Συςςώρευςη ανθρώπινου κεφαλαίου ςτην πρώιμη παιδική ηλικία 1

Συςςώρευςη ανθρώπινου κεφαλαίου ςτην πρώιμη παιδική ηλικία 1 Στο κεφάλαιο αυτό παρουςιάηεται ςυνοπτικά θ ςυςςωρευμζνθ γνϊςθ των οικονομολόγων αναφορικά με α) τισ επιπτϊςεισ και τθ ςθμαςία των γεγονότων τθσ πρϊιμθσ παιδικισ θλικίασ ςτα μελλοντικά αποτελζςματα και επιλογζσ των ανκρϊπων ςτθν ενθλικίωςθ και β) τθν αποτελεςματικι αντιμετϊπιςθ των αρνθτικϊν επιπτϊςεων. Ειδικότερα, γίνεται μια ςυνοπτικι παρουςίαςθ του κεωρθτικοφ πλαιςίου τθσ αιτιϊδουσ ςχζςθσ μεταξφ ενόσ αιφνίδιου γεγονότοσ (shock) ςτθν πρϊιμθ παιδικι θλικία και του μελλοντικοφ οικονομικοφ αποτελζςματοσ. Ο μθχανιςμόσ επίδραςθσ μπορεί να είναι είτε βιολογικόσ και αμετάβλθτοσ χρονικά είτε να μεταβάλλεται χρονικά από επιδράςεισ τθσ οικογζνειασ ι/και του γενικότερου κοινωνικοφ περιβάλλοντοσ. Ξεκινϊντασ με το κεωρθτικό πλαίςιο του Grossman (1972), υποκζτουμε ότι το απόκεμα υγείασ ενόσ ατόμου ποικίλλει με το χρόνο και εξαρτάται από τισ ατομικζσ επενδφςεισ ςτθν υγεία αλλά και από το ρυκμό απόςβεςθσ του αποκζματοσ υγείασ. Επειδι ζνα ςθμαντικό μζροσ του αποκζματοσ υγείασ τθσ προθγοφμενθσ περιόδου χάνεται ςε κάκε περίοδο (π.χ., θλικία ςε χρόνια), θ επίδραςθ του αποκζματοσ υγείασ και των επενδφςεων ςε υγεία γίνεται μικρότερθ κακϊσ απομακρυνόμαςτε ςτο χρόνο από τθν τρζχουςα περίοδο. Κακϊσ τα άτομα μεγαλϊνουν θλικιακά το απόκεμα υγείασ που υπιρχε ςτθν πρϊιμθ παιδικι θλικία αλλά και οι ατομικζσ επενδφςεισ για υγεία ςτο παρελκόν γίνονται ςταδιακά λιγότερο ςθμαντικζσ. Βζβαια, θ βιβλιογραφία που αςχολείται με τθν ανάλυςθ των πρϊιμων επιδράςεων (early influences) προςπακεί να απαντιςει το ερϊτθμα αναφορικά με το εάν θ υγεία και οι ατομικζσ επενδφςεισ ςτθν πρϊιμθ παιδικι θλικία μποροφν αςκοφν επίδραςθ ςτισ επιλογζσ, τα επιτεφγματα και τα οικονομικά αποτελζςματα ςτθν περίοδο τθσ ενθλικίωςθσ. Το μζγεκοσ αυτϊν των επιδράςεων 1 Almond, Douglas and Janet Currie (2010) "Human Capital Development before Age Five", In Handbook of Labor Economics, Volume 4b. 1

μπορεί να διατθρείται ςτο χρόνο ι ακόμα και να αυξάνεται με τθν θλικία επειδι θ αναπτυξιακι εξζλιξθ ενόσ παιδιοφ διαφοροποιείται ςε κάκε ζνα ςτάδιο τθσ παιδικισ θλικίασ. Αυτά τα διακριτά ςτάδια εμφανίηουν ετερογζνεια ωσ προσ το μζγεκοσ των επιδράςεων ςτα μελλοντικά οικονομικά αποτελζςματα των ατόμων. Ριο ςυγκεκριμζνα, εάν ορίηουμε με h τθν υγεία ι το απόκεμα ανκρϊπινου κεφαλαίου κατά τθν ολοκλιρωςθ τθσ παιδικισ θλικίασ και ακολουκϊντασ το κεωρθτικό υπόδειγμα τθσ Grossman (1972) για τθν υγεία, μποροφμε να υποκζςουμε τθν φπαρξθ γραμμικισ ςχζςθσ μεταξφ του h και των επενδφςεων ι του ςυςςωρευμζνου ςε προγενζςτερεσ περιόδουσ αποκζματοσ υγείασ. Για τθν ειςαγωγι τθσ περίπτωςθσ τθσ απόςβεςθσ του αποκζματοσ υγείασ (Zweifel et al., 2009) κα υιοκετθκεί ζνα απλό υπόδειγμα δφο περιόδων κατά τθ διάρκεια τθσ παιδικισ θλικίασ. Ειδικότερα, μποροφμε να κεωριςουμε ότι θ παραγωγι h αντιπροςωπεφεται από τθν παρακάτω ςχζςθ: h = A γi 1 + 1 γ I 2 (1) όπου, I 1 είναι οι επενδφςεισ που αφοροφν τθν πρϊιμθ παιδικι θλικία ( 5 ετϊν), I 2 είναι οι επενδφςεισ που αφοροφν τθν ϊριμθ παιδικι θλικία (> 5 ετϊν), γ είναι θ παράμετροσ που κακορίηει τον τρόπο με τον οποίο κατανζμονται οι επενδφςεισ μεταξφ των 2 περιόδων και Α είναι θ τεχνολογία με τθν οποία ςυνδυάηονται οι επενδφςεισ μεταξφ των 2 περιόδων για τθν παραγωγι του τελικοφ επιπζδου h. Εάν γ = 0.5 τότε οι επίδραςθ των I 1 και I 2 ςτθν παραγωγι του h είναι ιςότιμθ. Πμωσ για γ 0.5 οι επίδραςθ των I 1 και I 2 ςτθν παραγωγι του h είναι ανιςοβαρισ και εξαρτάται από τθν τιμι του γ. Για γ > 0.5 οι επενδφςεισ ςε υγεία τθσ πρϊτθσ περιόδου (I 1 ) είναι πιο ςθμαντικζσ ςτθν παραγωγι του h από τισ επενδφςεισ ςτθ δεφτερθ περίοδο (I 2 ). Επιπρόςκετα εάν το γινόμενο Αγ > 1 τότε αναμζνουμε ότι θ ανταπόκριςθ του h κα είναι πολλαπλάςια και μεγαλφτερθ από αντίςτοιχθ ςυμβολι τθσ I 1. Ωσ εκ τοφτου από τθ ςχζςθ (1) προκφπτει ότι κάποιεσ ςυγκεκριμζνεσ περίοδοι ςτθν παιδικι θλικία ενδζχεται να αςκοφν δυςανάλογεσ επιπτϊςεισ ςτισ επιλογζσ και τα οικονομικά αποτελζςματα ςτθν ενθλικίωςθ 2

που δεν είναι φκίνουν αναγκαςτικά με τθν πάροδο του χρόνου (θλικία). Η ςυναρτθςιακι αυτι μορφι υποδεικνφει ότι το απόκεμα υγείασ ι ανκρϊπινου κεφαλαίου ςτο τζλοσ τθσ παιδικισ θλικίασ εξαρτάται κατά κφριο λόγο από γεγονότα που ςυμβαίνουν ςτθν πρϊιμθ παιδικι θλικία και δευτερεφοντοσ από γεγονότα που ςυμβαίνουν ςε μετζπειτα περιόδουσ τθσ παιδικισ θλικίασ. Συμπληρωματικότητα Η υπόκεςθ τθσ γραμμικισ ςχζςθσ μεταξφ των I 1 και I 2 ςτθν παραγωγι του h παρότι αποτελεί μια απλουςτευτικι περίπτωςθ που ςυμβάλει ςτθν κατανόθςθ του υποδείγματοσ (1) δεν ςυμβάλλει επαρκϊσ ςτθν πλιρθ περιγραφι τθσ πραγματικισ ςχζςθσ μεταξφ των επενδφςεων ςε υγεία και του αποκζματοσ υγείασ που παράγεται ςτο τζλοσ τθσ περιόδου ανάλυςθσ. Με άλλα λόγια θ τζλεια υποκατάςταςθ μεταξφ των επενδφςεων τθσ πρϊτθσ και δεφτερθσ περιόδου ςτθν (1) είναι μια ιςχυρι υπόκεςθ αφοφ κα μποροφςαν όλεσ οι επενδφςεισ να επικεντρωκοφν ςε μια περίοδο και μάλιςτα ςε αυτι με τθν υψθλότερθ απόδοςθ (για ζνα δεδομζνο επίπεδο προεξόφλθςθσ). Μια πιο ευζλικτθ τεχνολογία παραγωγισ που ενςωματϊνει "αναπτυξιακά" ςτοιχεία ςτθ διαμόρφωςθ του αποκζματοσ h προτάκθκε από τον Heckman (2007) και αφορά μια ςυνάρτθςθ ςτακερϊν ελαςτικοτιτων υποκατάςταςθσ (CES): h = A γι 1 φ + 1 γ Ι 2 φ 1 φ (2) όπου 1 είναι θ ελαςτικότθτα υποκατάςταςθσ. Σε αυτι τθν περίπτωςθ θ ςυςςϊρευςθ υγείασ/ανκρϊπινου κεφαλαίου ςτο τζλοσ τθσ παιδικισ θλικίασ εξαρτάται από τθν ελαςτικότθτα υποκατάςταςθσ ( 1 ) και τον παράγοντα (γ) με τον οποίο κατανζμονται οι επενδφςεισ μεταξφ των 2 περιόδων. Ρροφανϊσ όταν φ = 1 τότε θ ςυνάρτθςθ (2) παίρνει τθ μορφι τθσ ςυνάρτθςθσ (1) και άρα επανερχόμαςτε ςτθν περίπτωςθ τθσ πλιρουσ υποκατάςταςθσ μεταξφ επενδφςεων ςτισ 2 περιόδουσ. 3

Από τθν (2) προκφπτουν δυο ςθμαντικζσ ιδιότθτεσ αναφορικά με τθ διαδικαςία "διαμόρφωςθσ ικανοτιτων" (Heckman, 2007): Ρρϊτον, ενδζχεται να υπάρχουν δυναμικζσ ςχζςεισ ςυμπλθρωματικότθτασ, υπονοϊντασ ότι οι επενδφςεισ ςτθν τρζχουςα περίοδο t είναι πιο παραγωγικζσ εάν υπάρχει ζνα υψθλό επίπεδο ικανοτιτων ςτθν προθγοφμενθ περίοδο t 1. Για παράδειγμα, αν ο όροσ παραγωγικότθτασ των ςυντελεςτϊν παραγωγισ Α ςτθν (2) ιταν μια αφξουςα ςυνάρτθςθ του προχπάρχοντοσ τθσ περιόδου 1 αποκζματοσ υγείασ h 0, αυτό κα είχε ωσ αποτζλεςμα να αυξθκεί θ απόδοςθ των επενδφςεων κατά τθν παιδικι θλικία. Δεφτερον, μπορεί να ιςχφει θ ςυνκικθ τθσ "ατομικισ παραγωγικότθτασ" πράγμα που ςθμαίνει ότι τα υψθλότερα επίπεδα τθσ παραγωγικισ ικανότθτασ ςε μια περίοδο ςυντελοφν ςτθ δθμιουργία υψθλότερων επιπζδων ικανότθτασ ςε μελλοντικζσ περιόδουσ. Αυτι θ δυνατότθτα είναι ιδιαίτερα ςθμαντικι όταν θ παραγωγι του h είναι πολυδιάςτατθ, που ςθμαίνει ότι υπάρχουν ωφζλειεσ από αλλθλεξαρτϊμενεσ επιδράςεισ, π.χ. το επίπεδο υγείασ ςτθν περίοδο 1 ςυμβάλλει ςτθ δθμιουργία υψθλότερων γνωςτικϊν ικανοτιτων ςτθν περίοδο 2. Χρθςιμοποιϊντασ τθ ςυνάρτθςθ (2) μποροφμε να προςδιορίςουμε τθν επίπτωςθ ενόσ εξωγενοφσ αιφνίδιου (exogenous shock) γεγονότοσ μ g ςτισ επενδφςεισ υγείασ που παρατθρείται κατά τθ διάρκεια τθσ πρϊιμθσ παιδικισ θλικίασ (περίοδοσ 1). Για λόγουσ ανάλυςθσ (απλι περίπτωςθ) υποκζτουμε ότι το γεγονόσ αυτό (shock) δεν ςχετίηεται με το φψοσ των επενδφςεων και άρα ςυμβολίηουμε τισ επενδφςεισ ςτισ 2 περιόδουσ ωσ I1 και I2. Λόγω του αιφνίδιου γεγονότοσ που παρατθρείται ςτθν περίοδο 1 θ κακαρι επζνδυςθ ςε αυτι τθν περίοδο κα είναι : I1 + μ g (2α) Ανεξάρτθτα από τθν τιμι του μ g > 0 ή μ g < 0 υποκζτουμε ότι οι κακαρζσ επενδφςεισ κα λαμβάνουν πάντα κετικζσ τιμζσ άρα I1 + μ g > 0. 4

Σταθερέσ επενδύςεισ Για να προςδιορίηουμε τθν επίδραςθ του αιφνίδιου γεγονότοσ ςτο τελικό απόκεμα του h κα πρζπει να υπολογίηουμε το λόγο κρατϊντασ ςτακερζσ τισ υπόλοιπεσ δυο μεταβλθτζσ, δθλαδι τισ επενδφςεισ ςτισ 2 περιόδουσ. Ο υπολογιςμόσ τθσ μερικισ παραγϊγου ςτθ (2) ωσ προσ τθ μεταβλθτι μ g μασ δίνει τα παρακάτω αποτζλεςμα (ςτθ (2) αντί για I 1 ζχω I1 + μ g και αντί για I 2 ζχω I2): = γa γ I1 + μ φ φ + 1 γι2 g φ I1 + μ g φ 1 (3) Στθν πιο απλι περίπτωςθ τεχνολογίασ παραγωγισ με πλιρθ υποκατάςτατα απαιτείται φ = 1. Σε αυτι τθν περίπτωςθ προκφπτει ότι = γa (3α) Με βάςθ τθν (3α) θ ηθμιά που ζχει ςυντελεςτεί ςτο απόκεμα του κεφαλαίου h είναι αναλογικι τθσ παραμζτρου με τθν οποία κατανζμονται οι επενδφςεισ μεταξφ των 2 περιόδων και είναι προφανϊσ ανεξάρτθτθ του επιπζδου επζνδυςθσ ςτθν πρϊτθ περίοδο I1. Σε περιπτϊςεισ ατελοφσ υποκατάςταςθσ μεταξφ περιόδων οι επενδυτικζσ ειςροζσ χαρακτθρίηονται από φκίνουςεσ αποδόςεισ ωσ προσ τθν παραγωγικότθτα τουσ για το h. Συνεπϊσ, τα αιφνίδια γεγονότα που λαμβάνουν χϊρα ςε διαφορετικά επίπεδα επζνδυςθσ κα ζχουν διαφοροποιθμζνεσ επιδράςεισ ςτο h. Για παράδειγμα, κρατϊντασ όλουσ τουσ άλλουσ παράγοντεσ ςτακεροφσ άτομα με αυξθμζνα επίπεδα επζνδυςθσ κα αντιμετωπίςουν πιο ιπιεσ αρνθτικζσ επιδράςεισ ςυγκριτικά με άτομα που ζχουν χαμθλά επίπεδα επζνδυςθσ. Για παράδειγμα, οι μακροχρόνιεσ αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ενόσ αιφνίδιου γεγονότοσ ςτο απόκεμα εκπαίδευςθσ είναι πολφ πιο ςθμαντικζσ ςτθν περίπτωςθ των ατόμων που προζρχονται από νοικοκυριά με πολφ χαμθλό ειςόδθμα. Επίςθσ, θ πικανότθτα ζνα νοικοκυριό με πολφ χαμθλό ειςόδθμα να αντιμετωπίςει ζνα αιφνίδιο γεγονόσ ςτθν 5

πρϊιμθ παιδικι θλικία είναι πολφ μεγαλφτερθ από ζνα νοικοκυριό με αυξθμζνο ειςόδθμα. Ωςτόςο, ακόμα και ςτθν περίπτωςθ του ίδιου αιφνίδιου γεγονότοσ, ο αντίκτυποσ κα είναι μεγαλφτεροσ ςτα παιδιά από φτωχζσ οικογζνειεσ εάν οι αρχικζσ επενδφςεισ ςτθν περίοδο t είναι χαμθλότερεσ. Αποκατάςταςη τησ ζημιάσ Η αποκατάςταςθ αφορά μια διαδικαςία αντιμετϊπιςθσ ενόσ προβλιματοσ που ζχει δθμιουργθκεί ςτο παρελκόν. Συνεπϊσ, τθν περίοδο 2 παρατθροφμε το αποτζλεςμα του αιφνίδιου γεγονότοσ που ζλαβε χϊρα ςτθν περίοδο 1, δθλαδι κα πρζπει να προςδιορίςουμε τθν επίδραςθ του αιφνίδιου γεγονότοσ τθσ περιόδου 2 (μ g > 0) ςτο απόκεμα h. Η αποκατάςταςθ ωσ ζννοια εμφανίηεται να ζχει ιδιαίτερο ενδιαφζρον όταν απομακρφνεται από το μθδζν (προσ αρνθτικζσ τιμζσ). Ωςτόςο, θ φπαρξθ μεγάλθσ αρνθτικισ επίδραςθσ από το αιφνίδιο γεγονόσ από μόνθ τθσ δεν μπορεί να προςδιορίηει με ςαφινεια τθν αποτελεςματικότθτα τθσ διαδικαςίασ αποκατάςταςθσ ςτθ δεφτερθ περίοδο αφοφ και θ αρχικι ηθμιά και θ αποκατάςταςθ είναι διαφορετικζσ ςυναρτιςεισ των παραμζτρων Α, γ και φ. Η αποτελεςματικότθτα τθσ παρζμβαςθσ ςε ςχζςθ με τθν αρχικι ηθμιά είναι: μ g = 1 γ γ I1+μ g I2+μ g (4) Για τισ περιπτϊςεισ όπου I1 > I2 και με δεδομζνθ τθν τιμι του γ θ αποκατάςταςθ κα είναι πιο αποτελεςματικι για χαμθλζσ τιμζσ ςτθν ελαςτικότθτα υποκατάςταςθσ. Για περιπτϊςεισ όπου I1 < I2 οι υψθλζσ τιμζσ ςτθν ελαςτικότθτα υποκατάςταςθσ αυξάνουν τθν αποτελεςματικότθτα τθσ παρζμβαςθσ. Κατά κανόνα ο προςδιοριςμόσ των επιδράςεων των αιφνίδιων γεγονότων ςτο απόκεμα του h προκφπτει από τθν εκτίμθςθ του λόγου. Βζβαια αυτι θ εκτίμθςθ μπορεί να αντικατοπτρίηει α) ζναν κακαρά βιολογικό μθχανιςμό, β) τθν ανταπόκριςθ των επενδφςεων ςτο μεταβαλλόμενο περιβάλλον 6

και γ) και τα δυο παραπάνω. Για τθν περίπτωςθ των μεταβαλλόμενων επενδφςεων βλζπε Almond and Currie (2010, ςελ 1327). Βιβλιογραφία Almond, Douglas and Janet Currie (2010) "Human Capital Development before Age Five", In Handbook of Labor Economics, Volume 4b. Grossman, Michael, 1972. On the concept of health capital and the demand for health. Journal of Political Economy 223 255. Heckman, James, 2007. The economics, technology, and neuroscience of human capability formation. PNAS 104 (33), 13250 13255. Zweifel, Peter, Breyer, Friedrich H.J., Kifmann, Mathias, 2009. Health Economics, second edition, Oxford University Press. 7