'ΣΤ Αποτίμηση της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας...σελ. 38-40
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με το θέμα της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας. Η επιστήμη αυτή έχει γίνει ευρέως γνωστή τα τελευταία χρόνια και προσπαθεί να καινοτομήσει εισάγοντας στην οικονομική θεωρία την έννοια του χώρου. Τι υποστήριξε όμως η Νέα Οικονομική Γεωγραφία; Για να μελετήσουμε μια οικονομία και να δημιουργήσουμε ένα μαθηματικό μοντέλο για αυτή, θεωρούσαμε ότι οι περιοχές ήταν σημειακές και ότι λειτουργεί σε συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού και με σταθερές αποδόσεις κλίμακας. Επίσης οι συντελεστές παραγωγής ήταν και εκείνοι σταθεροί. Έτσι βρίσκοντας το σημείο ισορροπίας μπορούσαμε να μελετήσουμε τη συγκεκριμένη οικονομία. Σε αυτό το σημείο εμφανίστηκε στους επιστημονικούς κύκλους η ανάγκη να μεταφέρουν στο υπόδειγμα αυτό την έννοια του χώρου. Ο χώρος περιλάμβανε γενικά την έννοια της μετακίνησης και ως επέκταση αυτής το κόστος για αυτή τη μετακίνηση. Η εισαγωγή του κόστους στο μοντέλο όμως θεωρείτο αδύνατη. Το κόστος όμως δημιουργούσε οικονομίες κλίμακας στην οικονομία με αποτέλεσμα τον ατελή ανταγωνισμό. Αλλά αν με τα δεδομένα που υπήρχαν δεν μπορούσε να εισηχθεί στο μοντέλο το κόστος μεταφοράς, η δημιουργία μοντέλου ατελούς ανταγωνισμού άγγιζε τα όρια της επιστημονικής φαντασίας. Ποιος ήταν ο κύριος εισηγητής της ιδέας; Τη λύση στο πρόβλημα αυτό έδωσε ο Krugman. Στάθηκε κύριος εισηγητής και υποστηρικτής της αναγκαιότητας να συμπεριληφθεί ο χώρος στην οικονομική θεωρία. Ο ίδιος δημιούργησε ένα μαθηματικοποιημένο μοντέλο εξαιρετικά πολύπλοκο που αποτύπωνε τη θεωρία του στην πράξη. Τα χαρακτηριστικά του ήταν οι αυξανόμενες αποδόσεις, οι οικονομίες κλίμακας, ο ατελής ανταγωνισμός και φυσικά η εισαγωγή του μεταφορικού κόστους στη μελέτη. Η θεωρητική μελέτη του μοντέλου θα αναφερόταν στην προσπάθεια ανεύρεσης του καλύτερου δυνατού σημείο ισορροπίας για τη δημιουργία αγοράς ανάμεσα σε δύο περιοχές που η μία χαρακτηριζόταν σαν κέντρο και η άλλη σαν περιφέρεια. ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -1 -
Ποιες ήταν οι αντιδράσεις από τον επιστημονικό κύκλο; Οι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. Οι οικονομικοί επιστήμονες ενθουσιάστηκαν γιατί έγινε μια επανάσταση στον τομέα των οικονομικών. Η δυνατότητα μελέτης ενός τέτοιου φαινομένου ήταν κάτι καινοτόμο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Το μαθηματικοποιημένο μοντέλο, αν και ήθελε ακόμα επεξεργασία, απέδωσε ακριβώς τη θεωρία και έδωσε την ευκαιρία για πειραματισμό. Υπήρξαν όμως και αντιδράσεις αντίθετου τύπου. Υπήρξε και μια μερίδα οικονομικών επιστημών, με κατεύθυνση την περιφερειακή ανάπτυξη, η οποία δεν αποδέχτηκε την είσηγηση του Krugman. Η ομάδα αυτή θεώρησε πως ταυτίζεται σε ένα βαθμό με την προγενέστερη θεωρία του διεθνούς εμπορίου. Βέβαια ήταν και θέμα ψυχολογικό να μην μπορούν να δεχτούν μετά από μελέτες χρόνων κάτι τόσο ανατρεπτικό τόσο εύκολα. Πρέπει να παρατηρήσουμε πως δεν αντέδρασε μόνο η οικονομική κοινότητα. Ένα δεύτερο κύμα αντιδράσεων υπήρξε από τους επιστήμονες της γεωγραφίας. Οι δεύτεροι θεώρησαν πως δεν υπήρχε λόγος για τέτοια αναστάτωση διότι αυτό που υποστήριζε ότι ανακάλυψε ο Krugman υπήρχε ήδη. Εκείνοι, και ιδιαίτερα οι οικονομικοί γεωγράφοι, υποστήριζαν πως γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν την έννοια αυτή και μάλιστα δεν αποδέχτηκαν και τον όρο «Νέα» Οικονομική Γεωγραφία. Η διαφορά τους ήταν όμως ότι η μελέτη τους ήταν πιο εμπειρική και περιλάμβανε την έννοια του χώρου αλλά και πολλά φαινόμενα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και άλλες μεταβλητές μαζί με τα οικονομικά αλλά δεν είχαν κάποιο μαθηματικοποιημένο οικονομικό μοντέλο να χρησιμοποιήσουν. Τι περιείχε η θεωρία της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας; Στην προσπάθειά του να αποτυπώσει και να εντυπώσει τη θεωρία του στη μνήμη του κοινού δημιούργησε ένα σλόγκαν. Αυτό ήταν το Dixit-Stiglitz, icebergs, evolution and the computer. Οι έννοιες αυτές παρέπεμπαν στα κύρια χαρακτηριστικά του μοντέλου που δε βασιζόταν μόνο στη φορμαλιστική του μορφή αλλά και σε ένα ευρύ θεωρητικό υπόβαθρο. Το θεωρητικό υπόβαθρο περιλάμβανε δύο περιοχές που η μία χαρακτηριζόταν σαν κέντρο και η άλλη σαν περιφέρεια. Επίσης δύο τομείς παραγωγής τον αγροτικό και τον κατασκευαστικό. Η καινοτομία είναι πως ο συντελεστής παραγωγής της εργασίας θεωρείται κινητός. MOYXTAPH ΕΛΕΝΗ -2-
ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΜΕΡΟΣ Ά ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΡΕΥΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Αν και ο τομέας της οικονομικής γεωγραφίας αναπτύχθηκε ολοκληρωμένα την τελευταία δεκαετία και μπόρεσε να γίνει ευρέως γνωστός τα τελευταία χρόνια, εν τούτοις η μελέτη των στοιχείων που τον απαρτίζουν γινόταν από τη δεκαετία του 1970 έστω και ήταν προς τη σωστή ή τη λανθασμένη κατεύθυνση. Παρακάτω θα κάνουμε μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε αυτή την κίνηση των μελετητών εκείνης της εποχής. Η αναφορά μας θα ξεκινήσει μελετώντας ένα ένα τα στοιχεία που μελετήθηκαν τότε. Ένα από τα σημαντικά θέματα που απασχόλησε είναι οι οικονομίες κλίμακας και οι εξωτερικές οικονομίες. Φαίνεται πως μέχρι το 1960 κυριαρχούσε η άποψη πως οι οικονομίες κλίμακας στέκονταν σαν περιοριστικός παράγοντας στην δυνατότητα δημιουργίας βιομηχανιών σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές(κηι^3π 1997). Μετά το 1960 αν και δεν ενστερνίστηκαν την άποψη αυτή, σταμάτησαν να την απορρίπτουν. Μια ώθηση θα δοθεί στο συγκεκριμένο θέμα από ένα μοντέλο το οποίο οι οικονομίες κλίμακας και η ελαστικότητα της προσφοράς στον τομέα της παραγωγής δημιουργούν εξωτερικές οικονομίες κλίμακας. Χαρακτηριστικά θα παρουσιάσουμε κάποιους που ασχολήθηκαν με το θέμα. Αυτοί ήταν ο Rosenstein-Rodan, ο Fleming, ο Hirschman, ο Nurkse, ο Scitovsky, ο Lewis και ο Myrdal. Θα ξεκινήσουμε από τον Rosenstein-Rodan ο οποίος αναφέρεται κυρίως στην κίνηση της εργασίας και θεωρεί ότι οι επενδύσεις εάν γίνονται μεμονωμένα σε μια βιομηχανία δεν έχουν αποτέλεσμα σε αντίθεση με μια οργανωμένη κίνηση σε πολλές βιομηχανίες παράλληλα. Στη συνέχεια ο Fleming παρουσίασε μια ανάλυση της φύσης των εξωτερικών οικονομιών η οποία εστίασε στο συντελεστή της παραγωγής και στις οικονομίες κλίμακας. Ο Hirschman ασχολήθηκε με τους μπροστά και πίσω συνδέσμους της οικονομίας. Στην μελέτη του ανέφερε πως όσον αφορά τους πίσω συνδέσμους σημαντικό είναι να επιτευχθεί η χαμηλότερη οικονομία κλίμακας ενώ και για τους μπροστά ανέφερε κάτι αντίστοιχο. ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -3-
Ο Krugman στο βιβλίο του(1997), παρουσιάζοντας τις απόψεις που προϋπήρχαν αναφέρει χαρακτηριστικά πως υπήρχαν πολλές που διαφωνούσαν με τις οικονομίες κλίμακας και τη σημασία τους στο θέμα της ανάπτυξης της περιφερειακής οικονομίας. Μία από αυτές τις απόψεις ήταν του Nurkse, ο οποίος δέχεται ότι μπορεί να παίζουν κάποιο ρόλο στην ανάπτυξη αλλά δεν είναι αυτός ο ρόλος καταλυτικός. Ο Scitovsky είναι εκείνος που κάνει το διαχωρισμό μεταξύ τεχνολογικών και χρηματικών εξωτερικών οικονομιών και αναφέρει πως σε μια ανταγωνιστική ισορροπία είναι καλύτερο να μη λαμβάνουμε υπόψη τις εξωτερικές οικονομίες. Ο Lewis δε φαίνεται να ασχολείται καθόλου με το θέμα των εξωτερικών οικονομιών και ο Myrdal ενώ μπορούμε κατά τη μελέτη του έργου του να υποθέσουμε πως ασχολείται με το θέμα, δε φαίνεται επίσης να το παρουσιάζει πουθενά. Ένα δεύτερο θέμα που θα εξετάσουμε είναι ο τομέας της παραγωγής και κυρίως η προσφορά παραγωγικών συντελεστών. Στα μοντέλα αυτά της περιφερειακής ανάπτυξης ασχολούμαστε κυρίως με τον τομέα της εργασίας. Ο Lewis ήταν αυτός που ασχολήθηκε εκτενέστερα με το θέμα και υποστήριξε πως η τιμή της εργασίας του αγροτικού τομέα στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι μηδενικός ή έστω σχετικά μικρός. Σε συνεργασία με τον Rosenstein-Rodan υποστήριξε ότι η ελαστικότητα της προσφοράς εργασίας είναι βασικό στοιχείο της ανάπτυξης. Ο Nurkse υπογράμμισε τη σημασία της ελαστικότητας της προσφοράς παραγωγής και ο Hirschman τόνισε το μέγεθος της έντασης στο οποίο οι ευκαιρίες για επενδύσεις μπορεί να αυξήσουν την αποταμίευση. Τέλος θα παρουσιάσουμε αυτά που έχουν ειπωθεί για τους μπροστά και πίσω συνδέσμους. Η πρώτη εισήγηση για τους μπροστά και πίσω συνδέσμους φαίνεται να έχει γίνει από τον Hirschman, ο οποίος τους παρουσιάζει σαν κάτι εντελώς νέο. Αν και ο Hirschman λέγεται ότι δεν ασχολήθηκε τόσο με το οικονομικό τμήμα των εξωτερικών οικονομιών, παρ όλα αυτά στη μελέτη του το αναφέρει ξεκάθαρα και καθορίζει την έννοια των μπροστά και πίσω συνδέσμων, η οποία θα χρησιμοποιηθεί εκτενώς και στη συνέχεια από τους υπόλοιπους μελετητές. Παρατηρούμε πως ενώ η οικονομική γεωγραφία δεν υφίσταται, στους οικονομικούς και γεωγραφικούς κύκλους, όσο μπορούσαν να έρθουν σε επαφή τότε, υπήρχε μια αμιδρή σκέψη για τη σύνδεση του χώρου στον τομέα των οικονομικών. Η σκέψη αυτή δεν ήταν συνειδητή και κατ επέκταση εκφρασμένη όπως είναι τώρα αλλά τα στοιχεία αυτής ήταν από ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -4-
τότε διακριτά αν και αμφιλεγόμενα και μη πλήρως αποδεκτά. Πάνω σε αυτά τα στοιχεία, που τότε εξέφραζαν ίσως περισσότερο την θεωρία του διεθνούς εμπορίου, θα σταθούν οι επόμενοι μελετητές και θα τα αξιοποιήσουν για να εκφράσουν τη θεωρία της οικονομικής γεωγραφίας. ΜΕΡΟΣ Έ ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ Το κείμενο της οικονομικής γεωγραφίας που έχει θεωρηθεί βασικός πρόδρομος είναι το άρθρο των Dixit και Stiglitz Monopolistic competition and Optimum Product Diversity (I977). Στο άρθρο τους αυτό ασχολήθηκαν με τον μονοπωλιακό ανταγωνισμό και τη μεγιστοποίηση της παραγωγής βέλτιστων αγαθών μέσω της χρησιμοποίησης των οικονομιών κλίμακας. Μια κύρια ιδέα της θεωρίας που παρουσιάζουν είναι πως ένα προϊόν πρέπει να παράγεται εάν το κόστος καλύπτεται από το άθροισμα του εισοδήματος συν ένα μέγεθος του πλεονάσματος του καταναλωτή. Η εργασία αυτή των Dixit-Stiglitz αν και θεωρείται η βάση για το ξεκίνημα της οικονομικής γεωγραφίας είναι ιδιαίτερα μαθηματικοποιημένη και δεν είναι απτή για το ευρύ κοινό. Για να γίνει δυνατή η αποκωδικοποίηση της θα πρέπει να προχωρήσουμε σε εξήγηση των μοντέλων που περιλαμβάνει. Το μοντέλο αυτό έχει θεωρηθεί ως ένα από τα βασικότερα εργαλεία και έχει χρησιμοποιηθεί και σε άλλες μελέτες(workhorse). Στη συγκεκριμένη παρουσίαση δε θα μπούμε τόσο στην ανάλυση αλλά θα επικεντρωθούμε στον τρόπο που ο Krugman χρησιμοποιεί και αξιολογεί αυτό το μοντέλο. Μονοπωλιακός ανταγωνισμός μπορεί να χαρακτηριστεί μια προσπάθεια να αναγνωρίσουμε την ύπαρξη μονοπωλίου και τις αυξανόμενες αποδόσεις που ωθούν αυτή τη δύναμη(γμμίa,krugman 2003). Στην μελέτη τους οι Dixit- Stiglitz ασχολούνται με αυτό χωρίς να παραμερίζουν τις έννοιες της ζήτησης και της προσφοράς. Επικεντρώνονται επίσης στη μη δημιουργία καρτέλ και στην αποφυγή τακτικών επηρεασμού των τιμών. Τέλος κάθε εταιρεία μπορεί να έχει ένα μονοπώλιο αλλά δεν απαγορεύεται αντίστοιχες εταιρείες να δημιουργήσουν υποκατάστατα προϊόντα. Αφού παρουσιάζουν ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -5-
την έννοια του μονοπωλίου στη συνέχεια δημιουργούν μια οικονομία αυξανόμενων αποδόσεων κλίμακας στην οποία τελικά εφαρμόζεται η έννοια του ολιγοπωλίου. ΜΕΡΟΣ Τ ΘΕΜΕΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΑΠΟ TON KRUGMAN Σημαντικότερος υποστηρικτής και ερευνητής της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας στάθηκε στην ακαδημαϊκή κοινότητα ο Krugman. Το έργο του περιλαμβάνει πολλές δημοσιεύσεις άρθρων καθώς και βιβλία. Πριν οδηγηθούμε σε μια παρουσίαση της αρθρογραφίας θα αναφερθούμε εισαγωγικά στο έργο του και θα προσπαθήσουμε να εισηχθούμε στις έννοιες της οικονομικής γεωγραφίας. Ο όρος οικονομική γεωγραφία θεωρείται από τους πιο νέους στο χώρο της οικονομικής επιστήμης. Είναι εύληπτος και θα μπορούσε να καθοδηγήσει τη σκέψη ενός υποψιασμένου κοινού εύκολα. Μία απλή προσέγγιση στην βαθύτερη έννοια είναι πως γίνεται μια προσπάθεια σύνδεσης του χώρου στον τομέα της οικονομικής επιστήμης. Όταν αναφερόμαστε στο χώρο η σκέψη μας αρχικά κατευθύνεται προς την ύπαρξη μεταφορικού κόστους και κατ επέκταση προς τη διαφορά σύστασης του εδάφους, τη διαφορά γονιμότητας, κλίματος και άλλων παραγόντων που εμποδίζουν την παραγωγή κάτω από σταθερές αποδόσεις(κηι ηιαη 2001). Το πρόβλημα μέχρι τότε όμως ήταν πως οι αυξανόμενες αποδόσεις και ο ατελής ανταγωνισμός ήταν δύσκολο να μοντελοποιηθούν. Η λύση που δόθηκε σε αυτό το θέμα ήταν να θεωρήσουν την ύπαρξη των πόλεων σαν δεδομένο. Η πρακτική αυτή δεν έδωσε παρά μια στιγμιαία λύση στο πρόβλημα. Η προσπάθεια για χωρική ανάλυση και για επεξήγηση της συγκέντρωσης των επιχειρήσεων και της ανάπτυξης αγορών δημιούργησε νέα ένταση στο θέμα. Τότε ξεκίνησε η μελέτη της συσσωμάτωσης των αγορών και ο συσχετισμός τους με τους συνδέσμους που υφίστανται σε μια οικονομία. Είναι ευνόητο πως οι παραγωγοί θέλουν να εγκαταστήσουν τις επιχειρήσεις τους σε σημεία με ανεπτυγμένη αγορά και πως η αγορά αναπτύσσεται εκεί που γίνεται η εγκατάσταση νέων επιχειρήσεων. Ο ενάρετος αυτός κύκλος ισχύει ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -6-
μόνο σε περίπτωση αυξανόμενων αποδόσεων και το πρόβλημα με τη δημιουργία μοντέλου ατελούς ανταγωνισμού υφίστατο ακόμα. Στο σημείο αυτό στάθηκε ουσιαστική η συμβολή των Dixit και Stiglitz με το μοντέλο του μονοπωλιακού ανταγωνισμού. Με τη βοήθεια αυτού και την εισαγωγή των νέων χαρακτηριστικών icebergs, evolution, and the computer ξεκίνησε αυτό το νέο ρεύμα της οικονομικής γεωγραφίας και δημιουργήθηκε ένα νέο είδος. Το βασικότερο άρθρο του Krugman είναι το Increasing Returns and Economic Geography (1991). To άρθρο του αυτό είναι ιδιαίτερα φορμαλιστικό. Εξηγεί τις βασικές κατευθύνσεις της οικονομικής γεωγραφίας και παραθέτει τα μοντέλα της οικονομίας και τις μαθηματικές εξισώσεις που τα εξηγούν. Απλουστευτικά θα μπορούσαμε να πούμε πως εξετάζει πώς γίνεται μια περιοχή κέντρο και πώς μια άλλη περιφέρεια. Ακόμα μέσω των οικονομιών κλίμακας και της ελαχιστοποίησης του κόστους εξηγεί πως οι κατασκευαστικές επιχειρήσεις τείνουν να κινούνται προς την περιφέρεια εκείνη που έχει αυξημένη ζήτηση αλλά και πως εκείνη η περιφέρεια αναπτύσσεται λόγω αυτής της συγκέντρωσης. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το Scale Economies, Product Differentiation, and the Pattern of Trade (1980) το οποίο επίσης δε θα παραθέσουμε λόγω της πολυπλοκότητάς του περιεχομένου του. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει μια σύντομη παρουσίαση της αρθρογραφίας που έχει ως σκοπό την κατανόηση του ρεύματος της οικονομικής γεωγραφίας. ON THE NUMBER AND LOCATION OF CITIES (1993) Μελετώντας την αρθρογραφία του Krugman παρατηρούμε πως και το άρθρο του που θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια ασχολείται με την περιγραφή του μοντέλου της οικονομίας. Στην εργασία του αυτή η παρουσίαση είναι πιο απλή, πιο κατανοητή και πιο απτή σε κάποιον που δεν έχει εισηχθεί σε βάθος με το αντικείμενο της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας. Στην ανάγκη τους οι επιστήμονες που ασχολούνται με τη Νέα Οικονομική Γεωγραφία να προσπαθήσουν να εξηγήσουν και να αποδείξουν την περιφερειακή προσέγγιση δημιουργούν διάφορα μοντέλα που όμως κανένα δεν είναι ολοκληρωμένο. Στη συγκεκριμένη παρουσίαση ο Krugman προσπαθεί να παρουσιάσει ένα πιλοτικό σχέδιο της περιφερειακής ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -7-
οικονομίας. Στο σχέδιο αυτό περιλαμβάνεται ένα μονοπωλιακά ανταγωνιστικό μοντέλο γενικής ισορροπίας, το οποίο όμως περικλείει και την χωρική διάσταση της οικονομίας. Προσπαθεί να παρουσιάσει τη διαδικασία σχηματισμού των πόλεων και καταλήγει πως τελικά υπάρχει κάποια συγκεκριμένη τάση στη δημιουργία αυτή. Στην ανάλυση του παραθέτει μια οικονομία με δύο παράγοντες, τον αγροτικό και τον κατασκευαστικό. Ο αγροτικός παράγοντας παρουσιάζει σταθερές αποδόσεις κλίμακας ενώ ο κατασκευαστικός παρουσιάζει αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας. Σαν δεδομένο υπάρχει επίσης και η αλληλοκάλυψη των παραγωγών λόγω της ύπαρξης του μεταφορικού κόστους. Χρησιμοποιούνται επίσης τα δύο είδη δυνάμεων, οι κεντρομώλες και οι φυγόκεντρες. Στην προσπάθεια μας να απλοποιήσουμε τις παραμέτρους θα οδηγηθούμε στην εξής ανάλυση. Αρχικά θεωρούμε δύο παράγοντες της οικονομίας τον αγροτικό και τον κατασκευαστικό, όπως αυτό αναφέρθηκε και παραπάνω. Στη συνέχεια θεωρούμε ότι έχουμε στο μοντέλο μας μόνο δύο είδη προϊόντων. Η αγροτική παραγωγή χαρακτηρίζεται από σταθερές αποδόσεις κλίμακας και τέλειο ανταγωνισμό. Η κατασκευαστική παραγωγή υπόκειται σε οικονομίες κλίμακας, παράγει μια πιο ευρεία ποικιλία προϊόντων και έχει μια δομή μονοπωλιακή. Επίσης θεωρούμε πως όλοι οι καταναλωτές στη οικονομία έχουν τα ίδια γούστα. Επεκτείνοντας την ανάλυση δεχόμαστε επίσης πως έχουμε δύο τομείς της παραγωγής και ο καθένας είναι συγκεκριμένων αποδόσεων. Αυτό σημαίνει το εξής: πως οι αγρότες και οι εργάτες παραμένουν σταθεροί. Δηλαδή οι αγρότες δεν μπορούν να γίνουν εργάτες και το αντίστροφο. Έτσι και οι δύο τομείς παραμένουν πλήρης απασχόλησης και η παραγωγή είναι σταθερή. Στην προσπάθεια μας να δώσουμε μια χωρική υπόσταση του μοντέλου υποθέτουμε πως υπάρχουν Κ περιοχές ανάμεσα στις οποίες είναι κατανεμημένοι οι τομείς της παραγωγής. Επίσης θεωρούμε πως η γεωργική παραγωγή θεωρείται σταθερή 1/Κ σε κάθε περιοχή. Στην ανάλυση των μοντέλων της Οικονομικής Γεωγραφίας το βασικότερο όλων είναι η εισαγωγή του μεταφορικού κόστους στη μελέτη. Θεωρούμε λοιπόν πως υπάρχει μεταφορικό κόστος και πως οι Κ περιοχές είναι κατανεμημένες σε ένα κύκλο. Έτσι η μεταφορά των προϊόντων μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο πάνω στην περίμετρο του κύκλου. Δεχόμενοι λοιπόν ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -8-
ότι οι περιοχές είναι κατανεμημένες όπως ένα ρολόι και ότι οι ενδιάμεσες αποστάσεις είναι 1, εισάγουμε και την έννοια του «παγόβουνου» του Samuelson. Σύμφωνα με αυτή την έννοια, αν φορτωθεί ένα προϊόν για απόσταση D τότε φτάνει στον τελικό προορισμό ένα ποσοστό e'rd. Ο παράγοντας -r παρουσιάζει το φαινόμενο του παγόβουνου. Όσον αναφορά τα μεταφορικά κόστη των γεωργικών προϊόντων θεωρούνται μηδενικά για ευκολία. Κατά την ανάλυση του μοντέλου παρατηρείται ακόμα και η κίνηση της εργασίας προς τις περιφέρειες. Οι εργάτες τείνουν να προτιμούν και να κινούνται προς τις περιοχές που ο πραγματικός μισθός είναι πάω του μέσου μισθού και να αποφεύγουν περιοχές με πραγματικό μισθό κάτω του μέσου. Στη συνέχεια του άρθρου του ο Kingman τρέχει το υπόδειγμα με τη βοήθεια του υπολογιστή. Εμείς δε θα μπούμε σε λεπτομέρειες αλλά θα σχολιάσουμε μόνο τις τρεις διαφορετικές προσομιώσεις που χρησιμοποιεί. Αρχικά η πρώτη περίπτωση είναι τα λιγότερο διαφοροποιημένα προϊόντα, όπου οι επιχειρήσεις έχουν περισσότερη δύναμη στην αγορά και το μέγεθος των οικονομιών κλίμακας είναι επίσης μεγαλύτερο. Μια δεύτερη περίπτωση προς μελέτη ήταν ένα μεγαλύτερο μερίδιο παραγωγής των κατασκευαστικών. Στην περίπτωση αυτή λόγω των μπροστά και πίσω συνδέσμων περιμένουμε η συσσωμάτωση να είναι ισχυρότερη. Τέλος Τρίτη περίπτωση να είναι χαμηλότερα τα μεταφορικά κόστη. Στην περίπτωση αυτή είναι αποτρεπτικό να δημιουργήσουμε πολλαπλά περιφερειακά κέντρα. FIRST NATURE, SECOND NATURE, AND METROPOLITAN LOCATION (1993b) O Krugman συνεχίζει την παρουσίαση του την ίδια χρονιά γράφοντας αυτό το άρθρο το οποίο επίσης ασχολείται με την εξήγηση και ανάλυση του μαθηματικοποιημένου μοντέλου της οικονομικής γεωγραφίας. Στην εισήγησή του αυτή προσπαθεί να δείξει πως δημιουργείται μια μητρόπολη, πως αναπτύσεται η αγορά της και ποια είναι η επαφή της με περιοχές γύρω από αυτή. Ξεκινά με τη δημιουργία ενός μοντέλου που αναφέρεται σε επιχειρήσεις και πως επιλέγουν να εγκατασταθούν σε αντίστοιχες περιοχές. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως οι επιχειρήσεις που τείνουν να συγκεντρώνουν την παραγωγή ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -9-
σε περιορισμένο αριθμό περιοχών προτιμούν εκείνες τις περιοχές όπου υπάρχει ήδη καλή πρόσβαση σε αγορές. Όμως στη συνέχεια η καλή πρόσβαση στις αγορές επιτυγχάνεται σε περιοχές που τελικά συγκεντρώνεται η παραγωγή. Δημιουργείται όπως βλέπουμε ένας ενάρετος κύκλος. Ο ενάρετος αυτός κύκλος ενδυναμώνει τα σημεία εκείνα που δημιουργείται η αγορά. Εκτός από αυτά τα στοιχεία ένα χωρικό μοντέλο θα πρέπει να περιλαμβάνει και άλλα χαρακτηριστικά. Η έννοια του χώρου από μόνη της μας εισάγει στα μεταφορικά κόστη. Στη συνέχεια πρέπει να υπάρχουν κάποιοι σταθεροί παράγοντες παραγωγής ώστε να έχει νόημα η περιφερειακή ανάπτυξη στη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος απαραίτητες είναι οι οικονομίες κλίμακας, οι οποίες θα κάνουν ελκυστική την παραγωγή στη συγκεκριμένη περιοχή. Σαν δεδομένα χρησιμοποιεί ακόμα ότι ο αγροτικός τομέας έχει σταθερή απόδοση και οι γεωργικοί παράγοντες έιναι σταθεροί όπως επίσης ότι ο κατασκευαστικός τομέας χαρακτηρίζεται από αύξουσες αποδόσεις κλίμακας και ότι κινείται προς την κατεύθυνση εκείνη που θεωρεί ότι θα επιτύχει μέγιστη απόδοση. Στην μελέτη του ο Krugman βασίζεται πολύ και καθοδηγείται από τους Dixit και Stiglitz (1977) και το άρθρο τους για το μονοπωλιακό ανταγωνισμό. Η καινοτομία του βασίζεται στο γεγονός ότι προσπαθεί να εισάγει στο μοντέλο του μονοπωλιακού ανταγωνισμού την έννοια του χώρου. Κατά αυτό τον τρόπο για να μετατραπεί το μοντέλο των Dixit και Stiglitz αρχικά κατανέμεται η αγροτική εργασία γενικά στο χώρο, στη συνέχεια κατά μήκους μιας γραμμής και τέλος κανονικά κατανεμημένη σε ένα δίσκο. Εκτός από την έννοια του χώρου εισάγεται και το μεταφορικό κόστος που έπεται αυτής. Για λόγους ευκολίας όμως θεωρούμε ότι τα αγροτικά προϊόντα μεταφέρονται χωρίς κόστος σε αντίθεση με τα προϊόντα των επιχειρήσεων τα οποία έχουν αυξημένο κόστος μεταφοράς. Για να ολοκληρωθεί η μελέτη μας δεν αρκεί μόνο αυτό. Πρέπει να θέσουμε και ορισμένες προδιαγραφές. Αρχικά λόγω της απουσίας του μεταφορικού κόστους για τα αγροτικά προϊόντα όλοι οι εργάτες του αγροτικού τομέα αμείβονται με τον ίδιο ονομαστικό μισθό. Στη συνέχεια η παραγωγή έχει μονοπωλιακή ανταγωνιστική δομή αγοράς. Τέλος οι εργάτες του κατασκευαστικού τομέα θα παίρνουν ένα μερίδιο μ του συνολικού εισοδήματος ενώ οι εργάτες του αγροτικού ένα μερίδιο 1-μ. Στη συνέχεια ο Krugman παρουσιάζει ένα μοντέλο μιας διάστασης. Θα περιγράψουμε συνοπτικά το μοντέλο χώρις να εισηχθούμε σε μαθηματικές ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 10-
λεπτομέρειες. Απλά θα παραθέσουμε τα δεδομένα και θα αποδώσουμε τα συμπεράσματα περιγραφικά. Αρχικά από τη στιγμή που το μοντέλο θα είναι μιας διάστασης οι εργάτες, είτε της παραγωγής είτε του αγροτικού τομέα, θα βρίσκονται σε μια ευθεία γραμμή. Αυτό που θα προσπαθήσει να περιγράψει ο Kragman είναι ότι εάν τα μεταφορικά κόστη δεν είναι πολύ υψηλά τότε θα υπάρχει ένα σημείο ισορροπίας που θα συγκεντρώνει την παραγωγή. Αυτό το σημείο, η μητρόπολη, θα βρίσκεται πάνω στη γραμμή αλλά θα δείξει ότι δε χρειάζεται να βρίσκεται στο κέντρο αλλά σε ένα οποιοδήποτε σημείο που καθορίζεται από διαφορετικούς κάθε φορά παράγοντες. Για να μπορέσουμε να εξετάσουμε σε ποιο σημείο δημιουργείται ισορροπία δε χρειάζεται να εξετάσουμε το κέρδος αλλά αν η επιχειρήσεις μπορούν να πληρώσουν τους πραγματικούς μισθούς σε εκείνη την περιοχή. Στην περίπτωση που η επιχείρηση δεν μπορεί να πληρώσει τους πραγματικούς μισθούς σε εκείνη την περιοχή τότε δε θα μπορέσει να εγκατασταθεί εκεί προσφέροντας χαμηλούς μισθούς γιατί δε θα βρει εργαζόμενους. Για να αποφανθούμε εάν είναι μια συγκέντρωση παραγωγής ταυτόχρονα και σημείο ισορροπίας πρέπει να συγκρίνουμε τους ονομαστικούς με τους πραγματικούς μισθούς. Ελκυστικό σημείο θεωρείται το κέντρο της περιφέρειας. Αυτό όμως δεν ισχύει πάντα καθώς μπορεί να χρειάζεται παραπάνω από μία μητρόπολη για να επιτευχθεί ισορροπία, λόγω του μεγάλου μεταφορικού κόστους. Είναι πολύ πιθανόν οι επιχειρήσεις να μεταφερθούν στην περιφέρεια για να μειώσουν τα μεταφορικά τους κόστη. Βέβαια χαρακτηριστικό είναι πως πολλές επιχειρήσεις επιλέγουν να μεταφερθούν λίγο mo αριστερά ή mo δεξιά από το κέντρο. Οι δυνάμεις όμως που δημιουργούνται θα τις αναγκάσουν να μεταφερθούν όλες μαζί σε ένα σημείο τελικά. Εξετάζοντας το αποτέλεσμα, δηλαδή το σημείο δημιουργίας αυτής της αγοράς, πρέπει να προσθέσουμε πως εκτός από ότι δεν είναι πάντα στο κέντρο, μπορεί να μην είναι και μόνο ένα. Μπορεί, δηλαδή, να υπάρχει ένα σημείο ισορροπίας σε μια μητρόπολη αλλά να υπάρχουν και άλλα σημεία που να μπορεί να συγκεντρωθεί η παραγωγή. Αντίστοιχα θα παρουσιάσουμε και ένα μοντέλο δύο διαστάσεων. Οι υποθέσεις που χρησιμοποιούμε εδώ είναι πως η περιφέρεια βρίσκεται πάνω σε ένα δίσκο. Η αγροτική εργασία είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη. Τα υπόλοιπα στοιχεία είναι αντίστοιχα με το μοντέλο μιας διάστασης. Λόγω ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 11 -
ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ της αναλογίας με το μοντέλο μιας διάστασης υποθέτουμε πως η συγκέντρωση θα βρίσκεται στο κέντρο της μητρόπολης. Όμως το γεωμετρικό κέντρο του δίσκου δεν είναι πάντα η σωστή λύση διότι αλλάζοντας το σημείο της μητρόπολης αλλάζει και το σημείο της αγοράς. Άρα η αγορά μέσα στο μοντέλο δύο διαστάσεων θα είναι ένας δίσκος μέσα στον ήδη υπάρχον. Ο μικρότερος, εσωτερικός δίσκος θα περικλείει τις περιοχές που θα χαρακτηρίζονται ως πιθανά σημεία για τη δημιουργία μητρόπολης. SPACE: THE FINAL FRONTIER (1998) O Krugman συνεχίζει την ανάλυσή του με αυτό το άρθρο το οποίο αν και δεν είναι φορμαλιστικό αποδίδει ακριβώς την έννοια της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας. Στη συγκεκριμένη εργασία μας παρουσιάζει το ενδιαφέρον που προϋπήρχε και την ιστορία της δημιουργίας του νέου ρεύματος της Οικονομικής Γεωγραφίας. Χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες που ασχολήθηκαν με το θέμα από τις δεκαετίες '50 και '60 ήταν οι δύο γεωγράφοι Harris και Pred. Ασχολήθηκαν με τον τομέα της περιφερειακής ανάπτυξης και την επιλογή της περιφέρειας που θα εγκαταταθεί η επιχείρηση, είτε αυτή θα είναι βιομηχανία είτε απλή εμπορική επιχείρηση. Ο Harris θεωρεί πως η επιλογή της περιφέρειας προς εγκατάσταση της νέας επιχείρησης γίνεται με βάση τα κριτήρια της απόστασης και τελικά της εύκολης πρόσβασης στις αγορές. Δηλαδή τα κριτήρια των παραγωγών είναι κυρίως χωροταξικά αφού τελικά επιλέγουν περιοχές με ανεπτυγμένο δίκτυο. Τη θεωρία του αυτή έρχεται να υποστηρίξει περεταίρω καταλήγοντας μετά από έρευνα στο γεγονός ότι οι βαριά βιομηχανικές περιοχές είναι και περιοχές με προδιαγραφές για την δημιουργία καλής αγοράς. Ο Harris προσπαθεί να εισάγει τελικά την ιδέα του ενάρετου κύκλου στη θεωρία του. Τονίζει πως η συγκέντρωση της παραγωγής είναι αυτοσυντηρούμενη. Θέλοντας να μας εξηγήσει αυτή την έννοια τοποθετείται ως εξής: αναφέρει πως οι εταιρείες επιλέγουν να δραστηριοποιηθούν σε περιοχές με καλή πρόσβαση στην αγορά αλλά η πρόσβαση στην αγορά τείνει να γίνεται συνεχώς καλύτερη σε περιοχές τις οποίες πολλές εταιρείες επιλέγουν να δραστηριοποιηθούν. Ο Pred ασχολήθηκε με τη δυναμική της περιφερειακής ανάπτυξης. Η μελέτη του κινείται γύρω από τη γενική οικονομία της περιφέρειας. Ο ίδιος αναφέρεται στα περιθώρια ανάπτυξης της οικονομίας. Υποστηρίζει πως ΜΟΥΧΤ ΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 12-
υπάρχει ένα επίπεδο οικονομικής μεγένθυσης το οποίο μόλις επιτευχθεί η περιφέρεια θα είναι ικανή να παράγει τοπικά και να αποκομίζει κέρδος από τα είδη που μέχρι στιγμής εισήγαγε. Αυτή η ενέργεια θα αυξήσει τον πολλαπλασιαστή της εξαγωγικής βάσης της περιφέρειας το οποίο θα οδηγήσει σε περεταίρω αύξηση του εισοδήματος και σε αύξηση της παραγωγής. Προσπαθώντας να αξιολογήσουμε τις δύο θεωρίες θα μπορούσαμε να πούμε πως ενώ φαινομενικά απέχουν, πρακτικά ταυτίζονται σε ένα βαθμό. Παρουσιάζουν την ανόμια κατανομή της οικονομικής δραστηριότητας στο χώρο και στη συνέχεια προσπαθούν να εξηγήσουν τους πιθανούς τρόπους συγκέντρωσης αυτής της δραστηριότητας στις περιφέρειες. Η εισήγηση του Pred φανερώνει το βαθμό ανάπτυξης που έχει σαν επακόλουθο την επιλογή παραγωγής διαφόρων προϊόντων, ενώ ο Harris εξετάζει τη συγκέντρωση των βιομηχανιών και των εμπορικών εταιρειών σε μια περιφέρεια και την ανάπτυξη αυτής. Συμπερασματικά όμως και οι δύο προϋποθέτουν οικονομίες κλίμακας, διότι με την απουσία των οικονομιών κλίμακας οι παραγωγοί δεν έχουν το κίνητρο να αυξήσουν την παραγωγή και να οδηγήσουν την οικονομία σε μεγένθυση αλλά απλά να διατηρούν την παραγωγή στο σημείο στο οποίο εξασφαλίζουν τις ανάγκες των πελατών τους. Επίσης οι οικονομίες κλίμακας είναι εκείνες που συντελούν στη συγκέντρωση της βιομηχανικής παραγωγής σε ορισμένες περιφέρειες. Στη συνέχεια ο Krugman ασχολείται με το πως τελικά εισήχθε η έννοια του χώρου στα οικονομικά. Πώς ξεπεράστηκαν τα εμπόδια που υπήρχαν μέχρι τότε και αναφέρει και άλλες κινήσεις εκείνης της εποχής προς αυτή την κατεύθυνση. Ένα από τα κύρια εμπόδια που καθιστούσαν την εισαγωγή της έννοιας του χώρου αδύνατη στα οικονομικά ήταν ότι δεν είχε μοντελοποιηθεί ακόμα ο ατελής ανταγωνισμός. Στα προϋπάρχοντα μοντέλα χρησιμοποιήθηκε εκτενώς σαν δεδομένο ότι η οικονομία βρισκόταν σε συνθήκες τέλειου ανταγωνισμού για λόγους απλουστεύσεως. Από τη στιγμή που ο ατελής ανταγωνισμός μοντελοποιήθηκε και μελετήθηκε έκανε δυνατή και την εισαγωγή του χώρου και των αποτελεσμάτων του. Η μετάβαση βέβαια προς αυτήν την κατεύθυνση έγινε σταδιακά. Αρχικά ξεκίνησε από το ρεύμα του New Industrial Organization. Ο οργανισμός αυτός δημιούργησε ένα μοντέλο ατελούς ανταγωνισμού που δεν κρίθηκε ως το πλέον κατάλληλο αλλά θεωρήθηκε ως μια αρχή. Στη συνέχεια δημιουργήθηκε το New Trade Theory, η οποία χρησιμοποίησε αυτά τα αρχικά μοντέλα για να δημιουργήσει νέα που θα αναφέρονται στο διεθνές MOYXTAPH ΕΛΕΝΗ - 13-
εμπόριο και τους αυξανόμενους συντελεστές απόδοσης. Τέλος ήρθε το New Growth Theory που έκανε το ίδιο για την οικονομική ανάπτυξη. Η προσπάθεια αυτή οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας πλέον κατηγορίας μη ισχύουσας μέχρι τότε. Αυτή η νέα κατηγορία χαρακτηρίστηκε ως ένα νέο «είδος» που προσπαθούσε να εξηγήσει τη χωρική δομή της οικονομίας χρησιμοποιώντας οικονομικά τεχνικά μέσα για να δημιουργήσει μοντέλα στα οποία υπήρχαν αυξανόμενες αποδόσεις και οι αγορές χαρακτηρίζονταν από ατελή ανταγωνισμό. Προσπαθώντας να παραθέσει και να αποσαφηνίσει τα χαρακτηριστικά αυτού του νέου είδους ο Krugman χρησιμοποιεί το μοτίβο Dixit-Stiglitz, icebergs, evolution, and the computer το οποίο το συναντάμε συχνά στις μελέτες του. Τα τέσσερα αυτά χαρακτηριστικά θεωρεί ότι είναι τα πλέον σημαντικά στην ανάλυση των ιδεών του. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να αποτυπώσουμε την έννοια τους. Αρχικά σημειώνουμε πως η αναφορά του στους Dixit και Stiglitz (1977) είναι συχνή. Είναι εμφανής ο βαθμός που έχει εμπνευστεί από το μοντέλο του μονοπωλιακού ανταγωνισμού και ο ίδιος συχνά αναφέρει πως το έχει χρησιμοποιήσει για να αναπτύξει τη θεωρία του. Ο λόγος που έχει γίνει αυτό, κατά τα λεγάμενα του Krugman, είναι πως επειδή θεωρεί συνεχή ροή αγαθών επιτρέπει στον μελετητή να σεβαστεί την εσωτερική φύση πολλών περιοχών και παράλληλα να αναλύσει το μοντέλο στο βαθμό της συμπεριφοράς των συνεχόμενων μεταβλητών όπως το τμήμα της παραγωγής σε μια συγκεκριμένη περιφέρεια. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο φαινόμενο του παγόβουνου. Το φαινόμενο αυτό αφορά ένα τεχνικό τρικ. Λόγω της ανάγκης να εισηχθεί στο μοντέλο το μεταφορικό κόστος είμαστε αναγκασμένοι να δημιουργήσουμε μια γενική ισορροπία κατά την οποία θα περιλαμβάνονται οι τομείς των μεταφορών αλλά και της παραγωγής. Η χρήση όμως του μεταφορικού κόστους υποβιβάζει τη σταθερή ελαστικότητα της ζήτησης. Στο πρόβλημα αυτό λύση έδωσε ο Samuelson. Παρουσιάσε πρώτος τη θεωρία του παγόβουνου κατά την οποία ένα ποσοστό από το προϊόν που μεταφέρεται καταστρέφεται στη διαδρομή. Η εξήγηση της θεωρίας στα οικονομικά, όπως αντιλαμβανόμαστε, δεν απέχει από αυτή που έχει και στη φυσική. Εξαιτίας αυτού, οι οικονομολόγοι θεωρούν πως δε χρειάζεται να συμπεριλάβουμε τα μεταφορικά κόστη διότι η απώλεια αυτή του προϊόντος το αντισταθμίζει. Η καταστροφή αυτή για λόγους υπολογιστικούς θεωρείται ότι γίνεται σε ένα ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 14-
σταθερό ρυθμό ανάλογα με την απόσταση που καλύπτεται. Η σημαντικότητα όμως της θεωρίας αυτής έγκειται στο γεγονός πως τα μεταφορικά κόστη περιλαμβάνονται στο προϊόν που μεταφέρεται ούτως ώστε να μη χρειάζεται να δημιουργήσουμε ένα ξεχωριστό μοντέλο. Δηλαδή, εισάγοντας τα μεταφορικά κόστη στο δείγμα παραμερίζουμε την ανάγκη να τα αναλύσουμε σαν μία ξεχωριστή και αυτόνομη αγορά που τελικά επηρεάζει την τελική τιμή που επωμίζεται ο καταναλωτής. Κατά αυτό τον τρόπο δε χρειάζεται να διαχωρίσουμε και την τελική τιμή σε τιμή για την εγχώρια κατανάλωση και για τις εξαγωγές, καθώς οι εξαγωγές λόγω μεταφορών επωμίζονται και το κόστος. Έτσι διατηρείται και η σταθερή ελαστικότητα της ζήτησης. Το τρίτο στοιχείο είναι εκείνο της εξέλιξης. Η εξέλιξη αναφέρεται στο πως σκέφτονται οι παραγωγοί ως προς την επιλογή της τοποθεσίας που θα εγκατασταθούν. Υποθέτουμε πως οι παραγωγοί θέλουν να εγκατασταθούν στην περιφέρεια που επιλέγεται από τους περισσότερους, δηλαδή εκεί που παρατηρείται αυξημένη συγκέντρωση παραγωγής. Κατά αυτό τον τρόπο η οικονομία διαμορφώνει πολλαπλά μοντέλα ισορροπίας. Το ερώτημα είναι όμως ποια θα είναι αυτή η τελικά επιλογή; Η θεωρία της εξέλιξης παρουσιάζει μια ad hoc διαδικασία προσαρμογής στην οποία οι τομείς της παραγωγής κινούνται σταδιακά προς τις κατευθύνσεις που προσφέρουν υψηλότερες πραγματικές αποδόσεις. Αυτή η άποψη απορρίπτει το ρόλο των προσδοκιών που είναι εξίσου σημαντικός. Σύμφωνα και με το ρόλο των προσδοκιών των παραγωγών σε μια οικονομία εξετάζεται αυτή η επιλογή της τοποθεσίας και παρουσιάζεται η εφαρμογή της και με άλλο τρόπο. Δηλαδή στην προσπάθειά τους να αποφασίσουν οι παραγωγοί προσπαθούν να κάνουν προβλέψεις για το ποια θα είναι η περιοχή εκείνη που θα γίνει πόλος έλξης επενδύσεων και επιχειρήσεων. Μέσω αυτών των προσωπικών προβλέψεων προσπαθούν να αποφασίσουν που θα εγκατασταθούν τελικά. Η μέθοδος αυτή μπορεί να οδηγήσει την οικονομία σε εντελώς τυχαίο αποτέλεσμα. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε πως ακολουθείται μια θεωρία παιγνίων και πως οι στρατηγικές τελικά δεν είναι τίποτα άλλο από περιοχές. Απαραίτητη στην ανάλυση θεωρείται η χρήση του υπολογιστή. Οι απαιτήσεις είναι τέτοιες που δε νοείται να γίνεται μελέτη των μοντέλων με χαρτί και μολύβι. Έτσι η Οικονομική Γεωγραφία βασίζεται στη χρησιμοποίηση στατικών δομών και δυναμικών αναπαραστάσεων. ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 15-
Στη συνέχεια παρουσιάζει την κίνηση των εργατών σε μια περιφερειακή οικονομία χρησιμοποιώντας τις έννοιες των κεντρομώλων και φυγόκεντρων δυνάμεων σε μια οικονομία. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως η κίνηση των εργατών εξαρτάται από τους πραγματικούς μισθούς που υπάρχουν στην περιοχή. Επιγραμματικά θα αναφέρουμε τις περιπτώσεις που εξετάζει. Αρχικά στην περίπτωση υψηλού μεταφορικού κόστους υπάρχει λίγο ενδοπεριφερειακό εμπόριο, έτσι οι μισθοί των εργατών εξαρτώνται από τον τοπικό ανταγωνισμό. Στην αντίθετη περίπτωση, δηλαδή στην περίπτωση χαμηλού μεταφορικού κόστους, οι μισθοί είναι υψηλότεροι. Αυτό ισχύει επειδή η επιχείρηση έχει καλύτερη πρόσβαση στην αγορά και προσφέρει περισσότερο προϊόν άρα μπορεί να προσφέρει και υψηλότερους μισθούς. Σε τέτοιες περιφερειακές οικονομίες είναι αυξημένη και η κατανάλωση αφού οι εργάτες έχουν και εκείνοι καλύτερη πρόσβαση στις αγορές. Αξίζει να σημειωθεί πως και στις δύο περιπτώσεις οι εργάτες δημιουργούν μια ισορροπία γιατί δεν έχει κάνεις το κίνητρο να κινηθεί προς άλλη περιφερειακή οικονομία. Γενικά όμως οι εργάτες έχουν την τάση να κινούνται προς την περιφέρεια που προσφέρει τους υψηλότερους μισθούς. THE ROLE OF GEOGRAPHY IN DEVELOPMENT (1998b) Στην εργασία του αυτή ο Krugman παρουσιάζει με ένα πιο απτό και κατανοητό τρόπο στον αναγνώστη τις έννοιες της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας. Θα αναφερθεί στην τάση και το ενδιαφέρον που προϋπήρχαν, στις δυνάμεις που αναπτύσει μια περιφερειακή οικονομία και στα χαρακτηριστικά του νέου αυτού είδους. Ξεκινώντας την παρουσιάση του αναφέρει τις δύο κυρίαρχες απόψεις για το πως αναπτύσσεται μια περιφερειακή οικονομία και πως μία μητρόπολη και γιατί γίνεται αυτή η επιλογή. Η διερεύνηση αυτή θα μας οδηγήσει αρχικά στον Jeffrey Sachs, ο οποίος προσπάθησε να δώσει μια πιθανή εξήγηση στο ερώτημα γιατί τελικά αναπτύσσεται μια περιφέρεια σε αντίθεση με μια άλλη. Μελετά επίσης πώς τελικά αναπτύσσεται σε μια περιοχή περιφερειακή αγορά και πως σε κάποια άλλη η κεντρική αγορά. Ο Sachs προσεγγίζει μια θεωρία που συναντάται πρώτη φορά εκείνη την εποχή γύρω από αυτό το θέμα. Εντοπίζει και ερευνά τις διαφορές που υπάρχουν στις περιοχές αυτές σε γεωγραφικό τομέα. Έχοντας επισημάνει τις διαφορές αυτές, τις αξιολογεί και οδηγείται στις οικονομικές διαφορές που ΜΟΥΧΤ ΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 16-
επακολουθούν των γεωγραφικών αυτών διαφορών. Κατ αυτό τον τρόπο υποστηρίζει πως η δημιουργία μιας περιφερειακής αγοράς και μιας κεντρικής αγοράς είναι παράγοντας των πλεονεκτημάτων και των μειωνεκτημάτων της κάθε περιοχής. Κάποιο από αυτά τα πλεονεκτήματα θα μπορούσε να είναι ένα φυσικό λιμάνι. Όμως αυτή δεν είναι η μοναδική αιτία του γεγονότος αυτού. Μια δεύτερη είναι τα μικρά ιστορικά ατυχήματα που μπορεί να συμβούν και να οδηγήσουν στην μία ή στην άλλη ανάπτυξη. Αυτά τα μικρά ατυχήματα μπορεί να είναι καθοριστικά για τη δημιουργία μιας περιφέρειας και οι συνέπειες τους να αποβούν μοιραίες. Σημαντικό όμως για την ανάπτυξη μιας περιφερειακής οικονομίας είναι και το θέμα των δυνάμεων που δημιουργούνται μέσα σε αυτές. Οι δυνάμεις αυτές που παρατηρούνται χαρακτηρίζονται ως δύο ειδών: κεντρομώλες και φυγόκεντρες. Μια σύντομη εξήγηση της έννοιας των δύο δυνάμεων είναι πως οι μεν προωθούν τη συγκέντρωση της οικονομίας γεωγραφικά, ενώ οι δε έιναι δυνάμεις που αντιτίθενται σε αυτή τη συγκέντρωση. Ο ρόλος λοιπόν αυτών των δυνάμεων είναι αντικρουόμενος και αυτό το χαρακτηριστικό του καθώς και ο τρόπος που εφαρμόζεται στην οικονομία είναι που δημιούργησαν το ενδιαφέρον στους οικονομολόγους να το μελετήσουν. Αρχικά θα αναφερθούμε στις κεντρομώλους δυνάμεις. Οι κεντρομώλες δυνάμεις είναι οι τρεις κλασσικές μαρσαλιανές πηγές εξωτερικών οικονομιών. Αυτές είναι οι επιδράσεις στο μέγεθος της αγοράς, η αγορά εργασίας και τέλος η συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας. Όσον αφορά τις επιδράσεις στο μέγεθος της αγοράς θα αναφερθούμε στους «πίσω και μπροστά συνδέσμους». Σαν πίσω σύνδεσμοι χαρακτηρίζονται οι περιοχές με καλή πρόσβαση σε μεγάλες αγορές. Αυτές οι περιοχές επιλέγονται κυριώς από παραγωγούς για προϊόντα που υπόκεινται σε οικονομίες κλίμακας. Οι μπροστά σύνδεσμοι είναι όταν οι μεγάλες τοπικές αγορές υποστηρίζουν την τοπική παραγωγή ενδιάμεσων προϊόντων μειώνοντας το κόστος για τους παραγωγούς που θα τα χρησιμοποιήσουν. Η συγκέντρωση αυτή της παραγωγής βοηθά και στην ανάπτυξη ενός δικτύου αγοράς εργασίας. Μέσω του δικτύου αυτού είναι ευκολότερο να βρεθεί ο κατάλληλος εργαζόμενος για την κατάλληλη θέση καθώς η πληροφόρηση είναι ουσιαστική. Οι εργαζόμενοι ακόμα προτιμούν τέτοιες περιοχές διότι η ανεύρεση εργασίας είναι πιο εύκολη αλλά και οι μισθοί συνήθως είναι ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 17-
καλύτεροι. Τέλος θα αναφερθούμε στη συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας. Είναι ευνόητο πως όλη αυτή η συγκέντρωση της παραγωγής έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός πλήρως ανεπτυγμένου κέντρου στο οποίο ηθελημένα ή μη επικρατεί πλήρη πληροφόρηση. Η διάχυση αυτή δημιουργεί εξωτερικές οικονομίες και καλύτερες συνθήκες για τη διενέργεια του εμπορίου. Εξετάζοντας την έννοια της κεντρομώλου δύναμης και την τελική εφαρμογή της στην οικονομία παρατηρούμε πως οι πίσω και μπροστά σύνδεσμοι, η διάχυση της πληροφόρησης και η ανάπτυξη της αγοράς εργασίας προωθούν τη συγκέντρωση της οικονομίας γεωγραφικά στην περιφέρεια. Αντίστοιχα θα εξετάσουμε και τις φυγόκεντρες δυνάμεις που λαμβάνουν χώρα σε μια περιφερειακή οικονομία. Ο ρόλος των φυγόκεντρων δεν είναι τόσο σταθερός αλλά είναι εμφανής. Οι φυγόκεντρες δυνάμεις περιλαμβάνουν τους σταθερούς παραγωγικούς συντελεστές, τα ενοίκια της γης και τις εξωτερικές αντιοικονομίες. Αναφερόμενοι στους σταθερούς παραγωγικούς συντελεστές, δηλαδή τη γη καθώς και το ανθρώπινο δυναμικό σε ένα βαθμό, πρέπει να τονίσουμε πως αντιτίθενται στη συγκέντρωση της παραγωγής. Η τάση αυτή εντοπίζεται στον τομέα της προσφοράς και στον τομέα της ζήτησης. Ανάλογα με τους δύο αυτούς τομείς η παραγωγή φαίνεται να διαχωρίζεται. Δηλαδή στον τομέα της προσφοράς η παραγωγή στρέφεται προς τους εργαζομένους, ενώ στον τομέα της ζήτησης η παραγωγή στρέφεται προς τους καταναλωτές. Αντίστοιχα θα παρατηρήσουμε και τη φυγόκεντρη τάση των ενοικίων της γης. Λόγω της αυξημένης συγκέντρωσης της παραγωγικής δραστηριότητας όλο και περισσότερες επιχειρήσεις και βιομηχανίες προσπαθούν να εγκατασταθούν στην περιφέρεια. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αυξηθεί η ζήτηση της γης όχι μόνο από νεοϊδρυθύσες επιχειρήσεις αλλά και από ήδη υπάρχουσες που λόγω της οικονομικής τους ανάπτυξης θέλουν να επεκτείνουν την επιχείρησή τους. Η αύξηση αυτή της ζήτησης σαν φυσικό επακόλουθο θα οδηγήσει και στην αύξηση των ενοικίων της γης. Είναι λογικό να συμπεραίνουμε πως η αύξηση αυτή των ενοικίων δημιουργεί εμπόδια στην εγκατάσταση των επιχειρήσεων στην περιφέρεια. Η συγκέντρωση της δραστηριότητας στην περιφέρεια δημιουργεί επίσης και το φαινόμενο των εξωτερικών αντιοικονομιών. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ότι η αυξημένη συγκέντρωση θα επιφέρει τελικά συμφόρηση. ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 18-
ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΉΜΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Στεκόμενοι κριτικά απέναντι από την εφαρμογή των φυγόκεντρων δυνάμεων και την παραπάνω παρουσίαση τους, συνειδητοποιούμε πως και οι τρεις προαναφερθέντες παράγοντες ωθούν την περιφερειακή οικονομία προς την αντίθετη από την επιθυμητή συγκέντρωση. Δηλαδή εξετάζοντας τους έναν έναν καταλήγουμε πως και οι τρεις λόγοι δεν είναι απλά αποτρεπτικοί αλλά δημιουργούν σοβαρά εμπόδια σε νέες επιχειρήσεις. Είναι αξιοσημείωτη η συνύπαρξη των δύο αυτών ειδών δυνάμεων σε μια περιφερειακή οικονομία. Η Νέα Οικονομική Γεωγραφία είναι το πρώτο ρεύμα σκέψης που ασχολείται και μελετά τις δυνάμεις αυτές και την ισχύ τους. Το μέγεθος της κάθε μιας και ο τρόπος που δρα στην οικονομία παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το ενδιαφέρον αυτό έγκειται στην ίδια τη φύση των δυνάμεων αυτών. Στο γεγονός δηλαδή πως οι μεν βοηθούν τη συγκέντρωση στην περιφέρεια ενώ οι δε την αντικρούουν. Ένα ερώτημα είναι επίσης πως θα πρέπει να μελετηθούν αυτές οι δυνάμεις. Μια προτεινόμενη μέθοδος είναι η μελέτη των δυνάμεων αυτών ανά δύο. Η επιλογή των ζευγών είναι σημαντική ανάλογα με το τί θέλουμε να εξετάσουμε κάθε φορά. Ο λόγος που τελικά η οικονομική γεωγραφία κατάφερε και αναδείχτηκε και δημιουργήθηκαν μοντέλα που έδωσαν υπόσταση στις θεωρίες που είχαν μέχρι τότε παρουσιαστεί είναι κυρίως ότι μοντελοποιήθηκε ο ατελής ανταγωνισμός. Από τη στιγμή που δε θεωρούμε λοιπόν πως η οικονομία λειτουργεί υπό τις προϋποθέσεις του τέλειου ανταγωνισμού εισάγονται στο μοντέλο οι αυξανόμενες αποδόσεις. Στη συνέχεια παρουσιάζει τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομικής γεωγραφίας Dixit-Stiglitz, icebergs, evolution, and the computer και την κίνηση των εργαζομένων ανάμεσα στις περιφέρειες στα οποία αναφερθήκαμε σε παραπάνω ανάλυση. Η νέα εισήγηση σε αυτή την εργασία του Krugman είναι ο τρόπος που λειτουργούν οι οικονομίες των αναπτυσσόμενων χωρών σε σύγκριση με των ανεπτυγμένων. Αρχικά, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, οι αναπτυσσόμενες οικονομίες ήταν χαμηλότερου επιπέδου από τις ανεπτυγμένες με αποτέλεσμα να η οικονομική συνεργασία μεταξύ τους να είναι άνιση. Η κατάσταση αυτή έχει πια αντιστραφεί. Κύριος εισηγητής αυτής της θεωρίας στάθηκε ο Venables, ο οποίος θεώρησε πως οι παραγωγικοί συντελεστές μεταξύ των χωρών είναι απόλυτα σταθεροί. Επίσης πως ο αγροτικός τομέας έχει σταθερές αποδόσεις σε αντίθεση με τον κατασκευαστικό που έχει αύξουσες. Η κύρια ιδέα που είχε στο μυαλό του ο Venables ήταν πως οι παραγωγοί ενδιάμεσων προϊόντων ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ - 19-
σε μια περιφέρεια θα έχουν καλή πρόσβαση σε μεγάλες αγορές λόγω των πίσω συνδέσμων ενώ οι παραγωγοί των αγορών των πίσω συνδέσμων αντίθετα θα έχουν το πλεονέκτημα σε αγορές ενδιάμεσων προϊόντων που θα παράγουν στη δική τους περιφέρεια με βάση τους μπροστά συνδέσμους. Στη συνέχεια θα ασχοληθούμε με μία ενδεικτική παρουσίαση αυτής της θεωρίας. Αρχικά θεωρούμε πως το υπόδειγμά μας αποτελείται από δύο περιφέρειες με μεταφορικά κόστη για τα προϊόντα που διακινούνται ανάμεσα σε αυτές. Μετά διαχωρίζουμε δύο περιπτώσεις: την περίπτωση που τα μεταφορικά κόστη είναι υψηλά και έτσι αναγκάζουν τις περιφέρειες να είναι αυτόνομες και να μην προβούν σε εμπόριο και την αντίθετη περίπτωση του χαμηλού μεταφορικού κόστους που οδηγεί σε δημιουργία εμπορικών σχέσεων μεταξύ των περιφερειών. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Venables, εξαρτάται από το μέγεθος του κατασκευαστικού τομέα και το ποσό των χρημάτων που ξοδεύονται. Αν το ποσό αυτό είναι μικρό τότε η περιοχή που γίνεται το κέντρο δεν έχει εξαιρετικά υψηλό μισθό. Στην αντίθετη περίπτωση το κέντρο έχει υψηλότερο μισθό από τις περιφέρειες. Το μοντέλο που παρουσιάσαμε παραπάνω εξετάζει και την περίπτωση της συνεχής μείωσης του μεταφορικού κόστους. Θα μπορούσαμε να πούμε πως με αυτό τον τρόπο εξετάζεται μια πρώιμη μορφή της παγκοσμιοποίησης. Κατά αυτό τον τρόπο η περιφέρεια έχει ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι του κέντρου στο γεγονός ότι έχει χαμηλότερους μισθούς. Βέβαια κρίνοντας εκ των υστέρων δεν γνωρίζουμε αν τελικά οι επιχειρήσεις θα προτιμήσουν να μετακινηθούν στην περιφέρεια. Η εξήγηση του γεγονότος αυτού είναι απλή. Ο Venables θεωρεί πως μειώνοντας τους μισθούς μειώνονται και οι πίσω σύνδεσμοι άρα και το γενικότερο ενδιαφέρον για ανάπτυξη. Σημαντική θεωρείται επίσης η αναφορά της έννοιας του οικονομικού δυαδισμού. Παρουσιάζεται πρώτα σε αυτή την εργασία του Krugman ο οποίος παραθέτει και μια εκτενή εξήγηση της έννοιας καθώς και της εφαρμογής της στις οικονομίες. Ο ορισμός της έννοιας του οικονομικού δυαδισμού είναι ίσως απτός για τον αναγνώστη. Εντοπίζεται σε χώρες στις οποίες υπάρχει μια οικονομία με υψηλούς μισθούς και υψηλά εισοδήματα μέσα σε μια άλλη λιγότερο ανεπτυγμένη οικονομία. Τέτοια παραδείγματα χωρών είναι η Βραζιλία και το Σάο Πάολο, ακόμα και η βόρεια και νότια Ιταλία. Στην περίπτωση του οικονομικού δυαδισμού παρατηρείται η έντονη γεωγραφική διάσταση. Για να επιτευχθεί η εφαρμογή του μοντέλου της ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -20-
οικονομικής γεωγραφίας απλά θα πρέπει να μετονομάσουμε τους εργάτες σε κινητούς παραγωγικούς συντελεστές, κεφάλαιο και εξειδικευμένη εργασία, και τους αγρότες σε σταθερούς παραγωγικούς συντελεστές. Στην προσπάθεια του να θεμελιώσει με τον καλύτερο τρόπο τη θεωρία του ο Krugman ασχολείται και με άλλους τομείς της περιφερειακής ανάπτυξης που είναι άμεσα συνυφασμένα με την οικονομική γεωγραφία. Αυτά είναι η συγκέντρωση του πληθυσμού, ο βαθμός της τυχαιότητας και της αναγκαιότητας των γεωγραφικών χαρακτηριστικών στην ανάπτυξη της περιφέρειας και η πολιτική που ακολουθείται σε σχέση με τη γεωγραφία. Όσον αφορά τη συγκέντρωση του πληθυσμού παρατηρείται πως στα κέντρα οικονομικής δραστηριότητας συγκεντρώνεται το μεγαλύτερο μέγεθος του πληθυσμού και η πολιτειακή δομή είναι πιο ενισχυμένη. Η συγκέντρωση αυτή που παρατηρείται κρίνεται ουσιαστική επίσης και για την ανάπτυξη των επιχειρήσεων. Πολλές από αυτές διατηρούν έστω και ένα γραφείο, αν όχι τα κεντρικά τους γραφεία, και επωμίζονται το εξαιρετικά αυξημένο κόστος για να βρίσκονται στο κέντρο της πληροφόρησης. Ξεκινώντας την παρουσίασή του, αναφερόμενος στην άποψη του Sachs και των μικρών ιστορικών ατυχημάτων, διαχώρησε αυτές τις δύο θεωρίες αλλά δεν ξεχώρισε καμιά από τις δύο ως πιο ουσιαστική. Τώρα στον επίλογο του έργου του αναφέρει πως αυτές οι δύο θεωρίες είναι δυνατόν να συνυπάρχουν χωρίς να εξαρτώνται η μία από την άλλη. Ακόμα μπορεί να ξεκινούν ταυτόχρονα αλλά να διαχωρίζονται στην πορεία. Πιο συγκεκριμένα θεωρεί πως μπορεί μια περιοχή να αναπτύσσεται λόγω ενός φυσικού, γεωγραφικού χαρακτηριστικού της και παράλληλα με αυτό ένα ιστορικό γεγόνος να προσδίδει στο γεωγραφικό χαρακτηριστικό αξία. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να ήταν μία γιορτή σε μία λίμνη, γύρω από την οποία θα συγκεντρωνόταν η οικονομική δραστηριότητα. Με την πάροδο των χρόνων όμως αυτό το ιστορικό γεγονός θα έπαυε αλλά η δημιουργία της αγοράς θα ήταν τόσο ισχυρή που θα συνέχιζε να υφίσταται. Μια άλλη σκοπιά είναι ακόμα πως τα οικονομικά γεγονότα είναι εκείνα που δημιουργούν τα μικρά ιστορικά γεγονότα. Δηλαδή οι τομείς της οικονομίας ήταν οι εκείνοι που δημιούργησαν διάφορες καταστάσεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ιστορικές. Βέβαια υπάρχουν και μικρές γεωγραφικές ανωμαλίες που έχουν δημιουργήσει ουσιαστικό πρόβλημα στην οικονομία της περιοχής. Καταλήγοντας, ουσιαστικότερο θα είναι να εξετάζουμε τους δύο αυτούς τομείς αλληλένδετα για να μπορέσουμε να δώσουμε κάποια εξήγηση στα οικονομικά φαινόμενα. ΜΟΥΧΤΑΡΗΕΛΕΝΗ -21 -
Τέλος η πολιτική που προτείνεται και ακολουθείται σε μια περιφέρεια πρέπει να είναι εξαιρετικά προσεγμένη. Οι παρεμβάσεις μπορεί να χαρακτηριστούν μοιραίες σε μια οικονομία και τα αποτελέσματα τους να είναι μη αναστρέψιμα. Είναι πάντα δύσκολο να εφαρμόσουμε τα μοντέλα που μελετάμε στην πράξη γιατί πρέπει να έχουμε υπόψη μας όλους τους τομείς. WHERE IN THE WORLD IS THE NEW ECONOMIC GEOGRAPHY? Στην εργασία του αυτή ο Krugman μας εισάγει στην έννοια της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας και στους στόχους αυτής. Προσπαθεί να επιτύχει μια γενική ισορροπία στην οποία να είναι ξεκάθαρο από που προέρχονται τα χρήματα και που καταλήγουν. Πρέπει να εξηγήσει ταυτόχρονα τη συγκέντρωση και τη διασπορά. Παρουσιάζει τις κεντρομώλες και φυγόκεντρες δυνάμεις και αναφέρει τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομικής γωγραφίας Dixit-Stiglitz, icebergs, evolution and the computer. Η καινοτομία αυτής της εργασίας του είναι η εκτενή ενασχόληση με το φαινόμενο της εγχώριας αγοράς στο διεθνές εμπόριο (home market effect). Μια σύντομη περιγραφή του φαινομένου αυτού θα μας βοηθήσει να το καταλάβουμε και να το αξιολογήσουμε. Αρχικά υποθέτουμε ότι οι πηγές είναι σταθερές ανάμεσα στις δύο περιοχές. Μία από τις δύο περιοχές έχει μεγαλύτερη αγορά και η παραγωγή ορισμένων προϊόντων υπόκειται στις αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακας. Λόγω των αυξανόμενων αποδόσεων υπάρχει συγκέντρωση παραγωγής κάθε είδους μόνο στη μία περιοχή. Εξαιτίας του μεταφορικού κόστους θεωρείται πιο επικερδές να παράγουμε στην περιοχή που προσφέρει μεγαλύτερη αγορά και να το μεταφέρουμε στην άλλη. Στη συνέχεια στο έργο του ο Krugman παρουσιάζει δύο εκδοχές ενός χωρικού συστήματος. Η πρώτη αφορά μια racetrack οικονομία. Τα χαρακτηριστικά αυτής είναι πως η οικονομική δραστηριότητα γίνεται πάνω στην περίμετρο του κύκλου και τα αγαθά κινούνται πάνω σε αυτή. Σε αυτή την περίπτωση εάν οι κεντρομώλες δυνάμεις είναι ιδιαίτερα δυνατές η οικονομία σταδιακά θα περικλείει μια γεωγραφική δομή στο βαθμό που θα είναι προβλέψιμο. Η συγκέντρωση θα αρχίσει να πραγματοποιείται και η ΜΟΥΧΤΑΡΗ ΕΛΕΝΗ -22-