Συγκριτική μελέτη γεωμετρικού περιεχομένου και τοπωνυμίων στη Generalkarte. Εφαρμογή στα φύλλα που καλύπτουν το Ν. Θεσσαλονίκης.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «TΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ, ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: «ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Συγκριτική μελέτη γεωμετρικού περιεχομένου και τοπωνυμίων στη Generalkarte. Εφαρμογή στα φύλλα που καλύπτουν το Ν. Θεσσαλονίκης. Ελένη Ράντη Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μπούτουρα Χρυσούλα Εγκρίθηκε από την τριμελή επιτροπή στις 05/07/2012 Μπούτουρα Χρυσούλα, Καθηγήτρια Κουσουλάκου Αλεξάνδρα, Καθηγήτρια Τσακίρη Στρατή Μαρία, Καθηγήτρια Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2012

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της μεταπτυχιακής εργασίας αποτελεί αρχικά, η ανάλυση της σπουδαίας σειράς χαρτών Generalkarte και των αντίστοιχων ελληνικών παράγωγών της ως προς τη γεωμετρική υποδομή και το γεωμετρικό περιεχόμενό τους. Σε επόμενο στάδιο, πραγματοποιείται η σύγκριση τόσο μεταξύ αυτών των χαρτών όσο και σε σχέση με σύγχρονους χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, ως προς το γεωμετρικό περιεχόμενο και τα τοπωνύμια. Η ανάλυση των χαρτών και οι συγκρίσεις αυτών αναφέρονται σε επίπεδο νομού. Ειδικότερα, την περιοχή μελέτης αποτελεί ο νομός Θεσσαλονίκης, για τον οποίο σημειώνονται οι ομοιότητες και οι διαφοροποιήσεις στα δίκτυα υποδομής, στα τοπωνύμια, στα ποτάμια και σε άλλα γεωμετρικά στοιχεία των υπό σύγκριση χάρτες. Τέλος, αναδεικνύεται η σπουδαιότητα της σύγκρισης των ιστορικών χαρτών μέσω του μετατροπή τους σε ψηφιακή μορφή, για την μελέτη όχι μόνο των γεωγραφικών μεταβολών αλλά και για τις αλλαγές στις χαρτογραφικές τεχνικές της αναπαράστασης που σημειώνονται κατά την πρώτη δεκαετία του 20 ου αιώνα. ii

ABSTRACT The subject of this master thesis is initially the analysis of the geometric structure and the geometric content of the famous series of Generalkarte and their relevant Greek map sheets. The next step is the comparison between these maps and the modern maps constructed by the Hellenic Military Geographical Service, regarding the geometric content and toponyms. The comparisons and the analysis of these maps refer to an administrative level of a prefecture. In particular, the study area is the prefecture of Thessaloniki and all the maps are put in comparison in order to indicate the similarities and the differences regarding networks, toponyms, rivers and other geometric elements. Finally, it is very important to compare historical maps by transforming them into digital form, in order to study not only the geographic alterations which occurred in the first decades of the 20 th century, but also the changes in the cartographic representation techniques. iii

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θερμές ευχαριστίες, θα ήθελα να εκφράσω στην υπεύθυνη καθηγήτρια κ. Χρυσούλα Μπούτουρα για την καθοδήγηση και την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, καθώς επίσης και για όλα όσα με δίδαξε στα χρόνια των σπουδών μου. Επίσης, νιώθω ευγνώμων στην Αγγελική Τσορλίνη, Αγρονόμο και Τοπογράφο Μηχανικό Phd, για την πολύτιμη βοήθειά της στα διάφορα στάδια της εργασίας, καθώς και κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μου σπουδών. Πολλές ευχαριστίες στον Κωνσταντίνο Βάσσο, για τη συμπαράσταση και τη βοήθειά του σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της μεταπτυχιακής εργασίας. Χωρίς την παρουσία του, αυτά τα δύο χρόνια θα ήταν πιο δύσκολα και σίγουρα όχι τόσο ευχάριστα. Τέλος, θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους γονείς μου, Ιωάννη και Ευαγγελία για την απεριόριστη αγάπη τους, τη συνεχή ενθάρρυνση και κατανόηση που έδειξαν καθ όλη την πορεία των σπουδών μου. iv

Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... ii ABSTRACT... iii ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... iv 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 1.1. Αντικείμενο μελέτης... 7 1.2. Αρχικά δεδομένα... 8 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ... 9 2.1. Η αυστριακή χαρτογράφηση... 10 2.1. Τα φύλλα χάρτη της σειράς Generalkarte και οι επανεκδόσεις τους... 12 2.2. Η σύγχρονη ελληνική χαρτογράφηση της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ)... 15 3. Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ... 17 3.1. Η γεωμετρική υποδομή των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών... 17 3.2. Το περιεχόμενο των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών.... 26 3.3. Οι διαφορές των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών... 36 4. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ... 38 4.1. Γεωαναφορά ψηφιακών φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών... 40 4.2. Γεωαναφορά των σύγχρονων ελληνικών χαρτών της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000... 43 4.3. Μετασχηματισμοί γεωαναφερμένων ψηφιακών φύλλων της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων φύλλων στο κοινό σύστημα αναφοράς... 46 5. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ... 49 6. ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ... 53 v

Περιεχόμενα 6.1. Σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες... 55 6.2. Σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000... 64 4.4. Σύγκριση των ελληνικών παράγωγων χαρτών με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000... 68 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 72 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 74 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 77 vi

Κεφάλαιο: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μεγάλη διαδρομή των χαρτών και η διαχρονική τους εξέλιξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Ιστορία. Ο χάρτης ήταν από τις πρώτες εκφράσεις του ανθρώπου για επικοινωνία με το χώρο και το περιβάλλον και εμφανίζεται πολύ πιο πριν από το γραπτό λόγο και τις κατασκευές. Πάντα βρισκόταν μεταξύ της επιστήμης (κάποτε φιλοσοφίας) και της τέχνης, καθώς εκτός του πρακτικού του ρόλου, στην τεκμηρίωση και μεταφορά γνώσης, αποτέλεσε και αντικείμενο τέχνης και αισθητικής έκφρασης. Από το 17 ο αιώνα και μετά ο χάρτης πήρε μια πιο τεχνική διάσταση, μορφή και περιεχόμενο και η σύνταξη του καθιερώνεται ως αναπτυξιακή κρατική υπόθεση με έντονες στρατιωτικές εφαρμογές, που παρακολουθούν την οργάνωση και τους ανταγωνισμούς, για επικράτηση των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών. Αποτέλεσμα αυτών των αλλαγών ήταν οι συστηματικές κρατικές χαρτογραφήσεις στα μεγάλα κράτη της εποχής ένα από τα οποία ήταν και η Αυστροουγγαρία (Λιβιεράτος Ε., 1998). Ειδικότερα, η συγκεκριμένη μεταπτυχιακή εργασία προσανατολίζεται προς αυτή την κατεύθυνση, στη μελέτη μιας σειράς χαρτών, της Generalkarte, κλίμακας 1:200.000, που συντάχθηκαν από νέους στρατιωτικούς μηχανικούς της Αυστροουγγαρίας. 1.1. Αντικείμενο μελέτης Σκοπός της συγκεκριμένης εργασίας είναι η ανάλυση των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των αντίστοιχων ελληνικών τους παράγωγων ως προς τη γεωμετρική υποδομή και το γεωμετρικό περιεχόμενο, και η σύγκρισή τους ως προς το γεωμετρικό περιεχόμενο και τα τοπωνύμια τόσο μεταξύ αυτών όσο και σε σχέση με σύγχρονους χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000. Ο νομός Θεσσαλονίκης αποτελεί την υπό μελέτη περιοχή στην οποία αναφέρονται και εφαρμόζονται οι παραπάνω διαδικασίες των αναλύσεων και των συγκρίσεων. Ο συγκεκριμένος νομός είναι ο μεγαλύτερος πληθυσμιακά νομός στην Περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας και γενικότερα στη Βόρεια Ελλάδα. 7

Κεφάλαιο: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2. Αρχικά δεδομένα Μπούτουρα: Στα πλαίσια της εργασίας, δόθηκαν από την υπεύθυνη καθηγήτρια κ. Χρ. τα τέσσερα (4) φύλλα χάρτη της Generalkarte και τα αντίστοιχα τέσσερα (4) ελληνικά παράγωγα φύλλα (Πίνακας 1) σε ψηφιακή μορφή, Πίνακας 1: Κατάλογος φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων. Τίτλος φύλλου Χρονολογία έκδοσης Χάρτες της Generalkarte Φορέας σύνταξης - εκδότης 40 ο 40 ο LARISA 1901 K. u. K. Militär - geographisches Ιnstitut 41 ο 41 ο SALONIKI 1903 K. u. K. Militär - geographisches Ιnstitut 40 ο 41 ο VODENA 1903 Artaria and Co. Landkartenhandlung 41 ο 40 ο HALKIZIKI (CHALKIDIKE) 1899 K. u. K. Militär - geographisches Ιnstitut Ελληνικοί παράγωγοι χάρτες 40 ο 40 ο ΛΑΡΙΣΑ 1910 Γ. Κοντογόνη 41 ο 41 ο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1910 Γ. Κοντογόνη 40 ο 41 ο ΈΔΕΣΣΑ (ΒΟΔΕΝΑ) 1909 Γ. Κοντογόνη 41 ο 40 ο ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ 1910 Γ. Κοντογόνη τα είκοσι (20) σύγχρονα φύλλα της ΓΥΣ, δεκαεννέα (19) φύλλα χάρτη κλίμακας 1:50.000 και ένα (1) φύλλο κλίμακας 1:250.000 σε ψηφιακή μορφή, ένα (1) ψηφιακό διανυσματικό αρχείο με τον κάνναβο της UTM ανά 5 και των μετασχηματισμένων καννάβων της Generalkarte στη UTM ανά 15 και τέσσερα (4) ψηφιακά διανυσματικά αρχεία με τους καννάβους της ημιτονοειδούς προβολής για κάθε φύλλο ανά 15. 8

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η μεγάλη διαδρομή των χαρτών είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την Ιστορία, όπως η επιτακτική ανάγκη για ταξίδια και εξερεύνηση του χώρου, αργότερα για το εμπόριο και τις πληθυσμιακές μετακινήσεις, μέχρι και τα νεότερα χρόνια για επεκτατισμό των αυτοκρατοριών και οριοθέτηση των περιοχών τους. Κομβικό σημείο στην ιστορία των χαρτών αποτελεί ο 19 ος αιώνας, ο οποίος χαρακτηρίζεται και ως η επιστημονική περίοδος της Χαρτογραφίας, όπου τα κράτη αρχίζουν να αντιλαμβάνονται και να εκμεταλλεύονται το χώρο. Εκείνη την εποχή αρχίζουν οι οργανωμένες Κρατικές Χαρτογραφήσεις, που συνδέονται στενά με την πολιτική και οικονομική έννοια του Κράτους (Λιβιεράτος Ε., 1988). Χρησιμοποιούνται νέοι μέθοδοι χαρτογράφησης όπως επίσης και όργανα προηγμένης τεχνολογίας, των οποίων ο συνδυασμός θέτει νέες προδιαγραφές τόσο στο στάδιο των γεωδαιτικών εργασιών όσο και στο τελικό στάδιο της σύνταξης του χάρτη (Λιβιεράτος Ε., 2003). Η προεργασία για αυτή την περίοδο είχε αρχίσει από τα μέσα του 17 ου μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα, με τη Γαλλία να δίνει μεγάλη ώθηση στην επιστήμη της Χαρτογραφίας, το παράδειγμα της οποίας ακολουθούν σχεδόν όλα τα κράτη και κρατίδια της εποχής, όπως η Αυστροουγγαρία, η Βαυαρία, η Λετονία κ.α.. Στα τέλη του 18 ου αιώνα, ιδρύονται στη Βρετανία και τη Γαλλία δύο στρατιωτικές χαρτογραφικές υπηρεσίες, οι οποίες θέτουν τις βάσεις για την εξέλιξη και την καθιέρωση αυτών ως τους αρμόδιους φορείς κρατικών χαρτογραφήσεων (Λιβιεράτος Ε., 2003). Έτσι, το 18 ο αιώνα αρχίζει η λεπτομερής χαρτογράφηση ακριβείας των εθνικών κρατών, για οικονομικούς (κτηματολόγιο, ανάπτυξη της γης) αλλά κυρίως και για στρατιωτικούς σκοπούς. Η Πρωσία είχε τη σημαντικότερη συμβολή όπου στο δεύτερο μισό του αιώνα, υπό τον στρατηγό Schmettau, αποτυπώθηκε λεπτομερώς η χώρα σε 272 φύλλα χάρτη κλίμακας 1:50.000, από το 1767 μέχρι το 1787. Ο χάρτης αυτός ονομάστηκε "Χάρτης του Επιτελείου" (Kabinettkarte) και αποτέλεσε υλικό περιορισμένης χρήσης, καθώς πρόσβαση σε αυτόν είχαν μόνο οι ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού (Λιβιεράτος Ε., 1998). 9

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 2.1. Η αυστριακή χαρτογράφηση Το πρωσικό παράδειγμα ακολούθησε η άλλη μεγάλη δύναμη της Κεντρικής Ευρώπης, η Αυστροουγγαρία. Η Αυτοκράτειρα, Μαρία Θηρεσία διέταξε το 1764 τη συστηματική χαρτογράφηση της επικράτειας από νέους στρατιωτικούς μηχανικούς, θεωρώντας ανακριβείς και ξεπερασμένες τις υπάρχουσες χαρτογραφήσεις. Αποτέλεσμα αυτών ήταν μια σπουδαία λεπτομερή χαρτογράφηση, η οποία ολοκληρώθηκε το 1787 και ονομάστηκε Ιωσήφειος Αποτύπωση (Josephinische Aufnahme), από τον Ιωσήφ Β, διάδοχο της Μαρίας Θηρεσίας. Συνολικά αποτυπώθηκαν εικοσιπέντε περιφέρειες της Αυτοκρατορίας σε περισσότερα από 4.000 φύλλα, κλίμακας 1:28.800 (Λιβιεράτος Ε., 1998, 2003). Έπειτα, ακολούθησε η δεύτερη χαρτογράφηση (1806 1869), γνωστή ως Φραγκίσκεια αποτύπωση (Franzisceische Landesaufnahme), η οποία μετά αντικαταστάθηκε από την τρίτη αποτύπωση, η οποία με τη σειρά της πήρε το όνομα του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ Α (Franz - Josephinische Landesaufnahme) και διήρκησε από το 1869 μέχρι το 1887 (Koussoulakou Α. et al, 2010). Η κλίμακα αυτών των πρωτογενών 1 χαρτών είναι 1:25.000 και χρησιμοποιήθηκε ως υπόβαθρο για την κατασκευή τριών παράγωγων 2 σειρών διαφορετικών κλιμάκων. Η πρώτη παράγωγη σειρά χαρτών, κλίμακας 1:75.000, έχει 752 φύλλα και ονομάζεται Ειδικός χάρτης (Spezialkarte). Έπειτα, γενικεύοντας και άλλο το χάρτη αυτό, προέκυψε ο στρατιωτικός ή Γενικός χάρτης της κεντρικής και νοτιοανατολικής Ευρώπης, της περίφημης σειράς Generalkarte, κλίμακας 1:200.000 με 282 φύλλα καθώς και ο Εποπτικός χάρτης (Übersichtskarte) της κεντρικής Ευρώπης, κλίμακας 1:750.000 με 12 φύλλα (Λιβιεράτος Ε., 2003). Το 1888, η κυβέρνηση της Ελλάδας υπό την πρωθυπουργία του Χαριλάου Τρικούπη, προσκαλεί τον αντισυνταγματάρχη Heinrich Hartl και τον χρήζει επικεφαλή των γεωδαιτικών εργασιών της νέας χαρτογράφησης των περιοχών της Βορείου Ελλάδος (1873 1875). Το 1889, με την άφιξη του Heinrich Hartl, συστάθηκε το κλιμάκιο με τη συμμετοχή ελλήνων και αυστριακών αξιωματικών του στρατού, το οποίο ονομάστηκε «Γεωδαιτική αποστολή», με σκοπό τη σύνταξη του 1 Πρωτογενείς χάρτες ονομάζονται αυτοί οι οποίοι προέρχονται από δεδομένα παρατήρησης που υφίστανται άμεση επεξεργασία (Μπούτουρα Χ., 2007). 2 Παράγωγοι χάρτες ονομάζονται αυτοί οι οποίοι προέρχονται από μετασχηματισμό των στοιχείων του πρωτογενούς χάρτη (Μπούτουρα Χ., 2007). 10

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ κτηματικού χάρτη της χώρας (Livieratos E., 2011) και το 1891, η «Γεωδαιτική αποστολή» μετονομάζεται σε «Γεωδαιτικό απόσπασμα» (Σασκαλίδου Μ., 2009). Από τη συνεργασία αυτή η ελληνική πλευρά ωφελήθηκε ιδιαίτερα καθώς οι αυστριακοί εισήγαγαν επιστημονική τεχνογνωσία και οργάνωση στον τρόπο της χαρτογραφικής παραγωγής η οποία εκσυγχρονίστηκε πλήρως. Επιστέγασμα της συνεργασίας Αυστρίας - Ελλάδας αποτέλεσε η εκπαίδευση Ελλήνων αξιωματικών στη Βιέννη σε θέματα χαρτογραφικής σχεδίασης, εκτύπωσης και παραγωγής (Koussoulakou Α. et al, 2010). Κατά τη διάρκεια αυτής τη περιόδου, ιδρύθηκε το πρώτο γεωδαιτικό datum της Ελλάδας και η αρχή μέτρησης των μεσημβρινών ορίστηκε ο μεσημβρινός που περνάει από το Αστεροσκοπείο Αθηνών, του οποίου οι συντεταγμένες καθορίστηκαν από τον Hartl. Σύμφωνα με το Βασιλικό Διάταγμα του 1895 και μετά την αποχώρηση της Αυστριακής Αποστολής το «Γεωδαιτικό απόσπασμα» μετονομάστηκε σε «Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού» και το 1926 πήρε τη σημερινή ονομασία «Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού» (Tsorlini A. et al, 2010). Συνολικά στα χρόνια παραμονής του Hartl και των συνεργατών του, συντάχθηκαν στα πρότυπα της Φραγκίσκο-Ιωσήφειας αποτύπωσης, 18 φύλλα της βορείου Ελλάδας μέχρι την Πρέβεζα, την Άρτα, τη Λαμία και το Βόλο, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στα 282 φύλλα του Γενικού Χάρτη, κλίμακας 1:200.000. Τα συγκεκριμένα φύλλα αποτελούν τα νοτιότερα φύλλα της σειράς (Λιβιεράτος Ε., 2003). Σημαντική λεπτομέρεια ορισμένων χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους είναι το διαχωριστικό ύφασμα ανάμεσα στα τμήματα του φύλλου. Πρόκειται για μια συνηθισμένη τεχνική, εκείνης της εποχής, που χρησιμοποιούταν για την αποφυγή φθοράς του φύλλου κυρίως από το δίπλωμα. Εικόνα 1: Απόσπασμα του ελληνικού παράγωγου φύλλου της Έδεσσας, όπου φαίνεται το διαχωριστικό ύφασμα ανάμεσα στα τμήματα του φύλλου. 11

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Εικόνα 2: Τα 282 φύλλα του Γενικού χάρτη κλίμακας 1:200.000. Τα φύλλα με το κόκκινο περίγραμμα ανήκουν στην Ελλάδα (Λιβιεράτος Ε., 2003). 2.1. Τα φύλλα χάρτη της σειράς Generalkarte και οι επανεκδόσεις τους Στο πρώτο μισό του 20 ου αιώνα και με γνώμονα τα φύλλα χάρτη της σειρά Generalkarte, γίνονται πολλές ανατυπώσεις διαφόρων εκδόσεων των αυστροουγγρικών φύλλων από χώρες της Ευρώπης, όπως η Αγγλία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ελλάδα και η Βουλγαρία (Κερμανίδου Α., 2009). Επίσης, όλες οι ανατυπώσεις είναι παράγωγοι χάρτες και αποτελούν επεξεργασμένες επανεκδόσεις φύλλων της αρχικής σειράς της Generalkarte (Λιβιεράτος Ε., 2003). Όλες οι ανατυπώσεις που έγιναν σε εκείνο το διάστημα, παρουσιάζουν ενδιαφέρουσα ποικιλία. 12

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Πιο συγκεκριμένα, οι αγγλογαλλικές ανατυπώσεις αποτελούν σχεδόν πιστά αντίγραφα των αυστριακών αντιτύπων, καθώς διατηρούν ακριβώς το ίδιο περιεχόμενο και τη γραφή των ονομάτων και σε αυτό που διαφοροποιούνται, είναι είτε στο νέο, μεταφρασμένο στα αγγλικά, υπόμνημα είτε στην σημείωση της υπηρεσίας που ανέλαβε την ανατύπωση. Ανατυπώσεις ίδιας μορφής με τις αγγλογαλλικές, γίνονται και στην Ιταλία, με την επιπλέον σημείωση των γεωγραφικών μηκών από το Αστεροσκοπείο Αθηνών 3. Σε αντίθεση, οι βουλγαρικές ανατυπώσεις επεμβαίνουν στο περιεχόμενο του χάρτη και πιο συγκεκριμένα στην ονοματολογία, μεταφράζοντας τα τοπωνύμια στη βουλγαρική κυριλλική γραφή. Εικόνα 3: Το εξώφυλλο του διπλωμένου φύλλου της Θεσσαλονίκης, με χάρτη οδηγό και χειρόγραφη χρονολογία (1915). Πρόκειται για αγγλική επανέκδοση φύλλου της σειράς Generalkarte (Λιβιεράτος Ε., 2003). Οι ελληνικές εκδόσεις των φύλλων χάρτη της Generalkarte χαρακτηρίζονται από το μεταφρασμένο στα ελληνικά περιεχόμενο, την πιο πρόχειρη γραφή σε σχέση με την επιμελημένη καλλιγραφία των πρωτοτύπων και από τη διαφοροποίηση της μνημειακής κληρονομιάς 4 και του γεωμετρικού υποβάθρου όπως τα έργα υποδομής και οι ισοϋψείς καμπύλες (Λιβιεράτος Ε., 2003). 3 Αφορά το σύστημα που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Hartl στη διανομή φύλλων 1:75.000 του ελληνικού χαρτογραφικού συστήματος (Λιβιεράτος Ε., 2003). 4 Ως μνημειακή κληρονομιά λογίζεται η θεματική πληροφορία των παράγωγων φύλλων χάρτη της Generalkarte, όπως ερείπια, εκκλησίες, μονές κ.α. 13

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Συνολικά έχουν συγκεντρωθεί 227 φύλλα χάρτη διαφόρων εκδόσεων, από το 1889 μέχρι το 1941 και ανήκουν είτε στην αυθεντική σειρά του Γενικού χάρτη 5 είτε στις διάφορες διεθνείς επανεκδόσεις. Οι χάρτες αυτοί αντιστοιχούν σε 65 διαφορετικά φύλλα του συνόλου των 282 που αποτελούν τη σειρά της Generalkarte. Από τα 227 φύλλα, τα 58 (ποσοστό 25%) είναι ελληνικά και εκδόθηκαν από το 1909 έως το 1927, από την Χαρτογραφική Υπηρεσία Στρατού και τη μετέπειτα Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, καθώς και από τους ιδιώτες εκδότες των Αθηνών Γ. και Κ. Κοντογόνη και Γρηγούρα (Λιβιεράτος Ε., 2003). Εικόνα 4: Η διανομή φύλλων χάρτη της σειράς Generalkarte κλίμακας 1:200.000 και με κόκκινο περίγραμμα σημειώνονται τα 65 φύλλα χάρτη που έχουν εντοπιστεί σε ιδιωτικές συλλογές (Λιβιεράτος Ε., 2003). 5 Τρίτη αυστροουγγρική χαρτογράφηση, κλίμακας 1:200.000. 14

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 2.2. Η σύγχρονη ελληνική χαρτογράφηση της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ) Το μέγεθος της έκτασης της γήινης επιφάνειας, που μπορεί να απεικονισθεί σε ένα εύχρηστο και τυποποιημένων διαστάσεων φύλλο χαρτιού, εξαρτάται από την κλίμακα του χάρτη. Η εξάρτηση μεταξύ της κλίμακας και της έκτασης τη γήινης επιφάνειας είναι αντιστρόφως ανάλογη, ενώ οι διαστάσεις του φύλλου χαρτιού είναι τυποποιημένες και γνωστές. Κατ επέκταση, για να απεικονισθεί η επιφάνεια μιας χώρας ολόκληρη, σε τυποποιημένων διαστάσεων φύλλο χαρτιού σε αρκετά μεγάλη κλίμακα, απαιτεί τη χρήση κατάλληλα διατεταγμένων κατά γεωγραφικό πλάτος και μήκος φύλλων χαρτιού, τα οποία είναι γνωστά ως φύλλα χάρτη (Φ.Χ.) και η αντίστοιχη διαδικασία καλείται ως διανομή (Μπούτουρα Χ., 2007). Η οργανωμένη χαρτογράφηση για ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο έγινε από τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ). Ειδικότερα, η ΓΥΣ διαθέτει τοπογραφικούς χάρτες σε αναλογική μορφή διαφόρων χρονολογιών και κλιμάκων (1:25.000, 1:50.000, 1:100.000, 1:250.000, 1:500.000, 1:1.000.000), εκ των οποίων οι μόνοι χάρτες που μπορούν να θεωρηθούν σειρά 6 είναι οι χάρτες κλίμακας 1:250.000 7, 1:100.000 και 1:50.000. Η κάλυψη αφορά όλη τη χώρα ενώ για τις κλίμακες 1:50.000 και 1:100.000 υπάρχουν Φ.Χ. διαβαθμισμένα. Στη συγκεκριμένη εργασία οι χάρτες που χρησιμοποιήθηκαν, είναι κλίμακας 1:250.000 και 1:50.000 και στον ακόλουθο πίνακα δίνονται τα περιγραφικά χαρακτηριστικά των αντίστοιχων σειρών τους. Πίνακας 2: Περιγραφικά χαρακτηριστικά χαρτών κλίμακας 1:250.000 και 1:50.000. Σειρά χαρτών ΓΥΣ 1:250.000 1:50.000 Χρονολογία σύνταξης 1979 1972-1976 Προβολικό σύστημα UTM UTM Datum Ευρωπαϊκό (ED50) Ευρωπαϊκό (ED50) Αριθμός φύλλων 32 387 Διανομή Γεωγραφική 1 x1 30 Γεωγραφική 15 x15 Βήμα καννάβου 15 5 6 Ως σειρά λογίζεται η κανονική γεωγραφική διανομή (κάθε φύλλο μικρής κλίμακας πολλαπλάσιο των φύλλων μεγαλύτερης κλίμακας), με όμοια στοιχεία γεωμετρικής υποδομής (προβολή, Datum κ.λπ.) (Μπούτουρα Χ., 2007) 7 Το προβολικό σύστημα των φύλλων χάρτη κλίμακας 1:250.000 είναι άγνωστο αλλά πιθανολογείται ότι είναι αυτό της UTM και με επιφύλαξη μπορούν να θεωρηθούν και αυτά τα φύλλα ως σειρά (Μπούτουρα Χ., 2007). 15

Κεφάλαιο: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Εικόνα 5: Διανομή φύλλων χάρτη ΓΥΣ κλίμακας 1:250.000 (www.gys.gr). Εικόνα 6: Διανομή φύλλων χάρτη ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 (www.gys.gr). 16

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ 3. Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Η αξιολόγηση ενός χάρτη δεν βρίσκει εφαρμογή μόνο στο στάδιο του τελικού προϊόντος, αλλά πρέπει να είναι συνεχής και επαναλαμβανόμενη και στη φάση της προετοιμασίας ενός νέου χάρτη, κατά τη χαρτογραφική διαδικασία 8. Στη συγκεκριμένη εργασία, το υπό αξιολόγηση προϊόν είναι τελικό και αφορά τα φύλλα χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών της παράγωγων. Η αρτιότητα και η αξιοπιστία ενός χάρτη εξετάζεται από τα συστατικά στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν και αυτά είναι τα στοιχεία εξωτερικής και εσωτερικής αναγνώρισης (Λιβιεράτος Ε., 1988). Ειδικότερα, τα στοιχεία εξωτερικής αναγνώρισης όπως ο τίτλος, η κλίμακα, το προβολικό σύστημα, η διανομή και η κωδικοποίηση, το υπόμνημα και η γενικότερη πλαισίωση του χάρτη αναφέρονται στη γεωμετρική υποδομή του χάρτη και είναι αυτά που πλαισιώνουν το περιεχόμενο του (Μπούτουρα Χ., 2007). Το περιθώριο ενός χάρτη χρήζει εξίσου την ίδια προσοχή και σπουδαιότητα με αυτή της ωφέλιμης επιφάνειας, καθώς χωρίς αυτό, τις περισσότερες φορές, ο χρήστης αδυνατεί να αντιληφθεί πλήρως τη χαρτογραφική πληροφορία (Παπαδοπούλου Μ., 2006). Τέλος, τα στοιχεία εσωτερικής αναγνώρισης συμπληρώνουν το σύνολο ενός χάρτη καθώς αφορούν την ωφέλιμη επιφάνεια και γενικότερα το γεωμετρικό του περιεχόμενο. Βασική απαίτηση ενός σωστά δομημένου χάρτη είναι η ικανοποίηση των κανόνων ακρίβειας, γενίκευσης και επικοινωνίας (Μπούτουρα Χ., 2007). 3.1. Η γεωμετρική υποδομή των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών Η γεωμετρική υποδομή των χαρτών της Generalkarte αναφέρεται στα εξωτερικά χαρακτηριστικά των αντίστοιχων χαρτών και ένα από τα πιο βασικά στοιχεία είναι η κλίμακα. Συγκεκριμένα, η κλίμακα των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών είναι 1:200.000 και η έκφρασή της στους χάρτες γίνεται με τρεις διαφορετικούς τρόπους. Αρχικά, αποδίδεται ως αριθμητική κλίμακα (Εικόνα 7 κόκκινο χρώμα), που συμβολίζεται από τον λόγο της σμίκρυνσης μιας 8 Η χαρτογραφική διαδικασία αφορά το στάδιο παραγωγής ενός νέου χάρτη και αποτελείται από τρία βασικά στάδια: τη συλλογή των απαραίτητων δεδομένων, την επεξεργασία αυτών και την απόδοση τους στο τελικό προϊόν που είναι ο χάρτης (Κρηνίδης Ι., Ράντη Ε., 2010). 17

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ μονάδας μήκους και στην προκειμένη περίπτωση είναι 1:200.000. Έπειτα, εκφράζεται ως κλίμακα μήκους (χιλιόμετρα ή μέτρα) ανά εκατοστό (Εικόνα 7 κίτρινο χρώμα), που σημαίνει ότι ένα εκατοστό στο χάρτη αντιστοιχεί σε ορισμένα χιλιόμετρα ή μέτρα στην πραγματικότητα και για τους συγκεκριμένους χάρτες ισχύει ότι το 1 cm = 2 km. Τέλος, αποδίδεται και η γραφική κλίμακα που αντιπροσωπεύει γραφικά την γραμμική σμίκρυνση (Εικόνα 7 μπλε χρώμα). Εικόνα 7: Αποσπάσματα υπομνημάτων των χαρτών της Generalkarte (πάνω) και του ελληνικού παράγωγου χάρτη (κάτω) όπου φαίνονται οι διαφορετικές εκφράσεις της κλίμακας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η γραφική κλίμακα, όπου ο πάνω άξονας δείχνει την αντιστοίχιση συγκεκριμένου μήκους γραμμής στην πραγματικότητα, με συνηθισμένη και αναμενόμενη (με βάση την κλίμακα) μονάδα μήκους, τα χιλιόμετρα, ενώ ο κάτω άξονας αντιστοιχίζει συγκεκριμένα μήκη γραμμών με βήματα. Αυτή η πληροφορία σημειώνεται κατ αυτό τον τρόπο, καθώς αυτοί οι χάρτες εξυπηρετούν στρατιωτικούς σκοπούς. Η χαρτογραφική απεικόνιση των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών της είναι η αυστριακή πολυεδρική απεικόνιση, παραλλαγή της πρωσικής πολυεδρικής απεικόνισης, η οποία προκύπτει από ημιτονοειδή προβολή (προβολή Sanson). O μεσημβρινός που περνά από τη νήσο Φέρρο των Κανάριων νησιών αποτελεί το μηδενικό μεσημβρινό αναφοράς, ο οποίος τοποθετείται 17 39 46 δυτικά του μεσημβρινού του Greenwich και το ελλειψοειδές αναφοράς είναι του Bessel. Η προβολή δεν είναι ούτε σύμμορφη 9 αλλά ούτε και ισοδύναμη 10, κάθε φύλλο χάρτη είναι ένα καμπυλόγραμμο τραπέζιο, ανηγμένο στην επιφάνεια του 9 Οι προβολές που διατηρούν αναλλοίωτες τις γωνίες και κατ επέκταση τις γεωγραφικές μορφές, έχουν την ιδιότητα της συμμορφίας και λέγονται σύμμορφες (conformal) (Παπαδοπούλου Μ., 2006). 10 Οι προβολές που διατηρούν αναλλοίωτα τα εμβαδά έχουν την ιδιότητα της ισοδυναμίας και λέγονται ισοδύναμες (equivalent) (Παπαδοπούλου Μ., 2006). 18

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ ελλειψοειδούς εκ περιστροφής του Bessel, το οποίο έχει δικό του σύστημα αναφοράς ανεξάρτητο από τα γειτονικά φύλλα χάρτη (Koussoulakou Α. et al, 2010). Οι σημαντικότερες ιδιότητες του ελλειψοειδούς εκ περιστροφής του Bessel είναι η πολική επιπλάτυνση, οι ελλειπτικοί μεσημβρινοί και οι κυκλικοί παράλληλοι. Οι ιδιότητες αυτές, επηρεάζουν τα μήκη τόξων των μεσημβρινών και των παραλλήλων της μίας μοίρας, που συνιστούν κάθε φύλλο, και ειδικότερα μεταβάλλονται κατά πλάτος, αναλόγως τη θέση του φύλλου στη διανομή. Με βάση αυτή την ιδιαιτερότητα, όπως αναφέρει ο Λιβιεράτος Ε. (2003), «τα βορειότερα φύλλα έχουν μεγαλύτερες τιμές του μήκους των πλευρών τους κατά μεσημβρινό και μικρότερες κατά παράλληλο, απ ότι τα νοτιότερα φύλλα. Οι διαφορές είναι αισθητά μεγαλύτερες στα μήκη των πλευρών του φύλλου κατά παράλληλο, παρά στα αντίστοιχα κατά μεσημβρινό». Ακολούθως, παρατίθεται σε παράδειγμα η μεταβολή των μηκών των μεσημβρινών και των παραλλήλων σε δύο ακριανά φύλλα, αυτό του Βερολίνου και Βόλου. Βερολίνο Βόλος Εικόνα 8: Η διάταξη των δύο φύλλων Βερολίνου και Βόλου σε σχέση με τη θέση τους στη διανομή. 19

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 9: Σχηματική απεικόνιση των φύλλων «31ο 53ο Berlin» και «41ο 39ο Volo». Μεγαλύτερες πλευρές κατά μεσημβρινό στα βορειότερα φύλλα αλλά συγκριτικά με τους παραλλήλους μικρές αποκλίσεις. Εμφανώς σημαντικές διαφορές των πλευρών των παραλλήλων, μεγαλύτερες τιμές στα νοτιότερα φύλλα, τα οποία τείνουν να τετραγωνοποιηθούν. Το κάθε φύλλο της σειράς Generalkarte αντιστοιχεί σε επιφάνεια 1 ο x 1 ο, κατά γεωγραφικό μήκος και πλάτος και η διανομή είναι έτσι σχεδιασμένη ώστε από το κέντρο του κάθε φύλλου να διέρχεται ένας μεσημβρινός και παράλληλος, σε ακέραιες μοίρες. Κατά συνέπεια, οι κεντρικοί μεσημβρινοί και παράλληλοι σε γειτονικά φύλλα απέχουν κατά μία ακέραια μοίρα και αυτή η ιδιομορφία επιτρέπει την ονομασία κάθε φύλλου, με το ζεύγος των ακέραιων μοιρών που χαρακτηρίζουν τον κεντρικό μεσημβρινό και παράλληλο (Εικόνα 11). Σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι δεν γίνεται καμία αναφορά για το προβολικό σύστημα στο υπόμνημα τόσο των φύλλων χάρτη της Generalkarte, όσο και των αντίστοιχων ελληνικών παράγωγων φύλλων. Αναφορικά με τη διανομή και τη διάταξη των φύλλων, στο περιθώριο του χάρτη δεν υπάρχει κάποιος χάρτης οδηγός ως μωσαϊκό, που να συνδέει τα γειτονικά φύλλα (Εικόνα 3), αλλά περιμετρικά της αρίθμησης του καννάβου δίνεται για την κάθε πλευρά το όνομα του φύλλου με το οποίο συνορεύει (Εικόνα 10). 20

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 10: Αποσπάσματα φύλλων χάρτη της Generalkarte και του ελληνικού παράγωγού της, όπου αναγράφονται τα γειτονικά φύλλα. Ο τίτλος και ο φορέας σύνταξης είναι δυο πολύ σημαντικά στοιχεία που πλαισιώνουν έναν χάρτη. Ο τίτλος αναγράφεται τόσο στους χάρτες της Generalkarte όσο και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες και αποτελείται από τις συντεταγμένες του κέντρου του φύλλου και τη σημαντικότερη πόλη που απεικονίζεται σε αυτό. Ενώ ο φορέας σύνταξης αναγράφεται μόνο στους χάρτες της Generalkarte και είναι το Στρατιωτικό Γεωγραφικό Ινστιτούτο της Βιέννης (K.u.k. Militärgeographisches Institut) (Εικόνα 11). Εικόνα 11: Ο φορέας σύνταξης των χαρτών (αριστερά) και οι τίτλοι αυτών (δεξιά). Το υπόμνημα που φέρουν οι χάρτες της Generalkarte (Εικόνα 12) είναι πολύ πιο λιτό από αυτό των ελληνικών παράγωγων χαρτών (Εικόνα 13), καθώς αντιστοιχίζουν μόνο τα σημειακά σύμβολα. Η επεξήγηση των συμβόλων του υπομνήματος τόσο των χαρτών της Generalkarte όσο και των ελληνικών παράγωγων χαρτών αναπτύσσεται στο ακόλουθο κεφάλαιο. Εικόνα 12: Υπόμνημα φύλλου χάρτη της Generalkarte. 21

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 13: Υπόμνημα ελληνικού παράγωγου φύλλου χάρτη της Generalkarte. Ο χάρτης οδηγός που πλαισιώνει μόνο τους χάρτες της Generalkarte, προσεγγίζει περισσότερο ένα σκαρίφημα της υπό απεικόνισης περιοχής και συνοδεύεται από ένα περιγραφικό κείμενο (Εικόνα 14). Εικόνα 14: Σκαρίφημα περιοχής μελέτης στους χάρτες της Generalkarte. Ο κάνναβος είναι σχεδιασμένος περιμετρικά του περιεχομένου του χάρτη, όπου αποδίδονται οι γεωγραφικές συντεταγμένες, μεσημβρινών και παραλλήλων, ανά 10. Επίσης, στην άνω αριστερά άκρη σημειώνεται η συντεταγμένη του παράλληλου 22

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ του κάθε φύλλου, από την αρχή μέτρησης των παραλλήλων από το νησί Ferro (Εικόνα 15). Εικόνα 15: Επάνω, απόσπασμα φύλλου της Generalkarte και κάτω το αντίστοιχο ελληνικό παράγωγο της, όπου σημειώνεται η συντεταγμένη παράλληλου σε σχέση με την αρχή μέτρησης των παραλλήλων από το νησί Ferro. Ακολούθως, δίνεται σχηματικά η γεωμετρική υποδομή των χαρτών, δηλαδή η συνολική εικόνα του περιεχομένου του περιθωρίου για το φύλλο Θεσσαλονίκης της Generalkarte και για το αντίστοιχο ελληνικό παράγωγο φύλλο. 23

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Χάρτης οδηγός Τίτλος φύλλου Γειτονικό φύλλο Συντεταγμένη παράλληλου σε σχέση με την αρχή μέτρησης των παραλλήλων από το νησί Ferro Πλαίσιο και αρίθμηση καννάβου Γειτονικό φύλλο Γειτονικό φύλλο Διάφορες πληροφορίες που αφορούν την προφορά των φθόγγων και γραμμάτων Κλίμακα Γειτονικό φύλλο Φορέας σύνταξης Υπόμνημα Διάφορες πληροφορίες για το ανάγλυφο και την χρονολογία έκδοσης Εικόνα 16: Η γεωμετρική υποδομή του φύλλου Θεσσαλονίκης της Generalkarte. 24

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Τίτλος φύλλου Γειτονικό φύλλο Συντεταγμένη παράλληλου σε σχέση με την αρχή μέτρησης των παραλλήλων από το νησί Ferro Πλαίσιο και αρίθμηση καννάβου Γειτονικό φύλλο Γειτονικό φύλλο Υπόμνημα Κλίμακα Γειτονικό φύλλο Χρονολογία έκδοσης Εικόνα 17: Η γεωμετρική υποδομή του φύλλου Θεσσαλονίκης του ελληνικού παράγωγου της Generalkarte. 25

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ 3.2. Το περιεχόμενο των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών. Όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, ο φορέας σύνταξης των χαρτών της Generalkarte ήταν το Στρατιωτικό Γεωγραφικό Ινστιτούτου της Βιέννης και κατά συνέπεια ακολουθήθηκαν οι δικές του γενικές προδιαγραφές τοπογραφικών συμβολισμών. Ακολούθως, εξετάζεται αναλυτικά η απόδοση όλων των στοιχείων του χάρτη ανά τύπο συμβόλων 11 για το χρωματισμό τους και τη μορφή τους. Αναφορικά με την ονοματολογία και τη χρήση των αριθμών ως σύμβολα, εξετάζονται επίσης ως προς το χρωματισμό αλλά και ως προς το μέγεθος, την οπτική αντίθεση, την τοποθέτηση και την οργάνωση. Όσον αφορά στο χρωματισμό των συμβόλων, σε όλη την επιφάνεια των φύλλων δεν υπάρχουν χρωματικές διαβαθμίσεις πέραν των ισοϋψών καμπύλων, τόσο ως γραμμικό στοιχείο όσο και ως επιφανειακό (ανάγλυφο), των υδάτινων στοιχείων (ποτάμι, θάλασσα, λίμνη, πηγές κ.α.) και των δασών. Τα σημειακά σύμβολα αναφέρονται σε ένα σημείο του χάρτη, έχουν συγκεκριμένες διαστάσεις και καταλαμβάνουν ορισμένη επιφάνεια στο χάρτη. Ειδικότερα, στους χάρτες της Generalkarte και κατ επέκταση και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, απεικονίζονται διάφορα σημειακά θεματικά στοιχεία που αντιπροσωπεύουν χαρακτηριστικά σημεία ή τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, όπως οικισμοί, μονές, εκκλησίες, ερείπια, πανδοχεία, υδρόμυλους, καταρράκτες, γέφυρες και άλλα (Εικόνα 18). Τα θεματικά σημειακά σύμβολα που χρησιμοποιούνται είναι εικονογραφημένα και κατά συνέπεια γίνεται άμεσα αντιληπτό το υπό απεικόνιση φαινόμενο, το μέγεθος τους είναι σταθερό και ενιαίο σε όλα τα φύλλα χάρτη και δεν υπάρχει καμία αλλαγή στη χρωματική απόδοση σε κανένα σημειακό σύμβολο. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι το σύμβολο των οικισμών μεταβάλλεται στην επιφάνεια των φύλλων, καθώς οι μεγάλες σε πληθυσμό περιοχές αποδίδονται ως επιφάνεια που καλύπτει το σύνολο του οικισμού, ενώ οι μικρότερες περιοχές αποδίδονται με σημειακά σύμβολα διαφορετικής γεωμετρικής μορφής ανάλογα με τον πληθυσμό. 11 Οι τρεις βασικοί τύποι συμβόλων είναι: τα σημειακά σύμβολα, τα γραμμικά σύμβολα και τα επιφανειακά σύμβολα. 26

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 18: Επάνω η απόδοση των σημειακών συμβόλων (κόκκινο χρώμα) και η διαφορετική απόδοση των οικισμών (μπλε χρώμα) στους χάρτες της Generalkarte και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες. Κάτω τα αντίστοιχα τμήματα των υπομνημάτων των χαρτών με τους σημειακούς συμβολισμούς. Οι χάρτες της Generalkarte δεν επεξηγούν άλλα σύμβολα πέρα από αυτά της Εικόνα 18, ενώ όπως είναι φανερό οι ελληνικοί παράγωγοι χάρτες έχουν πλήρες υπόμνημα επεξηγώντας όλα τα στοιχεία που περιέχει ο χάρτης. Κάποια επιπρόσθετα σημειακά σύμβολα σημειώνονται στην Εικόνα 19, τα οποία έχουν σύνθετη μορφή αλλά ομοίως και αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν σε χαρακτηριστικά σημεία της υπό απεικόνιση περιοχής. 27

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 19: Επάνω, τμήμα φύλλου χάρτη της Generalkarte και η αντίστοιχη περιοχή από το ελληνικό παράγωγο φύλλο, όπου απεικονίζονται τα σύνθετα σημειακά σύμβολα. Κάτω το τμήμα του υπομνήματος με τα σύνθετα σημειακά σύμβολα. Η χρήση αυτών των χαρτών ήταν κυρίως για στρατιωτικούς σκοπούς και κατ επέκταση δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στη λεπτομερή αποτύπωση σιδηροδρομικών σταθμών (Εικόνα 19 μπλε χρώμα), γεφυρών (Εικόνα 19 κόκκινο χρώμα) και ρηχών περασμάτων από τα ύδατα. Τα γραμμικά σύμβολα αναπτύσσονται κατά μήκος ενός άξονα και το μέγεθός τους δεν έχει να κάνει με το μήκος τους αλλά μόνο με το πλάτος τους. Ειδικότερα, το πλάτος μπορεί να είναι σταθερό σε όλη την επιφάνεια του χάρτη όταν το γραμμικό σύμβολο περιγράφει ένα φαινόμενο που ανήκει στην ονομαστική βαθμίδα ή να μεταβάλλεται, όταν το σύμβολο περιγράφει ένα φαινόμενο που ανήκει στις άλλες βαθμίδες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τέτοιου γραμμικού φαινομένου είναι το οδικό δίκτυο (Παπαδοπούλου Μ., 2006). Στους χάρτες της Generalkarte και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην απόδοση του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου και οι αντίστοιχες κατηγορίες που σχεδιάζονται είναι τόσες, ώστε ο χάρτης να είναι 28

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ λειτουργικός, εύχρηστος και αναγνώσιμος. Με βάση το υπόμνημα των ελληνικών παράγωγων χαρτών της Generalkarte, καθώς το υπόμνημα των χαρτών της Generalkarte περιορίζεται μόνο στην αντιστοίχιση των σημειακών συμβόλων, οι κατηγορίες οδικού δικτύου που απεικονίζονται είναι πέντε, ενώ υπάρχουν δύο κατηγορίες για το σιδηροδρομικό δίκτυο. Επιπλέον, είναι φανερή η διαβάθμιση και η κατηγοριοποίηση της οδοποιίας, με διαφορετική μορφή ανά βαθμίδα δικτύου αλλά χωρίς διαφοροποίηση στο χρώμα. Εικόνα 20: Επάνω, αποσπάσματα χάρτη της Generalkarte και του ελληνικού παράγωγου χάρτη, όπου απεικονίζεται η μεγάλη ποικιλία γραμμικών φαινομένων. Κάτω, τμήμα υπομνήματος των ελληνικών παράγωγων χαρτών με τις κατηγορίες οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου. Ένα άλλο γραμμικό φαινόμενο εξίσου σημαντικό είναι η αναπαράσταση του ανάγλυφου σε συνδυασμό με την απόδοση των ισοϋψών καμπύλων. Στα φύλλα χάρτη της Generalkarte το ανάγλυφο αποδίδεται με την τεχνική της γραμμοσκίασης και ταυτοχρόνως με τον σχεδιασμό των ισοϋψών καμπύλων. Βέβαια, στα ελληνικά 29

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ παράγωγα φύλλα δεν συναντάται η αντίστοιχη τεχνική, παρά μόνο απεικονίζονται οι ισοϋψείς καμπύλες (Εικόνα 21). Για την απόδοση του ανάγλυφου, χρειάστηκε η μέτρηση και ο προσδιορισμός υψομέτρων σε πολλά σημεία του εδάφους, τα οποία με σχετική πυκνότητα προσδιοριζόταν με την τεχνική της βαρυμετρικής υψομετρίας, καθώς και με τη φωτοεμπροσθοτομία, τεχνική γνωστή στους αυστριακούς από το 1895 (Λιβιεράτος Ε., 2003). Αργότερα, προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, προστίθεται μια νέα τεχνική σκίασης, η οποία δίνει την αίσθηση της αναπαράστασης. Είναι η τεχνική της γραμμοσκίασης με κατακόρυφο φωτισμό, κατά Lehmann 12, σε συνδυασμό με τη αιθαλοσκίαση, η οποία δίνει μια εικαστική συνέχεια στην αίσθηση της σκίασης. Απόσπασμα χάρτη της Generalkarte, όπου απεικονίζονται οι ισοϋψείς καμπύλες σε συνδυασμό με τη γραμμοσκίαση. Απόσπασμα ελληνικού παράγωγου χάρτη, όπου απεικονίζονται μόνο οι ισοϋψείς καμπύλες. Εικόνα 21: Επάνω δεξιά, απόσπασμα χάρτη της Generalkarte. Κάτω αριστερά, απόσπασμα χάρτη του ελληνικού παράγωγου χάρτη. 12 Βλ. σελ. 63 64, Λιβιεράτος Ε., 2003. 30

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 22: Τμήμα υπομνήματος ελληνικού παράγωγου χάρτη, με τα τρία διαφορετικά είδη ισοϋψών καμπύλων. Στους χάρτες της Generalkarte και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, για την απόδοση των ισοϋψών καμπύλων χρησιμοποιήθηκαν τρία διαφορετικά είδη. Πιο συγκεκριμένα, η δεύτερη κατηγορία ισοϋψών καμπύλων, όπως φαίνεται στην εικόνα 22, αντιστοιχεί στις κανονικές (ή δευτερεύουσες) ισοϋψείς που αντιστοιχούν στην ισοδιάσταση του χάρτη (100 μ.) και απεικονίζονται με ανοιχτό καφέ χρώμα. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται στις κύριες ισοϋψείς (500 μ.), που αντιστοιχούν σε κάθε πέμπτη συνήθη ισοϋψή, για αυτό σχεδιάζονται εντονότερα και συνήθως χαρακτηρίζονται από έναν αριθμό που εκφράζει το υψόμετρό τους. Παρόλα αυτά, στους χάρτες της Generalkarte δεν υπάρχει αντιστοίχιση του υψομέτρου στις κύριες ισοϋψείς. Τέλος, η τρίτη κατηγορία ισοϋψών είναι οι βοηθητικές (50 μ.). Αυτές χρησιμοποιούνται για την καλύτερη απόδοση των επίπεδων περιοχών, καθώς στο ίδιο φύλλο χάρτη απεικονίζονται τμήματα της γήινης επιφάνειας με πολύ διαφορετικές κλίσεις. Ακόμη, αποδίδονται και οι ισοβαθείς καμπύλες, όχι για το σύνολο της επιφάνειας της θάλασσας, αλλά για ένα τμήμα αυτής, κατά μήκος της ακτογραμμής. Εικόνα 23: Δεξιά, αποσπάσματα χαρτών της Generalkarte και του ελληνικού της παράγωγου, όπου απεικονίζονται οι ισοβαθείς καμπύλες. Επάνω, τμήμα υπομνήματος ελληνικού παράγωγου χάρτη, όπου φαίνεται η ισοδιάσταση των ισοβαθών καμπύλων. Η απόδοση των διοικητικών ορίων είναι διαφορετική για τους χάρτες της Generalkarte και τους ελληνικούς παράγωγούς της. Η διαφοροποίηση των 31

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ διοικητικών ορίων γίνεται μέσω της μορφής της γραμμής τους (Εικόνα 24) και δεν υπάρχει κάποια αλλαγή στη χρωματική απόδοση. Εικόνα 24: Η διαφορετική απόδοση των διοικητικών ορίων στους χάρτες της Generalkarte και στους ελληνικούς παράγωγους της. Εικόνα 25: Επάνω, η απόδοση των ορίων του κράτους στα αποσπάσματα χαρτών της Generalkarte και του ελληνικού παράγωγου. Κάτω, τμήμα υπομνήματος ελληνικού παράγωγου χάρτη με την αντιστοίχιση των γραμμικών συμβόλων των διοικητικών ορίων. Η τελευταία κατηγορία συμβόλων είναι τα επιφανειακά και τα φαινόμενα που απεικονίζουν είναι συστάδες δένδρων, δάση, έλη, αμμώδεις εκτάσεις και άλλα (Εικόνα 26). 32

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 26: Επάνω αριστερά, απόσπασμα χάρτη της Generalkarte, όπου σημειώνονται δύο διαφορετικές κατηγορίες επιφανειακών συμβόλων. Επάνω δεξιά, αποσπάσματα του ελληνικού παράγωγου χάρτη, όπου σημειώνονται δύο διαφορετικές κατηγορίες επιφανειακών συμβόλων και κάτω αριστερά, δίνονται οι επεξηγήσεις των επιφανειακών συμβόλων από το τμήμα του υπομνήματος ενός ελληνικού παράγωγου χάρτη. Η τοποθέτηση της ονοματολογίας αποτελεί το τελευταίο στάδιο ανάλυσης της γεωμετρικής υποδομής του χάρτη. Χρησιμοποιούνται διαφορετικοί τύποι γραμματοσειρών τόσο μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών όσο και εντός του φύλλου ανάλογα με το φαινόμενο που περιγράφει το τοπωνύμιο κάθε φορά. Μερικά από τα φαινόμενα στα οποία συμπληρώνεται η αντίστοιχη ονοματολογία τους είναι οι οικισμοί, τα βουνά, οι κορυφές βουνών, τα ποτάμια, οι λίμνες, οι θάλασσες, οι τοποθεσίες κ.α.. 33

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Πιο συγκεκριμένα, υπάρχει διαφορετικός τρόπος γραφής των τοπωνυμίων ανάλογα με το φαινόμενο, όπως η πληθυσμιακή σημαντικότητα των οικισμών αποδίδεται με μεγαλύτερο μέγεθος γραμματοσειράς και με κεφαλαία γράμματα (Εικόνα 27, Εικόνα 28), ομοίως και τα υδάτινα στοιχεία διαφοροποιούνται στο μέγεθος και τη μορφή (κεφαλαία ή πεζά) των γραμμάτων ανάλογα με την έκταση τους. Αντίστοιχα παραδείγματα παρατίθενται στις ακόλουθες εικόνες. Εικόνα 27: Αποσπάσματα φύλλων χάρτη της Generalkarte με τις αλλαγές της γραμματοσειράς στους οικισμούς ανάλογα με την σπουδαιότητα τους. Διακρίνονται τουλάχιστον τέσσερις κατηγοριοποιήσεις μεγέθους γραμμάτων, οι οποίες κλιμακώνονται ανάλογα με τον πληθυσμό. 34

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 28: Αποσπάσματα ελληνικών παράγωγων φύλλων χάρτη με τις αλλαγές της γραμματοσειράς στους αντίστοιχους οικισμούς της εικόνας 27 ανάλογα με την σπουδαιότητα τους. Διακρίνονται τουλάχιστον πέντε κατηγοριοποιήσεις μεγέθους γραμμάτων, οι οποίες κλιμακώνονται ανάλογα με τον πληθυσμό και είναι διαφορετικές από αυτές των χαρτών της Generalkarte. Εικόνα 29: Αποσπάσματα φύλλων χάρτη της Generalkarte. Αριστερά, η ονομασία του ποταμού, επάνω δεξιά η ονομασία λίμνης και ποταμού μικρότερης σπουδαιότητας και κάτω δεξιά ονομασία όρους και τοποθέτηση υψομέτρου στις ψηλότερες κορυφές. 35

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Εικόνα 30: Αποσπάσματα ελληνικών παράγωγων φύλλων χάρτη της Generalkarte. Αριστερά, η ονομασία του ποταμού, επάνω δεξιά η ονομασία λίμνης και κάτω δεξιά ονομασία όρους και τοποθέτηση υψομέτρου στις ψηλότερες κορυφές. 3.3. Οι διαφορές των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών Μια από τις σημαντικότερες διαφορές που παρουσιάζουν οι ελληνικοί παράγωγοι χάρτες είναι ο προσδιορισμός του θρησκεύματος των κατοίκων κάθε οικισμού. Ο τρόπος απόδοσης της συγκεκριμένης πληροφορίας είναι με ένα γράμμα σε παρένθεση στο τέλος της ονομασίας κάθε οικισμού. Οι κατηγοριοποίηση που υπάρχει είναι η ακόλουθη: (χ) : Χριστιανικός οικισμός (τ) : Τούρκικος οικισμός (μ) : Μικτός οικισμός Εικόνα 31: Απόσπασμα ελληνικού παράγωγου χάρτη της Generalkarte με την απόδοση του θρησκεύματος των απεικονισθέντων οικισμών. 36

Κεφάλαιο: Η GENERALKARTE ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ Η απόδοση του θρησκεύματος των κατοίκων, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη μελέτη τον οικισμών, σε μια χρονική περίοδο μεγάλων ανακατατάξεων όπως αυτή της Μικρασιατικής καταστροφής 13. Σε επόμενο στάδιο, η απόδοση του ανάγλυφου και των ισοϋψών καμπύλων, αποτελεί τη δεύτερη σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους. Ειδικότερα, οι επανεκδόσεις των φύλλων της σειράς Generalkarte από τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, δεν διαφοροποιούνται στην απόδοση του ανάγλυφου και διατηρούν το πρωτότυπο, πέραν των ελληνικών εκδόσεων που σημειώνονται σημαντικές επεμβάσεις, όπως οι κατά τόπους αλλαγές των ισοϋψών καμπύλων και η απόδοση του εδαφικού ανάγλυφου σχεδόν αποκλειστικά με ισοϋψείς καμπύλες, χωρίς φωτοσκίαση (Εικόνα 21). Κατ αυτόν τον τρόπο, φαίνεται περισσότερο η τεχνική μορφή του χάρτη και λιγότερο η εικαστική του μορφή (Λιβιεράτος Ε., 2003). 13 Με τον όρο «Μικρασιατική καταστροφή», περιγράφεται το τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1918 1922 και η σχεδόν άτακτη φυγή από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης, και κατ επέκταση και του ελληνικού στρατού, που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια, στη Σμύρνη. Έτσι, επήλθε η Καταστροφή της Σμύρνης με τη γενικευμένη πλέον εκδίωξη μεγάλου μέρους του ελληνογενούς πληθυσμού. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν στην συνομολόγηση μιας συνθήκης ανακωχής, που είχε ως αποτέλεσμα την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που ακολουθήθηκε στη συνέχεια μέχρι το 1924, απ όλη την Μικρά Ασία και τον ερχομό 1,5 εκατομμυρίου ελληνογενών προσφύγων στην Ελλάδα. 37

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 4. ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Βασικός σκοπός αυτής της μεταπτυχιακής εργασίας είναι η σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ. Όπως έχει προαναφερθεί, οι σύγχρονοι χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 αναφέρονται στη Παγκόσμια Εγκάρσια Μερκατορική προβολή UTM (Universal Transverse Mercator) με κεντρικό μεσημβρινό των 21, στο γεωδαιτικό datum ED50 και το ελλειψοειδές του Hayford, ενώ οι χάρτες της Generalkarte έχουν διαφορετικό σύστημα αναφοράς, αυτό της αυστριακής πολυεδρικής προβολής. Κατά συνέπεια, για να επιτευχθεί η σύγκριση των μεταβολών που συνέβησαν στο πέρασμα του χρόνου μεταξύ των διαφορετικών πηγών χαρτών ορίζεται ένα κοινό σύστημα αναφοράς στο οποίο προσαρμόζονται οι διαφορετικές κατηγορίες χαρτών. Αυτό το κοινό σύστημα αναφοράς είναι το σύγχρονο σύστημα αναφοράς που χρησιμοποιούν οι χάρτες της ΓΥΣ, δηλαδή η χαρτογραφική προβολή είναι η UTM με γεωδαιτικό datum το ED50. Για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων από τους χάρτες της Generalkarte και των αντίστοιχων ελληνικών παράγωγών τους, αρχικά γεωαναφέρονται στο δικό τους σύστημα αναφοράς, την αυστριακή πολυεδρική προβολή και ακολούθως μετασχηματίζονται στο κοινό σύγχρονο σύστημα αναφοράς που φέρουν και οι χάρτες της ΓΥΣ (χαρτογραφική προβολή UTM, γεωδαιτικό datum το ED50). Συγκεντρωτικά, οι μετασχηματισμοί που ακολουθούνται για τις προσαρμογές των φύλλων είναι οι ακόλουθοι: 1. Γεωαναφορά των ψηφιακών χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών στο δικό τους σύστημα αναφοράς, τη αυστριακή πολυεδρική προβολή. 2. Γεωαναφορά των σύγχρονων ελληνικών χαρτών της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 στο δικό τους σύστημα αναφοράς, τη UTM. 3. Μετασχηματισμοί των γεωαναφερμένων ψηφιακών χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών στο κοινό σύστημα αναφοράς της UTM. Παρακάτω, δίνονται σχηματικά, τα στάδια των μετασχηματισμών που ακολουθήθηκαν (Εικόνα 32). 38

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Εικόνα 32: Η διαδικασία των γεωαναφορών και των μετασχηματισμών που ακολουθήθηκε για την προσαρμογή των φύλλων χάρτη της ΓΥΣ (κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000), της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους στο κοινό σύστημα αναφοράς της UTM. 39

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 4.1. Γεωαναφορά ψηφιακών φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών Η διαδικασία της γεωαναφοράς περιλαμβάνει την επιλογή σημείων ελέγχου (control points) από την σαρωμένη εικόνα των οποίων οι συντεταγμένες σε ένα ορισμένο γεωγραφικό σύστημα αναφοράς είναι ήδη γνωστές. Σε αυτό το σημείο, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι, τα διανυσματικά αρχεία των καννάβων 14, στα οποία γεωαναφέρονται οι χάρτες της Generalkarte και οι ελληνικοί παράγωγοι χάρτες, δεν φέρουν πλήρως τα χαρακτηριστικά της προβολής τους (αυστριακή πολυεδρική προβολή), καθώς αυτή η προβολή δε χρησιμοποιείται πλέον και σε κανένα λογισμικό δεν υπάρχουν οι παράμετροι και οι εξισώσεις που την ορίζουν. Στη θέση αυτής, χρησιμοποιείται η ημιτονοειδής προβολή, η Sinusoidal projection, η οποία ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με την αρχική στο σχήμα και στο μέγεθος των φύλλων. Ως μεσημβρινός αναφοράς χρησιμοποιείται ο μεσημβρινός που περνάει από τη νήσο Φέρρο των Κανάριων, που εμφανίζεται και στα φύλλα της Genaralkarte (Ντάλλας Γ., 2006). Ο νομός Θεσσαλονίκης απεικονίζεται πλήρως σε τέσσερα (4) φύλλα χάρτη της Generalkarte και αντίστοιχα σε άλλα τέσσερα (4) φύλλα χάρτη των ελληνικών παράγωγων. Οι γεωαναφορές αυτών των φύλλων έλαβαν χώρα στο σχεδιαστικό πρόγραμμα Microstation και στις χαρτογραφικές εφαρμογές του (I/RAS C). Συγκεκριμένα, για τη γεωαναφορά των φύλλων χάρτη τόσο της Generalkarte όσο και των ελληνικών παράγωγών τους χρησιμοποιήθηκαν δεκαπέντε (15) σημεία ελέγχου, τα οποία ισοκατανέμονται στο κάθε φύλλο και οι μετασχηματισμοί που χρησιμοποιήθηκαν στις γεωαναφορές των χαρτών ήταν ο 2 ος πολυωνυμικός 15 και ο μετασχηματισμός πεπερασμένων σημείων 16. Το βήμα καννάβου του ψηφιακού 14 Τα ψηφιακά διανυσματικά αρχεία των καννάβων της ημιτονοειδής προβολής (για τα φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους) και της UTM (για τα φύλλα χάρτη της ΓΥΣ και τα γεωαναφερμένα φύλλα της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους), δόθηκαν από την υπεύθυνη καθηγήτρια κ. Χρ. Μπούτουρα (Κεφάλαιο 1.2.). 15 Ο 2 ος πολυωνυμικός μετασχηματισμός, χρειάζεται τουλάχιστον έξι σημεία ελέγχου και από έξι σημεία και πάνω εφαρμόζεται συνόρθωση, διατηρεί τις ευθείες γραμμές (Παρασχάκης Ι., Παπαδοπούλου Μ., Πατιάς Π., 1998). 16 Ο μετασχηματισμός πεπερασμένων σημείων λειτουργεί με σημεία ελέγχου για τα οποία εισάγονται οι συντεταγμένες και παραμένουν σταθερά στην ορισθείσα θέση. Δεν υπάρχει περιορισμός στα σημεία ελέγχου, καθώς δεν εφαρμόζεται συνόρθωση και η εικόνα παραμορφώνεται βάσει αυτών (Σασκαλίδου Μ., 2009). 40

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ αρχείου είναι σχεδιασμένο ανά 15 και τα σημεία ελέγχου που χρησιμοποιούνται είναι σημεία τομής του καννάβου. Για τον έλεγχο της γεωαναφοράς των χαρτών υπολογίστηκε η γραφική ακρίβεια του χάρτη με βάση την διακριτική ικανότητα του ανθρώπινου ματιού (0,2 mm). Οπότε, το σφάλμα των 0,2 mm, για κλίμακα χάρτη 1:200.000 αντιστοιχεί σε 40 m στην πραγματικότητα. Η διαφορετική επιλογή μετασχηματισμού σε κάθε φύλλο εξαρτιόταν από το σφάλμα των 40 m, καθώς όταν οι αποκλίσεις των σημείων ελέγχου με τον 2 ο πολυωνυμικό μετασχηματισμό ήταν μεγαλύτερες από αυτό, εφαρμοζόταν ο μετασχηματισμός πεπερασμένων σημείων. Τέτοια περίπτωση αποτελεί το φύλλο Βοδενά (Έδεσσα) της Generalkarte (Εικόνα 33). 59 58 47 16 8 15 87 35 12 18 9 33 45 129 72 11 14 11 113 65 39 19 24 13 99 93 67 25 26 23 Εικόνα 33: Αριστερά, η γεωαναφορά του φύλλου "Vodena" της Generalkarte με το 2 ο πολυωνυμικό μετασχηματισμό και οι μετατοπίσεις που σημειώνονται στα σημεία ελέγχου που χρησιμοποιήθηκαν σε μέτρα. Δεξιά, η τελική γεωαναφορά του φύλλου "Vodena" της Generalkarte με το μετασχηματισμό πεπερασμενων σημείων και οι αντίστοιχες μετατοπίσεις στα σημεία ελέγχου σε μέτρα, με κόκκινο σημειώνονται οι μη αποδεκτές αποκλίσεις. Κατ αυτό τον τρόπο, έγιναν όλες οι γεωαναφορές των φύλλων χάρτη της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους και οι αποκλίσεις των σημείων ελέγχου κρίθηκαν ικανοποιητικές καθώς είναι μικρότερες των 40 m του επιτρεπτού σφάλματος. 41

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ VODENA SALONIKI HALKIZIKI (CHALKIDIKE) LARISA Εικόνα 34: Οι γεωαναφορές των φύλλων χάρτη της Generalkarte, στην αυστριακή πολυεδρική προβολή. ΕΔΕΣΣΑ (ΒΟΔΕΝΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ ΛΑΡΙΣΑ Εικόνα 35: Οι γεωαναφορές των ελληνικών παράγωγων φύλλων χάρτη, στην αυστριακή πολυεδρική προβολή. 42

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 4.2. Γεωαναφορά των σύγχρονων ελληνικών χαρτών της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 Οι σύγχρονοι χάρτες της ΓΥΣ που χρησιμοποιούνται, καλύπτουν την επιφάνεια του νομού Θεσσαλονίκης σε δεκαεννιά (19) φύλλα χάρτη, κλίμακας 1:50.000 και σε ένα (1) φύλλο χάρτη, κλίμακας 1:250.000. Ομοίως, και αυτοί οι χάρτες γεωαναφέρονται στο προβολικό σύστημα, στο οποίο είναι σχεδιασμένοι (χαρτογραφική προβολή UTM, γεωδαιτικό datum το ED50). Εικόνα 36: Τα 19 φύλλα χάρτη της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000, που καλύπτουν το Νομό Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα, τα φύλλα χάρτη της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 που χρησιμοποιήθηκαν, αναγράφονται ακολούθως από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά, σε σχέση με την εικόνα 36: Κερκίνη Πλατύ Σιδηρόκαστρο Θεσσαλονίκη Γιαννιτσά Θέρμη Κουφάλια Ζαγκλιβέρι Κιλκίς Σταυρός Λαχανάς Στρατονίκη Σοχός Επανομή Σιτοχώριον Βασιλικά Ροδόλιβος Πολύγυρος Αλεξάνδρεια 43

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Αρχικά, επιτυγχάνεται η γεωαναφορά των φύλλων χάρτη της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000, στο ψηφιακό αρχείο του καννάβου της UTM, με οκτώ (8) σημεία ελέγχου, που ισοκατανέμονται στην επιφάνεια του φύλλου. Το βήμα καννάβου του ψηφιακού αρχείου και των φύλλων της ΓΥΣ είναι ανά 5. Ο μετασχηματισμός που χρησιμοποιήθηκε, ήταν ο αφινικός 17. Ομοίως, για τον έλεγχο της γεωαναφοράς των χαρτών υπολογίστηκε η γραφική ακρίβεια του χάρτη με βάση την διακριτική ικανότητα του ανθρώπινου ματιού (0,2 mm), οπότε, το σφάλμα των 0,2 mm, για κλίμακα χάρτη 1:50.000 αντιστοιχεί σε 10 m στην πραγματικότητα. Με βάση αυτό το σφάλμα προσαρμόστηκαν οι χάρτες της Γ.Υ.Σ. και τα αποτελέσματα της γεωαναφοράς των χαρτών κρίθηκαν ικανοποιητικά, με τιμές μικρότερες ή ίσες αυτού. Εικόνα 37: Τα γεωαναφερμένα φύλλα χάρτη της ΓΥΣ, κλίμακας 1:50.000 στην προβολή UTM. 17 Ο αφινικός μετασχηματισμός διατηρεί την παραλληλία των γραμμών και χρειάζεται πάνω από τρία σημεία ελέγχου για να γίνει συνόρθωση (Παρασχάκης Ι., Παπαδοπούλου Μ., Πατιάς Π., 1998). 44

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Εικόνα 38: Το φύλλο Θεσσαλονίκης της ΓΥΣ κλίμακας 1:250.000. Η προσαρμογή του φύλλου Θεσσαλονίκης της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:250.000 στο ψηφιακό αρχείο του καννάβου της UTM, έγινε με τα σαράντα τρία (43) σημεία του καννάβου του χάρτη, με βήμα καννάβου ανά 15. Συνολικά στο συγκεκριμένο φύλλο αναλογούν σαράντα πέντε (45) σημεία του καννάβου ή σταυρονήματα, αλλά τα δύο καλύπτονται από το υπόμνημα και δεν ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν στη γεωαναφορά. Ο μετασχηματισμός που χρησιμοποιήθηκε, ήταν ο 4 ος πολυωνυμικός 18. Για την κλίμακα χάρτη 1:250.000, το επιτρεπτό σφάλμα αντιστοιχεί σε 50 m στην πραγματικότητα και όσον αφορά στο γεωαναφερμένο φύλλο Θεσσαλονίκης, οι αποκλίσεις που σημειώνονται κρίνονται αποδεκτές. Εικόνα 39: Το γεωαναφερμένο φύλλο Θεσσαλονίκης της ΓΥΣ, κλίμακας 1:250.000 στην προβολή UTM. 18 Ο 4 ος πολυωνυμικός μετασχηματισμός χρειάζεται τουλάχιστον δέκα πέντε σημεία ελέγχου και πάνω από αυτά κάνει συνόρθωση (Παρασχάκης Ι., Παπαδοπούλου Μ., Πατιάς Π., 1998). 45

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 4.3. Μετασχηματισμοί γεωαναφερμένων ψηφιακών φύλλων της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων φύλλων στο κοινό σύστημα αναφοράς Η διαδικασία των μετασχηματισμών των γεωαναφερμένων ψηφιακών χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους στο κοινό σύστημα αναφοράς, παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα. Οι χάρτες της Generalkarte και οι ελληνικοί παράγωγοι χάρτες έχουν διαφορετική αρχή μέτρησης των μεσημβρινών (μεσημβρινός αναφοράς: νησί Ferro) με αυτήν που φέρουν οι σύγχρονοι χάρτες της ΓΥΣ (μεσημβρινός αναφοράς: Greenwich) και κατ επέκταση το κοινό σύστημα αναφοράς (χαρτογραφική προβολή UTM, γεωδαιτικό datum το ED50). Οπότε, για να επιτευχθούν σωστά οι μετασχηματισμοί, πρώτα γίνεται μετάθεση των καννάβων κάθε φύλλου στο μεσημβρινό αναφοράς των μηκών του Greenwich και έπειτα μετασχηματίζονται στο προβολικό σύστημα της UTM (Εικόνα 40). Εικόνα 40: Ο γεωγραφικός κάνναβος της UTM και οι προσαρμοσμένοι κάνναβοι των χαρτών της Generalkarte. 46

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Έπειτα, προσαρμόζονται με 2 ο πολυωνυμικό μετασχηματισμό οι γεωαναφερμένοι χάρτες της Generalkarte και οι γεωαναφερμένοι ελληνικοί παράγωγοι χάρτες, στους αντίστοιχους προσαρμοσμένους καννάβους της UTM. Τα σημεία ελέγχου και σε αυτή την περίπτωση είναι δέκα πέντε (15), όπως και στην γεωαναφορά των χαρτών και το επιτρεπτό σφάλμα ομοίως είναι στα 40 m. Όλοι οι μετασχηματισμοί κρίθηκαν αποδεκτοί, καθώς οι αποκλίσεις που παρουσιάστηκαν ήταν μικρότερες των 40 m. Εικόνα 41: Τα προσαρμοσμένα φύλλα χάρτη της Generalkarte, στη UTM. 47

Κεφάλαιο: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Εικόνα 42: Τα προσαρμοσμένα ελληνικά παράγωγα φύλλα χάρτη, στη UTM. 48

Κεφάλαιο: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ 5. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Ένας από τους βασικούς σκοπούς αυτής της εργασίας είναι η καταγραφή των τοπωνυμίων (ονομασία και γεωγραφική θέση) του υπό μελέτη νομού. Σαν υπόβαθρο των τοπωνυμίων χρησιμοποιήθηκε ο συγκεντρωτικός πίνακας της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ. ΣΤΑΤ.), όπου σημειώνονται όλες οι διοικητικές διαιρέσεις με βάση το πρόγραμμα Καλλικράτης. Συγκεκριμένα, σε πρώτο στάδιο καταγράφηκαν σε πίνακα οι σημερινοί οικισμοί με βάση την ΕΛ. ΣΤΑΤ. ανά Καλλικρατικό δήμο, ανά Δημοτική Ενότητα (παλιός Καποδιστριακός δήμος) και ανά οικισμό. Έπειτα, αντιστοιχήθηκαν ή συμπληρώθηκαν τα τοπωνύμια των φύλλων της Generalkarte και μετά των ελληνικών παράγωγων φύλλων. Η αντιστοίχιση των ονομασιών των οικισμών έγινε μέσω έρευνας των παλαιών οικισμών από ηλεκτρονικές πηγές. Μετά τη συμπλήρωση των ονομασιών των οικισμών καταγράφονται οι γεωγραφικές συντεταγμένες των οικισμών τόσο στο κοινό σύστημα αναφοράς της UTM όσο και στην αυστριακή πολυεδρική προβολή των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων τους. Τέλος, υπολογίζονται οι διαφορές συντεταγμένων των οικισμών "ανά ζεύγος χαρτών" και ειδικότερα δίνονται: οι διαφορές συντεταγμένων των οικισμών μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών της σειράς στην προβολή που είναι σχεδιασμένοι οι χάρτες, την αυστριακή πολυεδρική προβολή, ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για την ορθότητα παραγωγής των παράγωγων χαρτών από τους αυστριακούς, οι διαφορές συντεταγμένων των οικισμών των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών στο κοινό σύστημα αναφοράς, τη UTM, όπου είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η ακρίβεια της αποτύπωσης της θέσης των οικισμών στους παλιούς χάρτες της Generalkarte με την πραγματική θέση τους όπως είναι προσδιορισμένη στους σύγχρονους χάρτες και τέλος, οι διαφορές συντεταγμένων των οικισμών μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών στη UTM. 49

Κεφάλαιο: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Συγκεντρωτικά, σχηματίζονται τρεις (3) πίνακες για την καταγραφή των τοπωνυμίων, οι οποίοι παρατίθενται αναλυτικά στο παράρτημα της εργασίας: Πίνακας 6, συγκριτικός πίνακας της θέσης των οικισμών στην ημιτονοειδή προβολή, μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους. Πίνακας 7, συγκριτικός πίνακας της θέσης των οικισμών στην προβολή UTM, των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους. Πίνακας 8, συγκριτικός πίνακας της θέσης των οικισμών στην προβολή UTM, μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους. Ακολούθως, δίνονται σχηματικά οι μεγάλες και οι μικρές διαφορές συντεταγμένων στο μωσαϊκό των ελληνικών παράγωγων χαρτών στην ημιτονοειδή προβολή, όπως προέκυψαν από τον πίνακα 6 (βλ. Παράρτημα). Οι κόκκινες περιοχές υποδηλώνουν τις μεγαλύτερες μετατοπίσεις κατά γεωγραφικό πλάτος ή μήκος, οι οποίες κυμαίνονται από 1 έως 2, ενώ οι πράσινες περιοχές είναι εκείνες με τις μικρότερες μετατοπίσεις κατά γεωγραφικό πλάτος ή μήκος και κυμαίνονται από 0,05-5. Παρατηρώντας την Εικόνα 43, φαίνεται ότι στο φύλλο της Έδεσσας υπάρχουν μεγαλύτερες αλλαγές σε σχέση με το φύλλο της Θεσσαλονίκης καθώς είναι περισσότεροι οικισμοί οι οποίοι παρουσιάζουν μετατοπίσεις στη θέση τους. Ακόμη, παρατηρούνται μεγάλα τμήματα στους χάρτες όπου σημειώνονται μικρές μετατοπίσεις και σαφώς καλύπτουν το μεγαλύτερο τμήμα του νομού. Τέλος, εκτός από μεμονωμένες περιπτώσεις, η γενική εικόνα που παρουσιάζουν οι οικισμοί ως προς τη θέση τους στους δύο χάρτες είναι ότι υπάρχει μεγάλη ταύτιση και η ακρίβεια των ελληνικών παράγωγων φύλλων της Generalkarte σε σχέση με τα αυστριακά φύλλα είναι πολύ ικανοποιητική. 50

Κεφάλαιο: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Εικόνα 43: Μωσαϊκό ελληνικών παράγωγων φύλλων της Generalkarte στην ημιτονοειδή προβολή, όπου σημειώνονται οι μικρές και οι μεγάλες αποκλίσεις (πράσινο και κόκκινο αντίστοιχα) των οικισμών σε σχέση με τους χάρτες της Generalkarte. Μελετώντας τον πίνακα 8 (βλ. Παράρτημα), συμπεραίνεται ότι οι διαφορές των συντεταγμένων των οικισμών μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους, παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες. Ταυτοχρόνως, παρατηρώντας και τον πίνακα 7 (βλ. Παράρτημα), όπου σημειώνονται οι διαφορές των συντεταγμένων των σύγχρονων χαρτών με τους χάρτες της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγών τους, συμπεραίνεται ότι έχουν περίπου τις ίδιες διαφορές κατά γεωγραφικό πλάτος και μήκος, οπότε γίνεται η παραδοχή της σχηματικής απόδοσης των διαφορών σε ένα από τα δύο ζεύγη συγκρίσεων καθώς παρόμοια κατάσταση ισχύει και για το άλλο. Κατά συνέπεια, δίνονται σχηματικά οι μεγάλες και οι μικρές διαφορές συντεταγμένων (μεταξύ των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ και των ελληνικών παράγωγων χαρτών), σε μωσαϊκό των ελληνικών παράγωγων χαρτών στην προβολή UTM, όπως προέκυψαν από τον πίνακα 7. Ομοίως, οι κόκκινες περιοχές υποδηλώνουν τις μεγαλύτερες μετατοπίσεις κατά γεωγραφικό πλάτος ή μήκος ενώ οι πράσινες περιοχές είναι εκείνες με τις μικρότερες μετατοπίσεις. 51

Κεφάλαιο: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Εικόνα 44: Μωσαϊκό ελληνικών παράγωγων φύλλων της Generalkarte στην προβολή UTM, όπου σημειώνονται οι μικρές και οι μεγάλες αποκλίσεις (πράσινο και κόκκινο αντίστοιχα) των οικισμών σε σχέση με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ. Είναι εμφανές ότι μικρότερες αποκλίσεις σημειώνονται στη δυτική πλευρά του νομού σε σχέση με την ανατολική. Οι μεγαλύτερες μετατοπίσεις κατά γεωγραφικό πλάτος ή μήκος που σημειώνονται, κυμαίνονται από 1 έως 7 και τοποθετούνται νότια των λιμνών (λίμνη Λαγκαδά και Βόλβης), ενώ οι μικρότερες μετατοπίσεις κυμαίνονται από 0,07-40. Τέλος, είναι αρκετοί οικισμοί οι οποίοι αποκλίνουν από 40 έως 1 και για αυτό το λόγο δεν αποδόθηκαν περισσότερες περιοχές με τις ακραίες μετατοπίσεις. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η ίδια σχηματική απεικόνιση των μετατοπίσεων αναμένεται και μεταξύ της σύγκρισης των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ με τους χάρτες της Generalkarte με πολύ μικρές διαφοροποιήσεις και γι αυτό τον λόγο δεν παρατίθεται αντίστοιχη εικόνα. 52

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ 6. ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Η διαδικασία των προσαρμογών των χαρτών που ακολουθήθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ενιαίου διανυσματικού υποβάθρου στο οποίο τοποθετούνται όλα τα φύλλα της Generalkarte και τα ελληνικά της παράγωγα μαζί με τα σύγχρονα φύλλα χάρτη της ΓΥΣ, που όμως βρίσκονται σε πλήρη επικάλυψη. Για τις συγκρίσεις των φύλλων χρησιμοποιείται η τεχνική της ψηφιακής διαφάνειας (Livieratos E., 2006), όπου επιτρέπει τη μελέτη των παλιών υποβάθρων όπως αυτά της Generalkarte σε σχέση με τα σημερινά. Κατ αυτό τον τρόπο, εξάγονται χρήσιμα συμπεράσματα για το περιεχόμενο των χαρτών που αφορούν τόσο τα γεωμετρικά όσο και τα θεματικά στοιχεία. Η διαδικασία αυτή γίνεται μέσω του σχεδιαστικού προγράμματος Adobe Illustrator CS. Η εισαγωγή των ψηφιακών αρχείων, δηλαδή το ψηφιακό διανυσματικό αρχείο με τους καννάβους στη UTM και το σύνολο των γεωαναφερμένων χαρτών (χάρτες Generalkarte και ελληνικοί παράγωγοι χάρτες κλίμακας 1:200.000, χάρτες ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000) στο σχεδιαστικό πρόγραμμα Illustrator, γίνεται υπό μια ενιαία κλίμακα την 1:250.000. Η επιλογή αυτής της κλίμακας γίνεται μεταξύ των τριών διαφορετικών κλιμάκων, που φέρουν οι χάρτες (1:50.000, 1:200.000, 1:250.000) και το κριτήριο που τίθεται, είναι η μικρότερη κλίμακα ώστε να αποφευχθούν οι παραμορφώσεις. Γενικά, η επεξεργασία ενός ψηφιακού αρχείου στο πρόγραμμα Illustrator γίνεται στην κλίμακα που ορίζεται από την αρχή, οπότε για την σωστή επεξεργασία ψηφιακών αρχείων πρώτα γίνεται η αναγωγή με βάση μια κοινή απόσταση από τον γεωαναφερμένο χάρτη (των πραγματικών διαστάσεων) στην υπό νέα κλίμακα απόσταση. Ακολούθως, δίνεται η σχηματική αναπαράσταση για τη διαδικασία εισαγωγής του ψηφιακού διανυσματικού αρχείου, που φέρει τους καννάβους για τους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 και για τους χάρτες της Generalkarte και τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες. 53

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Απόσταση μέσα στο πρόγραμμα Microstation, όπου ο χάρτης είναι στις πραγματικές του διαστάσεις L πραγματικό = 292715,825 m Απόσταση μέσα στο πρόγραμμα Illustrator, όπου ο χάρτης είναι σε τυχαίες διαστάσεις L τυχαίας κλίμακας =613,341 cm Εικόνα 45: Διαδικασία εισαγωγής ψηφιακού διανυσματικού αρχείου μέσα στο σχεδιαστικό πρόγραμμα Illustrator. Η απόσταση L πραγματικό = 292715,825 m ανάγεται στη νέα κλίμακα 1:250.000 που ισοδυναμεί με L πραγματικό 1:250.000 = 117,09 cm, οπότε ο λόγος της L πραγματικό 1:250.000 / L τυχαίας κλίμακας = 19.09% δίνει το ποσοστό σμίκρυνσης, το οποίο πρέπει να εφαρμοσθεί στο ψηφιακό αρχείο ώστε να έρθει στην σωστή κλίμακα. Έπειτα, από την εφαρμογή της σμίκρυνσης, ολοκληρώνεται σωστά η εισαγωγή του ψηφιακού αρχείου. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται και για όλα τα υπόλοιπα ψηφιακά αρχεία (χάρτες Generalkarte και ελληνικοί παράγωγοι χάρτες, χάρτες ΓΥΣ), ώστε να συμπληρωθεί πλήρως το τελικό αρχείο που θα περιλαμβάνει όλες τις πληροφορίες - δεδομένα των συγκρίσεων. Αρχικά, μελετώνται λεπτομερώς οι διαφορές και οι ομοιότητες των γεωγραφικών στοιχείων των φύλλων της Generalkarte με τα αντίστοιχα ελληνικά τους παράγωγα. Έπειτα, παρατίθενται οι συγκρίσεις των χαρτών της Generalkarte με 54

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 και τέλος, οι συγκρίσεις μεταξύ των ελληνικών παράγωγων χαρτών και των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ. Η παράθεση των διαφορών και των ομοιοτήτων γίνεται αναλόγως την γεωμετρική υπόσταση της υπό σύγκρισης πληροφορίας και ειδικότερα, εξετάζονται ξεχωριστά οι βασικές κατηγορίες συμβόλων (σημειακά, γραμμικά, επιφανειακά και ονοματολογία τοπωνύμια). 6.1. Σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες Είναι εμφανής η επιρροή των αυστριακών χαρτών στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, καθώς κατά ένα μεγάλο ποσοστό μεταφέρονται αυτούσιες οι πληροφορίες από τον ένα χάρτη στον άλλο και γενικότερα, ακολουθήθηκαν οι γενικές προδιαγραφές και οι αρχές σύνταξης της τρίτης χαρτογράφησης της αυτοκρατορίας 19. Αρχικά, εξετάζονται οι ομοιότητες και οι διαφορές που παρουσιάζουν οι χάρτες της Generalkarte σε σχέση με τους ελληνικούς της παράγωγους, ως προς τα σημειακά σύμβολα και ειδικότερα τα θεματικά που αφορούν τις γέφυρες, τα ερείπια και τους οικισμούς. Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενο κεφάλαιο, η απόδοση του συμβόλου των οικισμών τόσο στους χάρτες της Generalkarte όσο και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες μεταβάλλεται από σημειακό σε επιφανειακό ανάλογα με τη σπουδαιότητα του οικισμού. Οπότε, για το συγκεκριμένο φαινόμενο γίνεται η παραδοχή να αντιμετωπισθεί ως σημειακό φαινόμενο ώστε να παρατηρηθεί ενιαία στο σύνολο των φύλλων, καθώς οι σημειακοί οικισμοί καλύπτουν και τη μεγαλύτερη επιφάνεια του χάρτη. Οι χάρτες της Generalkarte δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην απόδοση θεματικής πληροφορίας όπως οι θέσεις των γεφυρών, καθώς η κύρια χρήση τους ήταν για στρατιωτικές επιχειρήσεις. Αντιθέτως, δεν παρατηρείται η ίδια προσοχή και στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, με σημαντικές ελλείψεις θεματικών πληροφοριών (Εικόνα 46). 19 Βλ. Κεφάλαιο 1.1.2.1., σελ. 2. 55

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 46: Αριστερά, απόσπασμα φύλλου Vodena, όπου σημειώνεται η θέση των ξύλινων γεφυρών και δεξιά το αντίστοιχο απόσπασμα φύλλου Έδεσσας όπου δεν απεικονίζεται καμία πληροφορία. Στο υπόμνημα των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών τους παράγωγων παραθέτεται ένα σύμβολο με το γενικό τίτλο Ruine, δηλαδή ερείπια, χωρίς να διευκρινίζεται αν πρόκειται για ερείπια κτιρίων, οικισμών, κάστρων κ.λπ. ή γενικά για το είδος του ερειπίου. Επιπλέον, το σύμβολο του ερειπίου στους χάρτες της Generalkarte μπορεί να συνοδεύεται από το γράμμα R ή με το όνομα του τοπωνυμίου ή να σημειώνεται μόνο το σύμβολο και τίποτα άλλο, ενώ στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, ομοίως με τις γέφυρες, δεν εμφανίζονται όλα τα ερείπια που απεικονίζονται στα αντίστοιχα αυστριακά (Εικόνα 47). Τέλος, παρατηρούνται οι πρώτες σημαντικές μετατοπίσεις του τοπωνυμίου "Scala Stavros" και "Σκάλα Σταυρού" με 3 km απόκλιση και του θεματικού συμβόλου του μοναστηριού "Mon Aja Maria" και "Αγία Μαρίνα" με 1 km απόκλιση, στα αντίστοιχα φύλλα της Generalkarte και των ελληνικών τους παράγωγων. Ακόμη, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι το σημειακό σύμβολο που χρησιμοποιούν οι δύο 56

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ χάρτες για την Αγία Μαρίνα όπου στην πρώτη περίπτωση των χαρτών της Generalkarte σημειώνεται ως μοναστήρι και στη δεύτερη περίπτωση ως ερημοκκλήσι (Εικόνα 47). Εικόνα 47: Επάνω απόσπασμα φύλλου Saloniki, όπου σημειώνονται με κόκκινο χρώμα, τα ερείπια τα οποία λείπουν από το αντίστοιχο απόσπασμα φύλλου Θεσσαλονίκης (κάτω). Με μπλε χρώμα αποδίδονται οι σημαντικές μετατοπίσεις των τοπωνυμίων και η διαφορετική απεικόνιση του θεματικού συμβόλου της Αγίας Μαρίνας με κίτρινο χρώμα. Παρατηρώντας τους οικισμούς στους δύο χάρτες οι αποκλίσεις κυμαίνονται από 50 έως 600 m, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν μεγάλες μετατοπίσεις μέχρι και 3 km, σε παρόμοιο παράδειγμα με αυτό της "Σκάλας Σταυρού". Οι διαφορές αυτές παραθέτονται στον ακόλουθο πίνακα και στην Εικόνα 48, σε αποσπάσματα των φύλλων της Θεσσαλονίκης, όπου με κόκκινο σημειώνεται το κέντρο των οικισμών στο φύλλο Saloniki και με πράσινο το κέντρο του αντίστοιχου οικισμού στο ελληνικό παράγωγο φύλλο της Θεσσαλονίκης ενώ με κίτρινο δίνεται η διεύθυνση της μετατόπισης και η απόκλιση μεταξύ των οικισμών. 57

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Πίνακας 3: Απόσπασμα του συγκριτικού πίνακα της θέσης των οικισμών, στην αυστριακή πολυεδρική προβολή, μεταξύ των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών 20. Με κόκκινο σημειώνεται η μεγαλύτερη απόκλιση (600 m) και με γαλάζιο η μικρότερη απόκλιση (50 m). Φύλλο χάρτη Κατηγορία τοπωνυμίου Generalkarte λ φ Ελληνικοί παράγωγοι Generalkarte λ φ ⁰ ⁰ ⁰ ⁰ Διαφορές Generalkarte - Ελληνικών παράγωγων Δλ Δφ ⁰ ⁰ Θεσσαλονίκης οικισμός Visoka 40 55 15.84 40 50 52.23 Βυσσώκα (μ) 40 55 34.09 40 50 39.84 0 0-18.25 0 0 12.39 Θεσσαλονίκης οικισμός Kukari 40 54 12.67 40 51 28.98 Κοτσκάρι (τ) 40 54 12.87 40 51 37.16 0 0-0.20 0 0-8.18 Θεσσαλονίκης οικισμός Berovo 40 56 47.72 40 54 43.35 Μπέροβα (χ) 40 56 49.30 40 54 50.28 0 0-1.58 0 0-6.93 Θεσσαλονίκης οικισμός Horuda (Huvilud) 41 0 20.78 40 54 39.28 Χωρούδα (χ) 41 0 20.97 40 54 42.18 0 0-0.19 0 0-2.90 Θεσσαλονίκης οικισμός Džami mah. 40 50 15.15 40 48 44.89 Τζαμί 40 50 12.36 40 48 52.31 0 0 2.79 0 0-7.42 Θεσσαλονίκης οικισμός Likovan (Negovan) Θεσσαλονίκης ερείπιο Osmanli 40 46 44.84 40 50 15.88 40 52 0.54 40 55 45.70 Λιγκοβάνη (μ) 40 51 58.17 40 55 48.09 0 0 2.37 0 0-2.39 Οσμανλή Μαχαλέδες (τ) 40 46 46.42 40 50 24.68 0 0-1.58 0 0-8.80 Θεσσαλονίκης οικισμός Lahana 40 53 41.13 40 57 25.12 Λαχανάς (τ) 40 53 40.26 40 57 32.04 0 0 0.87 0 0-6.92 Θεσσαλονίκης οικισμός Zarovo 40 54 45.70 40 54 7.30 Ζάροβον (χ) 40 54 47.80 40 54 11.51 0 0-2.10 0 0-4.21 Θεσσαλονίκης οικισμός Suho (Sohos) 40 58 47.97 40 50 38.87 Σωχός (τ) 40 58 43.78 40 50 45.45 0 0 4.19 0 0-6.58 Θεσσαλονίκης οικισμός Grumiči 40 56 45.17 40 50 18.50 Γκριμίτς (τ) 40 57 9.63 40 50 9.43 0 0-24.46 0 0 9.07 Θεσσαλονίκης οικισμός Kran 40 49 37.14 40 50 22.75 Κράν 40 49 36.86 40 50 30.47 0 0 0.28 0 0-7.72 20 Βλ. Παράρτημα Πίνακα 6 58

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ 200 m 100 m 190 m 50 m 430 m 600 m Εικόνα 48: Αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου με κόκκινο και πράσινο χρώμα απεικονίζονται οι σημειακές θέσεις των οικισμών, αντίστοιχα και με κίτρινο χρώμα δίνονται οι αποκλίσεις. Στην Εικόνα 49, απεικονίζονται ορισμένες παρατηρήσεις για τα γραμμικά σύμβολα των χαρτών, που αφορούν τα ποτάμια, το οδικό και σιδηροδρομικό δίκτυο. Με κόκκινο χρώμα αποδίδονται οι κατηγορίες οδικού δικτύου του φύλλου Vodena και με πράσινο χρώμα η αντιστοίχιση αυτών στο ελληνικό παράγωγο φύλλο της Έδεσσας. Όσον αφορά στο οδικό δίκτυο, αξίζει να σημειωθεί ότι σε επίπεδο νομού δεν φαίνεται καμία διαφοροποίηση (Εικόνα 50) και δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές στο σχεδιασμό του στα δύο φύλλα αλλά παρατηρούνται ορισμένες ελλείψεις δρόμων στα ελληνικά παράγωγα φύλλα στις μικρότερες κατηγορίες (Εικόνα 49 - κόκκινη διακεκομμένη γραμμή, κατηγορία οδικού δικτύου που εμφανίζεται μόνο στο χάρτη της Generalkarte). Τέλος, με μπλε χρώμα δίνεται η μεγάλη απόκλιση στην απόδοση των εκβολών του Αξιού ποταμού, που υπάρχει μόνο στο ελληνικό παράγωγο φύλλο της Έδεσσας και πέραν αυτού, τα ποτάμια παρουσιάζουν ομοίως σημαντική ταύτιση. Πλήρης ομοιότητα και ταύτιση παρουσιάζει και το σιδηροδρομικό δίκτυο στους δύο χάρτες (Εικόνα 49). 59

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 49: Αποσπάσματα φύλλων Vodena και Έδεσσας. 60

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 50: Απεικόνιση κυρίων κατηγοριών οδικού δικτύου στους υπό σύγκριση χάρτες (Generalkarte ελληνικοί παράγωγοι). Ένα γραμμικό στοιχείο που απεικονίζεται μόνο στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες, είναι τα διοικητικά όρια και ειδικότερα τα όρια των επαρχιών (Εικόνα 51). Πολύ μικρή μετατόπιση παρουσιάζεται στο σχεδιασμό της ακτογραμμής στους δύο χάρτες. Με κόκκινη γραμμή απεικονίζεται η ψηφιοποιημένη ακτογραμμή από το φύλλο Saloniki και με πράσινη γραμμή η αντίστοιχη στο ελληνικό παράγωγο φύλλο της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 52). Εικόνα 51: Αποσπάσματα φύλλων Halkiziki και Χαλκιδικής, όπου φαίνονται τα όρια των επαρχιών από τον ελληνικό παράγωγο χάρτη. 61

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 52: Αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου φαίνονται οι απεικονίσεις της ακτογραμμής με κόκκινο και με πράσινο, αντίστοιχα. Τέλος, ως προς την απόδοση του εδαφικού ανάγλυφου και ειδικότερα των ισοϋψών καμπύλων παρατηρείται ταύτιση ως προς τον σχεδιασμό τους αλλά υπάρχει μια σημαντική διαφοροποίηση στην απόδοση. Στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες υπάρχει διαβάθμιση των ισοϋψών καμπύλων σε κύριες και δευτερεύουσες κάτι που δεν παρατηρείται στα αντίστοιχα φύλλα της Generalkarte (Εικόνα 53). Δευτερεύουσα ή κύρια ισοϋψής, καμία διαβάθμιση στις ισοϋψείς στο χάρτη της Generalkarte Κύρια ισοϋψής, μόνο στο ελληνικό παράγωγο φύλλο Εικόνα 53: Αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου φαίνονται οι διαφορετικές αποδόσεις των ισοϋψών καμπύλων, με κόκκινο και πράσινο αντίστοιχα. 62

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Μικρές αποκλίσεις παρουσιάζονται και στο σχεδιασμό των λιμνών στα δύο φύλλα, με πιο ομαλοποιημένη τη σχεδίαση των ορίων της λίμνης Λαγκαδά στο φύλλο της Generalkarte σε σύγκριση με το αντίστοιχο του ελληνικού παράγωγου φύλλου. Δίνεται μεγαλύτερη λεπτομέρεια στην αποτύπωση των υδάτινων στοιχείων στους ελληνικούς παράγωγους χάρτες σε σχέση με τους αυστριακούς χάρτες (χάραξη της κοίτης των ποταμών και λιμνών) όπως επίσης μεγαλύτερη λεπτομέρεια υπάρχει και στο περίγραμμα των δασών από τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες (Εικόνα 54). Εικόνα 54: Αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου αριστερά φαίνονται τα όρια της λίμνης Λαγκαδά με κόκκινο και πράσινο στους δύο χάρτες και δεξιά τα περιγράμματα των δασών αντίστοιχα. Οι ονομασίες των τοπωνυμίων που φέρουν τα δύο φύλλα παρουσιάζουν αρκετές διαφοροποιήσεις, καθότι οι χάρτες της Generalkarte παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερο αριθμό πληροφοριών όπως ονομασίες οικισμών, ποταμών, ρεμάτων, κορυφών βουνών (Εικόνα 55). Εικόνα 55: Αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης. Αριστερά και δεξιά σημειώνονται τα τοπωνύμια που απεικονίζονται μόνο στο φύλλο της Generalkarte. 63

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ 6.2. Σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 Σε επόμενο στάδιο εξετάζονται και συγκρίνονται οι χάρτες της Generalkarte με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000. Αρχικά, συγκρίνοντας τους οικισμούς και τις ονομασίες τους, αξίζει να σημειωθεί ότι παρόλο τη μεγάλη διαφορά κλίμακας οι οικισμοί στους σύγχρονους χάρτες κλίμακας 1:50.000 είναι κατά πολύ λιγότεροι σε σχέση με αυτούς που απεικονίζονται στους χάρτες της Generalkarte κλίμακας 1:200.000. Οπότε, ελέγχονται μόνο οι κοινοί οικισμοί στα δύο φύλλα και με μια πρώτη ματιά παρατηρείται μετατόπιση της θέσης αυτών. Οι μετατοπίσεις των οικισμών κυμαίνονται από 200 m έως 2 km εκτός από μερικούς οικισμούς που παρουσιάζουν μεγάλες μετατοπίσεις και φτάνουν μέχρι και τα 5 km. Σημαντική παρατήρηση σε αυτό το σημείο είναι ότι οι μετατοπίσεις των οικισμών στο σύνολο των φύλλων παρουσιάζουν διαφορετική διεύθυνση και κατά συνέπεια δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει κάποιο συστηματικό σφάλμα. Ίδια διεύθυνση στις μετατοπίσεις παρουσιάζεται μόνο σε μικρές περιοχές όπως φαίνεται ακολούθως. Εικόνα 56: Επάνω, αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου απεικονίζονται οι μεγαλύτερες μετατοπίσεις των οικισμών (2 5 km), ενώ αριστερά, αποσπάσματα φύλλων Vodena και Έδεσσας, με τις μικρότερες μετατοπίσεις των οικισμών (200 800 m). 64

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Πίνακας 4: Απόσπασμα του συγκριτικού πίνακα της θέσης των οικισμών, στην προβολή UTM, μεταξύ των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ και των χαρτών της Generalkarte 21. Με κόκκινο σημειώνονται οι μεγάλες αποκλίσεις και με γαλάζιο οι μικρές. Σημερινή ονομασία κατά ΕΛ.ΣΤΑΤ. λ φ λ φ Φύλλο χάρτη Generalkarte ⁰ ⁰ ⁰ ⁰ Διαφορές Σύγχρονου χάρτη - Generalkarte Δλ Δφ ⁰ ⁰ Νέα Απολλωνία 23 26 32.35 40 37 39.45 Θεσσαλονίκης Iri Budžak (Gribuzaki) 23 24 9.44 40 37 37.89 0 2 22.91 0 0 1.56 Μεσοπόταμος 23 26 20.67 40 36 53.79 Θεσσαλονίκης Ilčili 23 23 18.17 40 37 25.67 0 3 2.50 0 0-31.88 Νικομηδινό 23 16 24.48 40 38 9.86 Θεσσαλονίκης Verenos 23 13 51.45 40 38 31.36 0 2 33.03 0 0-21.50 Περιστερώνα 23 20 30.63 40 39 41.56 Θεσσαλονίκης Ogurli (Irekia) 23 19 10.55 40 38 13.61 0 1 20.08 0 1 27.95 Πλατεία 23 20 50.08 40 37 56.59 Θεσσαλονίκης Ilanli 23 17 59.97 40 38 19.96 0 2 50.11 0 0-23.37 Στίβος 23 18 13.16 40 39 0.81 Θεσσαλονίκης Gomonič 23 15 53.76 40 39 24.43 0 2 19.40 0 0-23.62 Κοκκαλού 23 29 34.75 40 37 34.65 Θεσσαλονίκης Kokala 23 27 10.73 40 37 35.33 0 2 24.02 0 0-0.68 Ζαγκλιβέρι 23 17 18.62 40 43 21.49 Θεσσαλονίκης Zagliveri 23 14 46.57 40 35 42.32 0 2 32.05 0 7 39.71 Καλαμωτό 23 22 29.51 40 33 25.42 Θεσσαλονίκης Kargi (Kari) (Kari gölü) 23 18 0.37 40 35 27.59 0 4 29.14 0-2 -2.17 Σαρακήνα 23 12 57.53 40 35 21.44 Θεσσαλονίκης Sarakina 23 12 4.77 40 36 44.60 0 0 52.76 0-1 -23.16 Μεσόκωμον 23 21 15.48 40 34 7.61 Θεσσαλονίκης Giren 23 17 10.85 40 36 4.14 0 4 4.63 0-1 -56.53 Αγγελοχώρι 23 23 46.57 40 34 47.24 Θεσσαλονίκης Sufilar 23 20 24.15 40 36 1.32 0 3 22.42 0-1 -14.08 Ξερόρεμα 23 26 28.42 40 36 8.92 Θεσσαλονίκης Tanri - Vermešli 23 23 0.64 40 36 53.76 0 3 27.78 0 0-44.84 Γερακαρού 23 12 50.74 40 37 44.26 Θεσσαλονίκης Jerakaru 23 11 12.18 40 38 33.36 0 1 38.56 0 0-49.10 Λαγκαδίκια 23 14 47.11 40 38 12.63 Θεσσαλονίκης Langavuk (Langazikia) 23 12 33.66 40 38 39.20 0 2 13.45 0 0-26.57 Βραχιά 22 38 28.00 40 39 47.76 Βοδενών Kajali (Kangelič) 22 38 52.05 40 39 24.64 0 0-24.05 0 0 23.12 Άδενδρο 22 36 19.32 40 40 21.96 Βοδενών Kirdžalar 22 36 44.50 40 40 1.87 0 0-25.18 0 0 20.09 Βαλτοχώρι 22 38 14.74 40 43 9.27 Βοδενών Saridža 22 38 32.39 40 42 58.92 0 0-17.65 0 0 10.35 Μικρό Μοναστήρι 22 32 33.57 40 42 22.72 Βοδενών Zorba (Lanli) 22 32 8.46 40 42 1.19 0 0 25.11 0 0 21.53 Παρθένιο 22 36 27.62 40 42 4.78 Βοδενών Čulhalar 22 36 39.95 40 41 50.88 0 0-12.33 0 0 13.90 21 Βλ. Παράρτημα Πίνακας 7 65

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Για τη σύγκριση του οδικού δικτύου, έγινε ψηφιοποίηση αυτού σε επίπεδο νομού (Εικόνα 57) όπου με κόκκινο χρώμα δίνονται οι κατηγορίες οδικού δικτύου των χαρτών της Generalkarte και με γαλάζιο οι αντίστοιχες στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000. Υπάρχουν νέα τμήματα του οδικού δικτύου (νέα εθνική οδός ΠΑΘΕ), ενώ το υπόλοιπο οδικό δίκτυο σε γενικές γραμμές παρουσιάζει μικρές αποκλίσεις. Εικόνα 57: Απεικόνιση κυρίων κατηγοριών οδικού δικτύου στους υπό σύγκριση χάρτες (Generalkarte ΓΥΣ 1:50.000). Για τη σύγκριση του εδαφικού ανάγλυφου χρησιμοποιείται ο χάρτης της ΓΥΣ κλίμακας 1:250.000 καθώς η μεγάλη διαφορά κλίμακας μεταξύ των χαρτών της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και των χαρτών της Generalkarte κλίμακας 1:200.000, δεν επιτρέπει τη σύγκριση των ισοϋψών καμπύλων μέσω αυτών (Εικόνα 58). Εικόνα 58: Η μεγάλη διαφορά των κλιμάκων και η δυσκολία στη μελέτη του εδαφικού ανάγλυφου. 66

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Σε γενικές γραμμές, οι χάρτες της Generalkarte αποτυπώνουν με μεγάλη ακρίβεια το εδαφικό ανάγλυφο και παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με το σύγχρονο φύλλο της ΓΥΣ. Τέλος, η διαβάθμιση των ισοϋψών καμπύλων στο φύλλο χάρτη της ΓΥΣ σε κύριες και δευτερεύουσες βοηθάει σημαντικά στη σύγκριση (Εικόνα 59). Εικόνα 59: Σύγκριση του εδαφικού ανάγλυφου μεταξύ του φύλλου χάρτη της ΓΥΣ κλίμακας 1:250.000 και του φύλλου Saloniki. Μεγάλες αλλαγές σημειώνονται στις λίμνες, καθώς το χρονικό διάστημα 1928 1930 πραγματοποιούνται μεγάλα αποστραγγιστικά έργα με αποτέλεσμα την αποξήρανση πολλών λιμνών, οι οποίες όμως φαίνονται στους παλιότερους χάρτες της Generalkarte και στους ελληνικούς της παράγωγους (Εικόνα 60). Οι λίμνες οι οποίες έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα και απεικονίζονται και στους δύο χάρτες παρουσιάζουν μικρές αλλαγές ως προς τα όριά τους και μια μετατόπιση από 1 έως 2 km (Εικόνα 61). Εικόνα 60: Οι λίμνες του φύλλου Saloniki οι οποίες είναι αποξηραμένες και δεν απεικονίζονται στους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ. 67

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 61: Η απόδοση της λίμνης Λαγκαδά, με κόκκινο χρώμα στο φύλλο Saloniki και με γαλάζιο στο φύλλο της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000. 4.4. Σύγκριση των ελληνικών παράγωγων χαρτών με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50.000 και 1:250.000 Η σύγκριση των ελληνικών παράγωγων χαρτών με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με την αντίστοιχη σύγκριση των χαρτών της Generalkarte με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ. Επιλεκτικά λοιπόν, αναφέρονται τα κυριότερα στοιχεία από το γεωμετρικό περιεχόμενο των χαρτών. Αρχικά, παρατηρούνται παρόμοιες μετατοπίσεις των οικισμών με τους χάρτες που μελετήθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Οι μεγαλύτερες αποκλίσεις κυμαίνονται από 2 6 km και οι μικρότερες αποκλίσεις από 300 1000 m. Εικόνα 62: Επάνω, αποσπάσματα φύλλων Saloniki και Θεσσαλονίκης, όπου απεικονίζονται οι μεγαλύτερες μετατοπίσεις των οικισμών, ενώ αριστερά, αποσπάσματα φύλλων Vodena και Έδεσσας, με τις μικρότερες μετατοπίσεις των οικισμών. 68

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Πίνακας 5: Απόσπασμα του συγκριτικού πίνακα της θέσης των οικισμών, στην προβολή UTM, μεταξύ των σύγχρονων χαρτών της ΓΥΣ και των ελληνικών παράγωγων χαρτών 22. Με κόκκινο σημειώνονται οι μεγάλες αποκλίσεις και με γαλάζιο οι μικρές. Σημερινή ονομασία κατά ΕΛ.ΣΤΑΤ. λ φ λ φ Ελληνικοί παράγωγοι Φύλλο χάρτη Generalkarte ⁰ ⁰ ⁰ ⁰ Διαφορές Σύγχρονου χάρτη - Ελληνικών παράγωγων Δλ Δφ ⁰ ⁰ Νέα Απολλωνία 23 26 32.35 40 37 39.45 Θεσσαλονίκης Εγρί - Μπουτζάκ (τ) 23 24 32.00 40 37 42.52 0 2 0.35 0 0-3.07 Μεσοπόταμος 23 26 20.67 40 36 53.79 Θεσσαλονίκης Αλτσιλή (τ) 23 23 18.33 40 37 26.79 0 3 2.34 0 0-33.00 Νικομηδινό 23 16 24.48 40 38 9.86 Θεσσαλονίκης Βερενός (χ) 23 13 51.83 40 38 29.68 0 2 32.65 0 0-19.20 Περιστερώνα 23 20 30.63 40 39 41.56 Θεσσαλονίκης Ογρέκ (τ) 23 19 8.97 40 38 14.10 0 1 21.66 0 1 27.46 Πλατεία 23 20 50.08 40 37 56.59 Θεσσαλονίκης Αλανλή (τ) 23 17 58.52 40 38 24.36 0 2 51.56 0 0-27.77 Στίβος 23 18 13.16 40 39 0.81 Θεσσαλονίκης Κιουμενίτς (τ) 23 15 52.81 40 39 23.05 0 2 20.35 0 0-22.24 Κοκκαλού 23 29 34.75 40 37 34.65 Θεσσαλονίκης Κοκκάλα (μ) 23 27 11.11 40 37 38.02 0 2 23.64 0 0-3.37 Ζαγκλιβέρι 23 17 18.62 40 43 21.49 Θεσσαλονίκης Ζαγκλιβέρι (μ) 23 14 45.66 40 35 44.89 0 2 32.96 0 7 36.60 Καλαμωτό 23 22 29.51 40 33 25.42 Θεσσαλονίκης Καρί (τ) (Καρί-γκιόλ) 23 17 59.97 40 35 33.29 0 4 29.54 0-2 -7.87 Σαρακήνα 23 12 57.53 40 35 21.44 Θεσσαλονίκης Σαρακίνα 23 12 4.72 40 36 46.60 0 0 52.81 0-1 -25.16 Μεσόκωμον 23 21 15.48 40 34 7.61 Θεσσαλονίκης Γκιρέν (τ) 23 17 11.96 40 36 5.89 0 4 3.52 0-1 -58.28 Αγγελοχώρι 23 23 46.57 40 34 47.24 Θεσσαλονίκης Σοφουλάρ (τ) 23 20 21.24 40 36 4.38 0 3 25.33 0-1 -17.14 Ξερόρεμα 23 26 28.42 40 36 8.92 Θεσσαλονίκης Τεκρί - Βερμεσλή (τ) 23 22 59.53 40 36 58.05 0 3 28.89 0 0-49.13 Γερακαρού 23 12 50.74 40 37 44.26 Θεσσαλονίκης Γερακαρού (μ) 23 11 11.34 40 38 35.50 0 1 39.40 0 0-51.24 Λαγκαδίκια 23 14 47.11 40 38 12.63 Θεσσαλονίκης Λαγκαδίκια (τ) 23 12 36.76 40 38 43.93 0 2 10.35 0 0-31.30 Βραχιά 22 38 28.00 40 39 47.76 Βοδενών Καϊλή (χ) 22 38 53.49 40 39 23.87 0 0-25.49 0 0 23.89 Άδενδρο 22 36 19.32 40 40 21.96 Βοδενών Κιρτζαλάρ (χ) 22 36 38.98 40 40 1.61 0 0-19.66 0 0 20.35 Βαλτοχώρι 22 38 14.74 40 43 9.27 Βοδενών Σαρίτσα (χ) 22 38 41.63 40 43 0.38 0 0-26.89 0 0 8.89 Μικρό Μοναστήρι 22 32 33.57 40 42 22.72 Βοδενών Ζορμπάς (χ) 22 32 1.60 40 42 2.17 0 0 31.97 0 0 20.55 Παρθένιο 22 36 27.62 40 42 4.78 Βοδενών Τσοχαλάρ (χ) 22 36 47.33 40 41 53.20 0 0-19.71 0 0 11.58 22 Βλ. Παράρτημα Πίνακα 7 69

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Παρατηρώντας την απόδοση του οδικού δικτύου στο σύνολο των χαρτών που διατίθενται, δηλαδή τους χάρτες της Generalkarte, τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες και τους χάρτες της ΓΥΣ (Εικόνα 50, Εικόνα 57,Εικόνα 63), συμπεραίνεται ότι οι μεταβολές των κύριων κατηγοριών του οδικού δικτύου των χαρτών της Generalkarte και των ελληνικών παράγωγων χαρτών με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ παρουσιάζουν ακριβώς τις ίδιες μετατοπίσεις. Εικόνα 63: Απεικόνιση κυρίων κατηγοριών οδικού δικτύου στους υπό σύγκριση χάρτες (ελληνικοί παράγωγοι ΓΥΣ). Αναφορικά με το σιδηροδρομικό δίκτυο, παρέμεινε ομοίως στην ίδια θέση σε σχέση με τους χάρτες της Generalkarte και συγκρίνοντάς το με τους σύγχρονους χάρτες της ΓΥΣ παρατηρείται ότι, στο μεγαλύτερο τμήμα η σιδηροδρομική γραμμή παρουσιάζει την ίδια χάραξη με τους σύγχρονους χάρτες, εκτός από το νοτιοδυτικό κομμάτι που αποκλίνει κατά 600 m (Εικόνα 64). 70

Κεφάλαιο: ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ Εικόνα 64: Απόσπασμα σύγχρονου φύλλου της ΓΥΣ, όπου φαίνεται το σιδηροδρομικό δίκτυο ψηφιοποιημένο από τους χάρτες της Generalkarte και τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες. Με κόκκινο βέλος φαίνεται η μετατόπιση που υπάρχει. Τέλος, τα ποτάμια μελετώνται από τους ελληνικούς παράγωγους χάρτες καθότι όπως έχει αναφερθεί και προηγουμένως σε σχέση με τους χάρτες της Generalkarte απεικονίζονται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Η απόδοση του ποταμού Αξιού στον ελληνικό παράγωγο χάρτη είναι πιο γενικευμένη, λόγω κλίμακας ενώ ταυτοχρόνως είναι μετατοπισμένος προς τα δυτικά σε σχέση με το χάρτη της ΓΥΣ. Εικόνα 65: Αποσπάσματα φύλλων Έδεσσας και σύγχρονου χάρτη της ΓΥΣ, όπου σημειώνεται με μπλε γραμμή ψηφιοποιημένος ο Αξιός ποταμός, από το χάρτη της ΓΥΣ. 71