ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση και ανάλυση των παρακάτω εργαλείων περιβαλλοντικής διαχείρισης : -του Διεθνούς Προτύπου ISO

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Σεμιναριακού Θεματικού Άξονα Κοινωνία, Πολιτική και Διοίκηση με επιβλέποντα τον κο Πέτρο Πατρώνο, δικηγόρο, διδάσκοντα στο Τμήμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Περιφερειακής Ανάπτυξης της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. Θεωρώ υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω αρχικά τον επιβλέποντα για την ανάθεση και επίβλεψη της εργασίας, καθώς και για το χρόνο που κατόρθωνε πάντα να βρει, ανάμεσα στις πολυποίκιλες ασχολίες του, ώστε να εμπλουτίσει το κείμενο με χρήσιμες παρατηρήσεις και την εποικοδομητική κριτική του. Αισθάνομαι επίσης την ανάγκη να ευχαριστήσω την κα Ελένη Μαγκλάρα, υπεύθυνη των ευρωπαϊκών προγραμμάτων του Δήμου Αμαρουσίου και την κα Ρόζυ Χαριτοπούλου, συνεργάτιδα της Αναπτυξιακής Εταιρείας του Δήμου Αθηναίων Α.Ε. για το πολύτιμο υλικό που μου παραχώρησαν καθώς και για τις πληροφορίες που ευγενώς μου προσέφεραν, αλλά, κυρίως, για την καλή τους πρόθεση και διάθεση να βοηθήσουν στην όλη προσπάθεια. Πολλά οφείλω στην κα Χ. Πιπεροπούλου, υπάλληλο της Διεύθυνσης Βιομηχανίας του Υπουργείου Ανάπτυξης και στον κο Δημήτρη Χατζηδάκη, υπάλληλο του Τμήματος Βιομηχανιών της Διεύθυνσης Ελέγχου Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης και Θορύβου του ΥΠΕΧΩΔΕ και Γραμματέα του Ανώτατου Συμβουλίου Απονομής Οικολογικού Σήματος, για τις πληροφορίες και τα στοιχεία που πρόθυμα μου παραχώρησαν.

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση και ανάλυση των παρακάτω εργαλείων περιβαλλοντικής διαχείρισης : -του Διεθνούς Προτύπου ISO 14001 -του Κοινοτικού Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS) -της Οικολογικής Σήμανσης και ειδικότερα του Κοινοτικού Συστήματος Απονομής Οικολογικού Σήματος (EU Ecolabel) -της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια αναδρομή στην πορεία εξέλιξης των Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης διεθνώς, παρουσιάζονται οι παράγοντες που καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης σε έναν οργανισμό και αξιολογούνται τα κόστη και τα οφέλη από την εφαρμογή του. Στο πρώτο μέρος του δεύτερου κεφαλαίου παρουσιάζεται αναλυτικά η δομή του προτύπου ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 14001 και οι απαιτήσεις του Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας σύμφωνα με το πρότυπο αυτό. Στο δεύτερο μέρος του κεφαλαίου παρουσιάζονται ο στόχος και οι προϋποθέσεις για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου EMAS ΙΙ (Κανονισμός 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19 ης Μαρτίου 2001), περιγράφονται τα σημεία διαφοροποίησης του νέου από τον παλιό Κανονισμό (αρ. 1836/93 της 29ης Ιουνίου 1993 για την εκούσια συμμετοχή των επιχειρήσεων του βιομηχανικού τομέα σε Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου) και επιχειρείται σύγκρισή του με το διεθνές πρότυπο ISO 14001. Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των πιλοτικών προγραμμάτων εφαρμογής του EMAS σε επιχειρήσεις του δημόσιου τομέα, σε επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, των συμπερασμάτων που προέκυψαν από την εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών, καθώς και των προτεινόμενων κινήτρων για την περαιτέρω διάδοση του EMAS σε επιχειρήσεις κυρίως μικρού και μεσαίου μεγέθους. Τέλος, περιγράφεται η παρούσα κατάσταση όσον αφορά την εφαρμογή των Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης στην Ελλάδα και παρουσιάζονται οι προοπτικές ανάπτυξής τους. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος και συγκεκριμένα η διαδικασία θέσπισης των κριτηρίων και ένταξης νέων κατηγοριών προϊόντων, η διαδικασία απονομής και οι όροι χρήσης του

3 Οικολογικού Σήματος. Επίσης, επιχειρείται μια αξιολόγηση του Κοινοτικού Συστήματος για την Απονομή του Οικολογικού Σήματος και αποτίμηση του έργου του Ανώτατου Συμβουλίου Απονομής Οικολογικού Σήματος (ΑΣΑΟΣ), που είναι ο Αρμόδιος ελληνικός Φορέας για την απονομή του Οικολογικού Σήματος στη χώρα μας. Τέλος αναφέρονται οι προοπτικές ανάπτυξής του τόσο μέσω του προγράμματος εργασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Οικολογικό Σήμα (2002-2004) όσο και μέσω των δράσεων που προβλέπονται στη χώρα μας στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ για την περαιτέρω διάδοσή του. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της χρήσης της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής ως εργαλείου περιβαλλοντικής διαχείρισης και αναπτύσσονται το πλαίσιο μεθοδολογίας και οι προϋποθέσεις για την αξιόπιστη εφαρμογή της. Αξιολογείται η χρήση της ως εργαλείου περιβαλλοντικής διαχείρισης και προτείνονται τρόποι διάδοσης της εφαρμογής της από επιχειρήσεις κυρίως μικρού και μεσαίου μεγέθους. Στο πέμπτο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύνοψη των κύριων συμπερασμάτων των προηγούμενων κεφαλαίων. Λέξεις-Κλειδιά: Περιβαλλοντική πολιτική, Αειφόρος ανάπτυξη, Περιβαλλοντική Διαχείριση, Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, Πρότυπα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, Διεθνές Πρότυπο ISO 14001, Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS), Οικοσήμανση, Οικολογικό Σήμα, Οικολογικά κριτήρια, Ανώτατο Συμβούλιο Απονομής Οικολογικού Σήματος (ΑΣΑΟΣ), Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων, Ανάλυση Κύκλου Ζωής, Απογραφή δεδομένων, Εκτίμηση επιπτώσεων, Εκτίμηση βελτιώσεων

4 ABSTRACT The objective of this dissertation is the presentation and analysis of the following environmental management tools: -the International Standard ISO 14001 -the Eco Management and Audit Scheme (EMAS) -the Community Eco-label Award Scheme -the Life Cycle Analysis The first chapter starts with a brief history of the evolution of Environmental Management Systems. The reasons for the implementation of Environmental Management Systems by an organization are presented and the costs and benefits of their implementation are assessed. In the second chapter the structure of the International Standard ISO 14001 as well as the requirements of the Environmental Management System according to the above standard are presented in detail. The objective and the main stages involved in achieving registration according to the Regulation (EC) 761/2001 of the European Parliament and the Council allowing the voluntary participation by organizations in a Community Eco Management and Audit Scheme are described. A comparison between EMAS and ISO 14001 is undertaken and the pilot projects for the promotion of EMAS in companies of Public Sector, in small or medium sized enterprises, in hotels and in Local Authorities are presented together with the conclusions and recommendations of the projects. Finally, the status of ISO 14001 and EMAS implementation both in Europe and Greece is presented and the perspectives for their further development through co-financing by the 3 rd Community Support Framework (Operational Program Competitiveness) are discussed. In the third chapter the objectives of the Regulation (EC) 1980/2000 of the European Parliament and the Council of 17 th July 2000 on a revised Community Ecolabel Award Scheme are described as well as the procedure for the setting of eco-label criteria, the awarding procedure and the terms of use. An assessment of the Community Eco-label Award Scheme and of ASAOS, which is the Competent Body for the Ecolabel award in Greece, is presented then and the perspectives for its further promotion both in the European Union and in Greece are discussed. The fourth chapter starts with a brief history of the use of Life Cycle Analysis as an environmental management tool. The methodological framework, the applications of

5 Life Cycle Analysis and the proposals for further dissemination especially in small or medium sized enterprises are presented. The dissertation is completed by a summary of the main points and conclusions developed in the previous chapters.

6 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΣΠΔ Ε.Ε. ΥΠΕΧΩΔΕ ΕΣΥΔ ΚΥΑ ΜΜΕ ΟΤΑ ΝΑ ΠΔΕ ΚΠΣ ΕΠΑΝ ΑΣΑΟΣ ΣΟΣΕΕ ΑΤΕ ΟΠΠ ΑΚΖ ΗΠΑ ICC ΙΝΕΜ EPA WICEM WΒCSD BSΙ SAGE ΙSO EMAS SETAC PLA Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Ευρωπαϊκή Ένωση Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας & Δημοσίων Έργων Εθνικό Συμβούλιο Διαπίστευσης Κοινή Υπουργική Απόφαση Επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα Ανώτατο Συμβούλιο Απονομής Οικολογικού Σήματος Συμβούλιο Οικολογικής Σήμανσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδας Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων Ανάλυση Κύκλου Ζωής Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής International Chamber of Commerce International Network for Environmental Management Environmental Protection Agency World Industry Council for Sustainable Development World Business Council for Sustainable Development) British Standards Institution Strategic Advisory Group on Environment International Organization for Standardization Eco Management and Audit Scheme (Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου Society of Environmental Toxicology and Applied Chemistry Product Line Analysis

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ H ευαισθητοποίηση για τα θέματα περιβάλλοντος χρονολογείται από τα τέλη της δεκαετίας του 60. Τότε άρχισε να γίνεται κατανοητό ότι η πολιτική που ακολουθήθηκε σε σχέση με την ανάπτυξη, δηλαδή η αντίληψη της ταύτισης της ανάπτυξης με την οικονομική μεγέθυνση, ο ανηλεής ανταγωνισμός και η μεγιστοποίηση της απόδοσης και του κέρδους, η εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας και η λεηλασία της φύσης συχνά οδηγούσαν σε υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής, οικολογική καταστροφή, φτώχεια, οικονομική και κοινωνική κρίση. Ήδη από τη Συνδιάσκεψη του ΟΗΕ στη Στοκχόλμη για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (1972) προέκυψε ότι η περιβαλλοντική υποβάθμιση συνδέεται με την υπανάπτυξη και την περαιτέρω αδυναμία αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων 1. Έναντι αυτού παρουσιάζεται η άποψη της αρμονικής συνύπαρξης ανάπτυξης και περιβάλλοντος, με άλλα λόγια η αειφόρος ανάπτυξη 2, δηλαδή, η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις σημερινές ανάγκες χωρίς να διακυβεύει την ικανότητα των επόμενων γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους 3 ή με άλλα λόγια, η προσπάθεια για καλύτερη ποιότητα ζωής για όλους, σήμερα και στο μέλλον που ερμηνεύεται ως: -κοινωνική πρόοδος στη βάση των αναγκών όλων των πολιτών -αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος -προσεκτική χρήση των φυσικών πόρων -διατήρηση υψηλών και σταθερών επιπέδων οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης. Mε άλλα λόγια η πραγμάτωση του κεντρικού στόχου της αειφόρου ανάπτυξης σημαίνει στην πράξη πραγμάτωση τριών παράλληλων στόχων: προστασία του περιβάλλοντος, κοινωνική συνοχή και οικονομική ανάπτυξη. Η περιβαλλοντική πολιτική εγκαθιδρύθηκε επίσημα με τη συνθήκη για την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη του 1987 και ο σκοπός της επεκτάθηκε με τη Συνθήκη για 1 Βλ. Π.Γρηγορίου, Γ. Σαμιώτης, Γρ. Τσάλτας (1993), H Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων εθνών για το Περιβάλλον και την ανάπτυξη, Νομική και Θεσμική διάσταση, Εκδόσεις Παπαζήση 2 Sustainable Development 3 ορισμός που έδωσε η Διεθνής επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, γνωστή ως Επιτροπή Brundtland

8 την Ευρωπαϊκή Ένωση το 1992. Μετά τη Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον και την ανάπτυξη στο Ρίο (1992), η οποία κατέληξε στη Διακήρυξη του Ρίο, όπως συμπληρώθηκε με την Agenda 21 4, διαμορφώνεται μια νέα αντίληψη, σύμφωνα με την οποία, η ανάπτυξη δεν ταυτίζεται πλέον με την οικονομική μεγέθυνση, αλλά συνιστά μια πολύπλοκη διαδικασία που δεν καταλήγει μόνο στην αύξηση του πλούτου, αλλά και στην ανάπτυξη όλων των αξιών του ανθρώπου, στο μέτρο που επιτρέπεται από την αξιοποίηση των φυσικών πόρων και το σεβασμό του περιβάλλοντος 5. Στη φάση αυτή παρατηρείται μια στροφή προς την κατεύθυνση της προστασίας συλλογικών αγαθών με αντίστοιχο περιορισμό της οικονομικής ελευθερίας, η οποία θα πρέπει να υλοποιείται με επιλογές φιλικής προς το περιβάλλον ανάπτυξης. Στη Συνθήκη του Άμστερνταμ θεσμοποιήθηκε η ενσωμάτωση της αρχής της αειφόρου ανάπτυξης στη διαδικασία προώθησης της δραστηριότητας και υλοποίησης των στόχων της Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε) 6. Με τον τρόπο αυτό αναβαθμίστηκε σε στόχο της Ε.Ε. η έννοια της αειφορίας, η οποία είχε ήδη αρχίσει να επηρεάζει τη διαμόρφωση της πολιτικής της Ένωσης 7. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι η έννοια της αειφορίας έχει ενσωματωθεί στο άρθρο 24 του Συντάγματος της Ελλάδας. Έχει γίνει πλέον κατανοητό, ότι η επίτευξη μιας αρμονικής και ισορροπημένης ανάπτυξης των οικονομικών δραστηριοτήτων, καθώς και μιας βιώσιμης, μη πληθωριστικής ανάπτυξης με σεβασμό στο περιβάλλον αποτελούν στόχο και στοίχημα επιβίωσης για την ανθρωπότητα στα χρόνια που έρχονται 8. Όμως περισσότερο από ένα στόχο των σύγχρονων κοινωνιών, η αειφόρος ανάπτυξη συνιστά και ένα είδος διαδικαστικού πλαισίου, το οποίο αυτές οφείλουν να σέβονται και να ακολουθούν. 9 4 Η Agenda 21, ήτοι «Τα πρακτέα κατά τον 21 αιώνα», είναι το συστημικό πρόγραμμα βιωσίμου αναπτύξεως για την ανθρωπότητα, η στρατηγική για τη νέα ποιοτική ανάπτυξη. Βλ. Μιχ. Η. Δεκλερής (2000), Το Δίκαιο της Βιωσίμου Ανάπτυξης, Γενικές Αρχές, Εκδόσεις Σάκκουλα σελ. 24 5 βλ. M. Η. Δεκλερής (1996), Ο δωδεκάδελτος του περιβάλλοντος, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 35 6 βλ. Π. Κ. Ιωακειμίδης (1998), H Συνθήκη του Άμστερνταμ, Νέο πρότυπο ολοκλήρωσης ή σύμπτωμα απο-ολοκλήρωσης;, Εκδόσεις Θεμέλιο 7 Είναι χαρακτηριστικό ότι το πέμπτο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον (1993-2000) είχε ως τίτλο Προς την αειφορία (Towards Sustainability) και περιείχε σειρά μέτρων και μίγμα πολιτικών για το Περιβάλλον που αφορούσαν στη Βιομηχανία και στις Κατασκευές, στις Μεταφορές, στην Ενέργεια, στη Γεωργία και Δασοκομία και στον Τουρισμό, COM (92), 23 τελικό 8 Η βιώσιμη ανάπτυξη πρέπει να γίνεται πλήρως κατανοητή ως στρατηγική απόκρισης στην Παγκόσμια Οικολογική Κρίση, βλ. όπ. π. σημ.4, σελ. 18 9 Βλ. Μάριος Χαϊνταρλής Aειφορία, αειφόρος ανάπτυξη και δίκαιο, Περιοδικό Περιβάλλον & Δίκαιο, Τεύχος 4/2001, σελ. 522

9 Σ αυτή την κατεύθυνση σε επίπεδο Ε.Ε. έχει δημιουργηθεί ένα τεράστιο νομοθετικό οπλοστάσιο, με πληθώρα νομικών εργαλείων (περισσότερες από 450 οδηγίες 10, κανονισμοί 11, αποφάσεις 12 ) στον τομέα προστασίας του περιβάλλοντος. Έχουν επίσης υιοθετηθεί θεσμικά εργαλεία, τα οποία αποβλέπουν στο να διασφαλίσουν την εναρμόνιση κανονιστικών ρυθμίσεων σε επίπεδο Ε.Ε. με στόχο την πρόληψη εμποδίων και στρεβλώσεων στην εσωτερική αγορά με παράλληλη επίτευξη υψηλών επιπέδων προστασίας του περιβάλλοντος σε όλα τα κράτη μέλη. 1.2. Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Η αειφόρος όμως ανάπτυξη, που θα εξασφαλίζει οικονομική ανάπτυξη με παράλληλη φροντίδα για το περιβάλλον απαιτεί τη χρήση ενός ευρύτερου φάσματος εργαλείων για την περιβαλλοντική πολιτική. Μια σειρά από γεγονότα και εξελίξεις, όπως: η ενεργειακή κρίση, το σημαντικό κόστος αποκατάστασης των περιβαλλοντικών ατυχημάτων, οι αυξανόμενες νομοθετικές απαιτήσεις, η οικολογική συνείδηση καταναλωτών και κοινωνιών οδήγησαν τις μεγάλες κυρίως βιομηχανικές επιχειρήσεις της δύσης στη δημιουργία εργαλείων και διαχειριστικών πρακτικών που μοιάζουν με τις δομές που σήμερα χαρακτηρίζονται με τον όρο Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ) (Σχ.1). Με τον όρο Περιβαλλοντική Διαχείριση ορίζεται η διαδικασία μέσω της οποίας οι οργανισμοί 13 εκτιμούν, με ένα μεθοδολογικό τρόπο, τις περιβαλλοντικές πλευρές των δραστηριοτήτων τους και αναλαμβάνουν δράση ούτως ώστε να τις ελαχιστοποιήσουν. Βασικοί στόχοι της περιβαλλοντικής διαχείρισης είναι η δημιουργία περιβαλλοντικής συνείδησης, η πρόληψη περιβαλλοντικών προβλημάτων και η βελτίωση της ποιότητας ζωής 14. Ένα ΣΠΔ περιλαμβάνει τις αναγκαίες οργανωτικές δομές, δραστηριότητες σχεδιασμού, διαδικασίες, πρακτικές, πόρους και αρμοδιότητες για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής διαχείρισης. 10 καθορίζουν στόχους, πρότυπα και υποχρεώσεις των κρατών-μελών, αναγκαία η προσαρμογή της εθνικής νομοθεσίας μέσα σε συγκεκριμένη προθεσμία για την εφαρμογή τους 11 άμεσα δεσμευτικοί, δεν απαιτούν εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών 12 συνήθως αφορούν την κύρωση διεθνών συμβάσεων 13 οργανισμός: εταιρεία, σωματείο, εμπορικός οίκος, επιχείρηση, αρχή ή ίδρυμα, τμήμα ή συνδυασμός αυτών οποιασδήποτε νομικής μορφής, του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα, που έχουν ίδιες λειτουργίες και διοίκηση 14 Βλ. Αικατερίνη Καράμπελα Περιβαλλοντική διαχείριση και περιβαλλοντικά εργαλεία, Περιοδικό Περιβάλλον & Δίκαιο, Τεύχος 1/2001, σελ. 61

10 Ένα αποτελεσματικό ΣΠΔ βασίζεται πάνω στις ιδέες της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας 15 και είναι ουσιαστικά μια επέκταση του υπάρχοντος συστήματος διαχείρισης σε μιαν επιχείρηση, μέσω του οποίου εισάγονται τα περιβαλλοντικά θέματα στη διαχειριστική λειτουργία της επιχείρησης. Το πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση των προβλημάτων και η αιτία που τα προκαλεί. Η διόρθωση των δυσλειτουργιών αυτών οδηγεί στη βελτίωση της περιβαλλοντικής αλλά και γενικότερα της συνολικής λειτουργίας του οργανισμού. Σχήμα 1. Η γένεση των συστημάτων και προτύπων περιβαλλοντικής διαχείρισης 16 Ενεργειακή κρίση Σημαντικό κόστος Αυξανόμενες Οικολογική αποκατάστασης νομοθετικές συνείδηση περιβαλλοντικών ατυχημάτων απαιτήσεις καταναλωτών και κοινωνιών Εξοικονόμηση Έλεγχος περιβαλλοντικών Περιβαλλοντικές Έξωθεν καλή ενέργειας & επιπτώσεων επενδύσεις μαρτυρία φυσικών πόρων Παρακολούθηση Έλεγχος -Προγραμ/σμός Δημοσιοποίηση Διόρθωση -Εκτιμήσεις και τεκμηρίωση Πρόληψη μελλοντικών στοιχείων εξελίξεων -Συνεχής βελτίωση Επιχειρησιακές πρακτικές Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Πρότυπα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης 15 Ο τρόπος διοίκησης ενός οργανισμού που είναι εστιασμένος στην ποιότητα, βασίζεται στη συμμετοχή όλων των μελών του (προσωπικό όλων των τμημάτων σε όλα τα επίπεδα της οργανωτικής δομής) και στοχεύει στη μακροπρόθεσμη επιτυχία μέσω της ικανοποίησης του πελάτη και της παροχής ωφελειών σε όλα τα μέλη του οργανισμού και στην κοινωνία. Οι αξίες στις οποίες βασίζεται η εφαρμογή της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας είναι: η ανταποκριτικότητα, η συνεργασία και η συμμετοχή. 16 βλ. Οδηγός Εφαρμογής Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS), Κανονισμός (ΕΟΚ) 1836/93, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον, ΥΠΕΧΩΔΕ, Nομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Θεσσαλονίκης, Ανατολική Α.Ε., Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2000, σελ. 8-10

11 Το 1984 διοργανώθηκε από το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο (International Chamber of Commerce, ICC) η πρώτη Παγκόσμια Συνδιάσκεψη Βιομηχανιών για την Περιβαλλοντική Διαχείριση. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η συμβατότητα της βιομηχανικής ανάπτυξης με το περιβάλλον αναγνωρίστηκε από πολλούς οικονομικούς παρατηρητές, ενώ οι απόψεις αυτές διατυπώθηκαν στο κείμενο των Περιβαλλοντικών οδηγιών για τη Βιομηχανία, που δημοσιεύθηκαν το 1986 από το ICC. To 1991 ιδρύθηκε το Διεθνές Δίκτυο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (International Network for Environmental Management, ΙΝΕΜ) και εκδόθηκε από το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο ο Επιχειρησιακός Χάρτης Αειφόρου Ανάπτυξης των Επιχειρήσεων 17, Αρχές Διαχείρισης Περιβάλλοντος που περιλαμβάνει 16 αρχές περιβαλλοντικής διαχείρισης 18 : -επιχειρηματική προτεραιότητα -ολοκληρωμένο (integrated) management -συνεχής διαδικασία βελτίωσης -εκπαίδευση των εργαζόμενων -αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων -προληπτική προσέγγιση -προϊόντα και υπηρεσίες φιλικά προς το περιβάλλον -εγκαταστάσεις και διεργασίες με τις μικρότερες δυνατές περιβαλλοντικές επιπτώσεις -ενημέρωση και εκπαίδευση πελατών, διανομέων και κοινού -προώθηση περιβαλλοντικών αρχών και αξιών σε προμηθευτές και υπεργολάβους -έρευνα -ετοιμότητα για αντιμετώπιση απρόσμενων περιστατικών -συμβολή στη μεταφορά τεχνολογίας -συμμετοχή στην κοινή προσπάθεια -κατανόηση απαιτήσεων-ανησυχιών εργαζόμενων και κοινωνίας και ανάπτυξη διαλόγου 17 «Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί για τις σύγχρονες επιχειρήσεις μια στρατηγική προσέγγιση ικανοποίησης των προσδοκιών των μετόχων και επίτευξης μακροπρόθεσμης ευημερίας», εταιρεία Arthur D. Little. Οι επιχειρήσεις που υιοθετούν την προσέγγιση αυτή επιδιώκουν τρεις διασυνδεδεμένους μεταξύ τους στόχους: οικονομική ανάπτυξη, περιβαλλοντική υπεροχή και κοινωνική αξιοπιστία.

12 -συμμόρφωση και δημοσιοποίηση Παράλληλα, εμφανίστηκαν διάφορες διεθνείς πρωτοβουλίες για την περιβαλλοντική διαχείριση, όπως: Το πρόγραμμα 33/50 της EPA (Environmental Protection Agency). Εκδόθηκε από την Αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος με στόχο τη μείωση κατά 33% έως το τέλος του 1992 και κατά 50% έως το τέλος του 1995, των εκπομπών 17 τοξικών ουσιών. Εισήγαγε τη φιλοσοφία της εθελοντικής πρωτοβουλίας και πέτυχε μείωση κατά 40% το 1992, κατά 46% το 1993 και επίτευξη του στόχου της μείωσης κατά 50% ένα χρόνο πριν την ολοκλήρωση του προγράμματος. Η πρωτοβουλία Responsible Care (Υπεύθυνη Φροντίδα). Ξεκίνησε το 1987 από την Ένωση Χημικών Βιομηχανιών στις Η.Π.Α. και επεκτάθηκε σύντομα σε χημικές βιομηχανίες σε χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Απαιτεί από τις επιχειρήσεις τη συστηματική καταγραφή των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τις διάφορες παραγωγικές διαδικασίες. Κύρια χαρακτηριστικά της πρωτοβουλίας είναι: βασικές αρχές με διεθνή συμφωνία και αποδοχή εταιριών καθιέρωση έξι δεικτών μέτρησης-αξιολόγησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων με στόχο την προοδευτική βελτίωση σε θέματα περιβάλλοντος, υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας η ανοικτή μετάδοση των αποτελεσμάτων στους εργαζόμενους και στο ευρύ κοινό μέσω ημερίδων ενημέρωσης τίτλος και σήμα για πιστοποίηση των εθνικών προγραμμάτων Υπεύθυνης Φροντίδας επαλήθευση με διαδικασίες διαπίστωσης εφαρμογής Υπεύθυνης Φροντίδας από εταιρείες ενθάρρυνση και παρακίνηση εταιρειών-μελών Παράλληλα, η περιβαλλοντική πολιτική της Ε.Ε. μετακινήθηκε από τη θέσπιση κανόνων και τον έλεγχό τους, προς την κατεύθυνση της συνεργασίας με τις επιχειρήσεις μέσω της ενίσχυσης εθελοντικών επιχειρησιακών δράσεων περιορισμού των επιπτώσεων στο περιβάλλον από τις δραστηριότητές τους (οικοσήμανση προϊόντων, οικολογικός έλεγχος, εθελοντικές συμφωνίες). Συγκεκριμένα βασικό αντικείμενο του 6 ου Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον με τον τίτλο: 18 Βλ. Mary Argyraki, Wendy Bowman, Σεμινάριο: Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΙSΟ 14001-EMAS, Περιβαλλοντική Επιθεώρηση Βιομηχανικών εγκαταστάσεων, Επιστημονικό &

13 Περιβάλλον 2010: Το μέλλον μας, η επιλογή μας, είναι η συνεργασία με τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές για την επίτευξη περισσότερο φιλικών προς το περιβάλλον μορφών παραγωγής και κατανάλωσης. Η Επίτροπος, η αρμόδια για θέματα Περιβάλλοντος, κ. Μάργκοτ Βάλστρομ, θεωρεί το θέμα αυτό ακρογωνιαίο λίθο του προγράμματος. «Πιστεύω ότι το πρασίνισμα της αγοράς είναι βασικός μοχλός για την επίτευξη της αειφορίας στην ανάπτυξη. Πολλές είναι οι διορατικές εταιρείες που ήδη αποκομίζουν οικονομικά οφέλη από τα υψηλά περιβαλλοντικά πρότυπα που εφαρμόζουν και τα οποία πλέον οι καταναλωτές απαιτούν όλο και πιο επίμονα». Βασικός στόχος των σύγχρονων επιχειρήσεων είναι η διαρκής βελτίωση των επιδόσεών τους στην κατεύθυνση της επιχειρηματικής αριστείας (business excellence) σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε καρτεσιανό σύστημα οι επιχειρήσεις επιδιώκουν οικονομική αποδοτικότητα μέσω οικο-αποτελεσματικότητας 19, ενώ το κράτος οικο-αποδοτικότητα 20, η οποία συνεπάγεται οικονομικά και αναπτυξιακά οφέλη. Η νέα αυτή πολιτική ευαγγελίζεται στη διοίκηση των επιχειρήσεων τρεις κύριους τομείς αναμενόμενου επιχειρηματικού οφέλους 21 : πρόληψη των νομοθετικών παραβάσεων και των συνεπειών τους μείωση κόστους μέσω ελαχιστοποίησης αποβλήτων, κατανάλωσης πρώτων υλών και ενέργειας και αποτροπή ατυχημάτων εισαγωγή καινοτομίας παραγωγής και προϊόντων και διείσδυση στην αγορά. Εάν αυτοί πρέπει να είναι οι στόχοι της επιχείρησης, τότε η εισαγωγή ΣΠΔ πρέπει να ανήκει στα ενδιαφέροντα της διοίκησης, αφού ένα ΣΠΔ αποτελεί εργαλείο διοίκησης που βοηθά τους οργανισμούς να: συμμορφώνονται με την εκάστοτε νομοθεσία, ελέγχουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων τους, βελτιώνουν την περιβαλλοντική τους επίδοση, μέσω ελέγχων και περιοδικής αξιολόγησης. Ένα ΣΠΔ ανήκει στην κατηγορία των εργαλείων που βασίζονται στις επιταγές της αγοράς (market based tools), που ωθούν παραγωγούς και καταναλωτές στην Επιμορφωτικό Κέντρο Χημικών Μηχανικών Α.Ε., 24-26/10/2001 19 αποτελεσματική χρήση των διαθέσιμων πόρων (πρώτες ύλες-ενέργεια) και μείωση των παραγόμενων αποβλήτων με αποτέλεσμα οικονομικά οφέλη για τις επιχειρήσεις και μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων 20 μεγιστοποίηση της αξίας της επιχείρησης με ταυτόχρονη ελαχιστοποίηση χρήσης φυσικών πόρων και αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον.

14 υπεύθυνη χρήση των φυσικών πόρων και στην ελαχιστοποίηση ή εξάλειψη της ρύπανσης, αποβλέπουν δε στο να αξιοποιήσουν την ευρηματικότητα των επιχειρήσεων και να τις κατευθύνουν προς τη βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης προϊόντων και διαδικασιών με τρόπο διαφορετικό από τον παραδοσιακό της διαταγής και ελέγχου 22 της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Η επιτυχία του ΣΠΔ ως εργαλείου βασίζεται στην απλή παραδοχή ότι η αγορά θα επιβραβεύσει τις επιχειρήσεις που πρώτες θα ενσωματώσουν στις δραστηριότητές τους την εφαρμογή των απαιτήσεων ενός ΣΠΔ και επομένως οι πιέσεις της αγοράς θα ενθαρρύνουν όλο και περισσότερες επιχειρήσεις να ακολουθήσουν. Ένα αποτελεσματικό ΣΠΔ θα πρέπει να είναι δυναμικό, υπό την έννοια ότι θα πρέπει να προσαρμόζεται γρήγορα σε μια πιθανή αλλαγή του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Γι αυτό το λόγο θα πρέπει το ΣΠΔ να είναι ευέλικτο και απλό. 1.3. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΟΦΕΛΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΠΔ 1.3.1. Παράγοντες που καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή ενός ΣΠΔ Κατά τα αρχικά στάδια διερεύνησης από την επιχείρηση ή τον οργανισμό της ανάγκης εφαρμογής ενός ΣΠΔ, διαφαίνονται κάποιοι παράγοντες που καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή τους, όπως 23 : περιβαλλοντικοί παράγοντες που σχετίζονται με το διαρκώς αυξανόμενο κόστος και δεν είναι δυνατό να αγνοηθούν: εισερχόμενα υλικά, διεργασίες, ενέργεια, απόβλητα, μεταφορά/αποθήκευση, σχεδιασμός προϊόντων, υποστήριξη μετά την πώληση κ.α.) επιρροές από διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη, για την αδειοδότηση της καθημερινής λειτουργίας του οργανισμού: (Διεθνείς Συμφωνίες, Δημόσιες Αρχές, Τράπεζες / Ασφαλιστικές Εταιρείες / Κοινωνία (τοπική και 21 Βλ. Μ. Βασιλόπουλος, EMAS ή ISO 14000; Μια συμβολή στο θέμα, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 77 22 To σύστημα διαταγής και ελέγχου (command and control) αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία περιβαλλοντικής πολιτικής στη δεκατία του 70. Υπήρξε αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων της εποχής εκείνης αλλά αποδείχτηκε ανεπαρκές για την αντιμετώπιση πιο πολύπλοκων προβλημάτων όπως: απώλεια βιοποικιλότητας, φαινόμενο του θερμοκηπίου, όξινη βροχή και καταστροφή της στιβάδας του όζοντος. Η κύρια κριτική που δέχτηκε αφορά στην ακαμψία και την γραφειοκρατία του καθώς και στο γεγονός ότι δεν παρέχει κίνητρα στις επιχειρήσεις να προχωρήσουν πέρα από τη συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία, βλ.. Κ.Ι. Εvangelinos, G.I. kassinis, H. Piperopoulou, Environmental Management Systems Standards: Implications for companies, consumers ang governments, 7 th International Conference on Environmental Science and Technology, Ermoupolis, Syros island, Greece-Sept. 200, σελ. 190 23 Βλ. ΕΛΟΤ EN IS0 14001/EMAS Σεμινάριο Εσωτερικών Επιθεωρητών Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, Σημειώσεις προς τους σπουδαστές της ΕΣΔΔ στα πλαίσια του μαθήματος Δημόσια Διοίκηση και Δημόσια Πολιτική, Διοίκηση Ολικής Ποιότητας

15 ευρύτερη), Πελάτες / Προμηθευτές / Μέτοχοι, περίπλοκα θέματα ευθύνης παραγωγού) ευαισθητοποίηση των διοικήσεων των οργανισμών για συμμετοχή στην επίλυση περιβαλλοντικών θεμάτων, καθώς αυτά: 1. δημιουργούν περίπλοκες και αλληλοσυνδεόμενες επιπτώσεις στο περιβάλλον 2. καλύπτονται από συνεχώς διογκούμενη νομοθεσία 3. είναι αντικείμενα παρεμβάσεων από τους κοινωνικούς εταίρους κατά διάφορους τρόπους 4. έχουν μερίδιο στο διαρκώς αυξανόμενο κόστος για τη λειτουργία ενός oργανισμού 1.3.2. Κίνητρα για την εφαρμογή ενός ΣΠΔ Τα κίνητρα για την εισαγωγή ενός ΣΠΔ είναι: Κίνητρα που σχετίζονται με την αγορά όπως : η απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος η συμμόρφωση με τη νομοθεσία η βελτίωση της δημόσιας εικόνας του οργανισμού η είσοδος σε νέες αγορές Επιχειρησιακοί-λειτουργικοί παράγοντες όπως : η προστασία του περιβάλλοντος η βελτίωση της οργάνωσης της επιχείρησης η αναβάθμιση-κινητοποίηση του προσωπικού Οικονομικά κίνητρα όπως : η μείωση του κόστους παραγωγής και λειτουργίας η μείωση των ασφάλιστρων-οι ευνοϊκοί όροι δανειοδότησης 1.3.3. Οφέλη από την εφαρμογή ενός ΣΠΔ Τα οφέλη που προκύπτουν για την επιχείρηση ή τον οργανισμό, προέρχονται μέσα από την πρόσδοση προστιθέμενης αξίας στην επιχείρηση ή στον οργανισμό και διακρίνονται σε: Οφέλη για τις επιχειρήσεις όπως: μείωση κόστους/βελτίωση αποδοτικότητας μέσω: εξοικονόμησης πρώτων υλών και υλικών συσκευασίας μείωσης κατανάλωσης νερού/εσωτερικής ανακύκλωσης νερού στην παραγωγική διαδικασία

16 μείωσης του όγκου των παραγόμενων αποβλήτων μείωσης του κόστους επεξεργασίας και διάθεσης υγρών, στερεών και αέριων αποβλήτων (μέσω της βελτίωσης των αρχικών χαρακτηριστικών τους αλλά και μέσω προγραμμάτων ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης) χρησιμοποίησης φυσικού αερίου σε αντικατάσταση συμβατικών καυσίμων ενεργειακής εξοικονόμησης μέσω της ορθής ρύθμισης διεργασιών, της τακτικής συντήρησης του εξοπλισμού και της θερμικής αξιοποίησης των παραπροϊόντων που προκύπτουν από την παραγωγική διαδικασία βελτίωσης της συμμόρφωσης προς την περιβαλλοντική νομοθεσία και κατ επέκταση αποφυγής κυρώσεων (πρόστιμα, ανάκληση άδειας λειτουργίας κ.λ.π.) χαμηλότερων ασφάλιστρων αποφυγής έκτακτου κόστους για την αποκατάσταση ατυχημάτων αύξηση πωλήσεων απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος αναβάθμιση-κινητοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού βελτίωση της οργάνωσης και λειτουργίας του οργανισμού, διαφάνεια στη διαχείριση και στις διαδικασίες βελτίωση της εικόνας του οργανισμού με ταυτόχρονη ανάπτυξη περιβαλλοντικού προφίλ, γεγονός που αποτελεί ένα ισχυρότατο εργαλείο marketing ιδίως για επιχειρήσεις που αναπτύσσουν εξαγωγικές δραστηριότητες σε χώρες της Ε.Ε. Η κοινωνική συνείδηση που επιδεικνύει ένας οργανισμός με την υιοθέτηση ενός ΣΠΔ αποτελεί αναμφισβήτητα ακαταμάχητο εργαλείο δημοσίων σχέσεων τόσο με τους πελάτες όσο και με τους δημόσιους φορείς εξασφάλιση κοινωνικής αποδοχής, ιδίως από τους κατοίκους που γειτνιάζουν με τις βιομηχανικές μονάδες, παράγοντας σημαντικότατος για την εξασφάλιση της απρόσκοπτης και χωρίς προβλήματα λειτουργίας τους. Οφέλη για την κοινωνία και το περιβάλλον πρόληψη ρύπανσης αντί για διαχείριση αυτής πρόληψη διαρροών αντί για αποκατάσταση περιβάλλοντος

17 προστασία της ανθρώπινης υγείας Τα περισσότερα από τα οφέλη αυτά (π.χ. βελτίωση της δημόσιας εικόνας, ευαισθητοποίηση του προσωπικού) είναι πολύ δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν και για το λόγο αυτό είναι σκόπιμο η αποτίμηση της εφαρμογής ενός ΣΠΔ να εστιάζεται κυρίως στα οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Τα οικονομικά οφέλη είναι σχετικά εύκολα ποσοτικοποιήσιμα για μια επιχείρηση και αντικατοπτρίζονται στον ετήσιο ισολογισμό της. Αντίθετα τα περιβαλλοντικά αφορούν αγαθά που δεν εντάσσονται στον ισχύοντα μηχανισμό αξιών και επομένως είναι πολύ δύσκολο να αποτιμηθούν. 1.3.4. Είδη κόστους για την ανάπτυξη και εφαρμογή ενός ΣΠΔ Η εφαρμογή ενός ΣΠΔ, προϋποθέτει την ανάληψη κάποιου χρηματικού κόστους από τους οργανισμούς. Το κόστος εξαρτάται από το μέγεθος του οργανισμού και από τις δραστηριότητές του. Το κόστος αυτό είναι διακρίνεται σε: Κόστος εφαρμογής και διατήρησης του ΣΠΔ και ειδικότερα σε: Κόστος επενδύσεων (αγορά οργάνων μέτρησης, παρεμβάσεις σε εγκαταστάσεις) Κόστος προσωπικού (στελέχη της επιχείρησης ή εξωτερικοί σύμβουλοι 24 ) Κόστος εκπαίδευσης Κόστος συμβουλευτικών υπηρεσιών Κόστος πιστοποίησης Εμπειρία σε χώρες της βόρειας Ευρώπης δείχνει ότι δεν υπάρχει κανόνας. Οι οικονομικοί πόροι για την ανάπτυξη ενός ΣΠΔ συμπεριλαμβανομένων των εξωτερικών τελών για τους συμβούλους και τη σχετική επικοινωνία καθώς και τα έξοδα πιστοποίησης είναι κατά μέσο όρο γύρω στα (δεν περιλαμβάνεται δημόσια βοήθεια) 25 : 10.000 ευρώ για πολύ μικρές εταιρείες (<10 εργαζόμενοι) 20.000 ευρώ για μικρές εταιρείες (<50 εργαζόμενοι) 35.000 ευρώ για εταιρείες μεσαίου μεγέθους(50-250 εργαζόμενοι) 50.000 ευρώ για μεγάλες εταιρείες (>250 εργαζόμενοι). 24 Η εμπειρία δείχνει ότι από τις καταχωρημένες εταιρείες EMAS: 10% δε χρειάστηκαν καμμιά βοήθεια, 25% χρειάστηκαν βοήθεια μόνο από τον όμιλο επιχειρήσεών τους, 65% ζήτησαν εξωτερική βοήθεια. Στα περισσότερα κράτη μέλη, οι επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους μπορούν να επωφεληθούν και κατά 75% από τη δημόσια βοήθεια για τα έξοδα εξωτερικού συμβούλου, βλ. ιστοσελίδα: http://www.inem.org/free_downloads/emas-2_gr_capture_name.html 25 Βλ. ιστοσελίδα http://www.inem.org/free_downloads/emas-2_gr_capture_name.html

18 Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα οφέλη και κόστη σε κλίμακα βαθμολογίας 1-5 από την εφαρμογή ΣΠΔ, όπως προέκυψαν από αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας σε ελληνικές βιομηχανίες. Πίνακας 1. Κόστη και οφέλη από την εφαρμογή ΣΠΔ σε ελληνικές βιομηχανίες ΟΦΕΛΗ Βαθμός Μείωση εξόδων-αύξηση εσόδων 1. Μείωση κατανάλωσης α και βοηθητικών υλών και υλικών 2,38 συσκευασίας 2. Μείωση προστίμων ασφάλιστρων και εξόδων προσαρμογής στη 1,84 νομοθεσία 3. Διαφοροποίηση μίγματος προϊόντων και αύξηση τιμής 1,38 4. Μείωση κόστους επεξεργασίας αποβλήτων και επεμβάσεις στο τέλος 3,00 5. Μείωση κατανάλωσης ενέργειας και νερού 3,50 Αύξηση πωλήσεων 1. Απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος 2,48 2. Βελτίωση εικόνας της επιχείρησης-διαφήμιση 3,00 Μείωση σε απαιτήσεις κεφαλαίου 1. Επιχορηγήσεις και φορολογικές ελαφρύνσεις και χαμηλότοκα δάνεια 1,72 2. Μείωση απαιτούμενου κεφαλαίου κίνησης 2,33 Βελτίωση επιπέδου οργάνωσης και λειτουργίας της επιχείρησης 1. Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού 4,25 2. Κινητοποίηση προσωπικού 2,97 3. Συστηματική αρχειοθέτηση και αξιολόγηση περιβαλλοντικής 4,63 νομοθεσίας 4. Συστηματικοποίηση, βελτίωση και τεκμηρίωση διαδικασιών, 4,81 μετρήσεων και ελέγχων 5. Απόκτηση εμπειρίας και βελτίωση απόδοσης της επιχείρησης 3,54 Υγιεινή και ασφάλεια 1. Υγιεινή και ασφάλεια εργαζομένων 2,56

19 ΚΟΣΤΗ-ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ-ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 1. Κόστος διαδικασίας πιστοποίησης (σύμβουλοι και επιθεωρήσεις) 3,13 2. Κόστος προσωπικού (εκπαίδευση και προσλήψεις και ώρες 2,54 εργασίας) 3. Προβλήματα οργάνωσης και λειτουργίας 2,88 4. Υψηλές δαπάνες εγκατάστασης του συστήματος (επενδύσεις) 2,31 5. Υψηλό κόστος εφαρμογής του συστήματος 1,69 Πηγή: Σημειώσεις Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών στην Οργάνωση & Διοίκηση Βιομηχανικών Συστημάτων, Πανεπιστήμιο Πειραιά, Τμήμα Χημικών Μηχανικών Ε.Μ.Π. Η πιο φιλόδοξη από τις εξειδικευμένες τεχνικές που έχουν αναπτυχθεί για την αποτίμηση του κόστους-οφέλους από την εφαρμογή ΣΠΔ είναι η Ανάλυση Κόστους Οφέλους 26, η οποία εκφράζει σε χρηματικούς όρους το προβλεπόμενο κόστος και όφελος από την ανάληψη διαφόρων δράσεων προστασίας ή διαχείρισης του περιβάλλοντος και εφαρμόζει συγκεκριμένους κανόνες λήψης αποφάσεων στη βάση των εκτιμήσεων αυτών. Όπως προαναφέρθηκε, η μεγαλύτερη δυσκολία που ανακύπτει σε μια τέτοια διαδικασία είναι η χρηματική αποτίμηση των περιβαλλοντικών παραμέτρων που δεν εντάσσονται στον ισχύοντα μηχανισμό αξιών. Η παράμετρος ποιότητα περιβάλλοντος υπεισέρχεται σε τέτοιες αναλύσεις και η χρηματική της αποτίμηση γίνεται στη βάση της προθυμίας για πληρωμή που επιδεικνύουν οι ιδιώτες, προκειμένου να διατηρηθούν ή να βελτιωθούν πτυχές του φυσικού περιβάλλοντος. Οι όποιες μελετώμενες παρεμβάσεις που προγραμματίζονται στα πλαίσια ενός περιβαλλοντικού προγράμματος, απαιτείται να αξιολογούνται εκ των προτέρων, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των παραμέτρων που υπεισέρχονται στην ανάλυση, έτσι ώστε, σε κάθε περίπτωση, να λαμβάνεται εκείνη η απόφαση που μεγιστοποιεί το επίπεδο κοινωνικής ευημερίας. Η ύπαρξη ενός πιστοποιημένου Συστήματος Διασφάλισης Ποιότητας 27 (σειρά ΙS0 9000), συνιστά σημαντική βοήθεια στην εξέλιξη του ΣΠΔ α)λόγω εμπειρίας του οργανισμού στη λειτουργία διαχειριστικών συστημάτων και εξοικείωσης με τη 26 Σ. Αλεξοπούλου, Σ. Μοιρασγεντής Σχέσεις Κόστους/Οφέλους κατά την εφαρμογή ΣΠΔ, Πρακτικά ημερίδων Η βιομηχανία σε όλη την Ευρώπη καθαρίζεται, εσείς;, Ν.Α. Πειραιά, Αναπτυξιακή Δήμων Πειραιά Α.Ε., Αθήνα 2000, σελ. 52-54 27 Σύστημα διαχείρισης για τη διοίκηση και τον έλεγχο του οργανισμού σε σχέση με την ποιότητα

20 φιλοσοφία τους και β)λόγω ύπαρξης μιας ήδη διαρθρωμένης δομής διαδικασιών, πάνω στην οποία στηρίζεται και το ΣΠΔ. Μεγάλη σημασία στην εφαρμογή ΣΠΔ έχει η οργανωτική δομή του οργανισμού και ειδικότερα η ύπαρξη διακεκριμένης δομής ή θέσης εργασίας με αντικείμενο ενασχόλησης τα περιβαλλοντικά θέματα. Η ύπαρξη μιας τέτοιας δομής σημαίνει κατά κανόνα ότι υπάρχει κατανομή αρμοδιοτήτων και ευθυνών σε ό,τι αφορά περιβαλλοντικά ζητήματα και επίσης ότι υφίστανται συγκεκριμένες διαδικασίες. Στις περιπτώσεις αυτές το έργο του σχεδιασμού ενός ΣΠΔ έγκειται στη συστηματικοποίηση, καταγραφή και συμπλήρωση των διαδικασιών και στην προσαρμογή, όπου χρειάζεται, στις απαιτήσεις ενός ΣΠΔ. Όταν απουσιάζουν αντίστοιχες δομές από το οργανόγραμμα του οργανισμού απαιτείται ριζική αναδιάρθρωσή του με την κατανομή ουσιαστικών αρμοδιοτήτων και τη διαμόρφωση συγκεκριμένων διαδικασιών. Οι οργανισμοί οφείλουν να κατανοήσουν τη διαφορά ανάμεσα στην απλή ικανοποίηση των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και την ολοκληρωμένη περιβαλλοντική διαχείριση 28, η οποία επηρεάζει τη λειτουργία ενός οργανισμού εξίσου, και μερικές φορές περισσότερο, από ένα Σύστημα Διασφάλισης Ποιότητας. 28 ένα ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης βοηθά τη διοίκηση και τους εργαζόμενους να αντιληφθούν τη θέση τους στον οργανισμό και να αναγνωρίσουν την αλληλεξάρτηση των λειτουργιών του

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΠΔ: ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ISO 14001 ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΥ EMAS 2.1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η προσπάθεια διαμόρφωσης προτύπων για την ανάπτυξη των ΣΠΔ ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 90. Στο 1ο Διεθνές Βιομηχανικό Συνέδριο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (World Industry Council for Environmental Management-WICEM, 1984) αναγνωρίσθηκε αρχικά ότι «η περιβαλλοντική διαχείριση πρέπει να είναι ένα ολοκληρωμένο και αναπόσπαστο τμήμα της οικονομικής ανάπτυξης», ενώ το 1990 ιδρύθηκε το Διεθνές Επιχειρηματικό Συμβούλιο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (World Business Council for Sustainable Development-WΒCSD), ένας ανεξάρτητος οργανισμός κορυφαίων επιχειρήσεων που πρότεινε τη διαμόρφωση διεθνών προτύπων για τον έλεγχο των περιβαλλοντικών επιδόσεων (βασισμένων στην αρχή της αειφόρου ανάπτυξης) 29. Το 1992 το Βρετανικό Ινστιτούτο Τυποποίησης (British Standards Institution-ΒSI) εισήγαγε το αγγλικό πρότυπο ΒS 7750, το πρώτο διεθνές πρότυπο για την ανάπτυξη ΣΠΔ, το οποίο αναθεωρήθηκε το 1994. Τα κύρια χαρακτηριστικά του προτύπου είναι 30 : εθελοντική εφαρμογή, υποχρεωτική εναρμόνιση με τις προδιαγραφές του δε γίνεται διάκριση ως προς το αντικείμενο ή τη δραστηριότητα της επιχείρησης, είναι δηλαδή δυνατή η πιστοποίηση βιομηχανιών, δημόσιων υπηρεσιών, ξενοδοχείων, επιχειρήσεων μεταφορών κλπ. προδιαγράφει βασικές κατευθυντήριες γραμμές ανεξάρτητες από το μέγεθος της επιχείρησης δίνει έμφαση στην πρόληψη προβλέπει λεπτομερείς γραπτές διαδικασίες-τεκμηρίωση Παράλληλα, κατά την περίοδο 1991-92, προτάθηκε από την Στρατηγική Συμβουλευτική Ομάδα για το Περιβάλλον (Strategic Advisory Group on Environment - SAGE), εκ μέρους του Διεθνούς Οργανισμού Τυποποίησης (International Organization for Standardization-ISO), η δημιουργία μιας Τεχνικής Επιτροπής για θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης, η οποία και συστάθηκε το 1993 (ΤC 207). Το Σεπτέμβριο του 1996 δημοσιεύτηκε το πρότυπο ISO 14001 της σειράς προτύπων ISO 14000 και το Μάρτιο του 1997 αποσύρθηκε το ΒS 7750. Επίσης, έχουν διαμορφωθεί διεθνώς 29 βλ. Σ. Αλεξοπούλου, Χ. Ναστούλη, Πιλοτική εφαρμογή του EMAS σε ΜΜΕ γαλακτοκομικών προϊόντων, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 44 30 βλ. όπ. π. σημ. 16, σελ. 15

διάφορα άλλα εθνικά πρότυπα για ΣΠΔ, όπως στην Ιρλανδία (UNE77-801 και 802), τη Νότιο Αμερική, τη Γαλλία, την Ισπανία (IS310), την Ιρλανδία και τον Καναδά. 22 2.2. TO ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΡΟΤΥΠΟ ISO 14001 2.2.1. Γενικά Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης θέσπισε το 1997 τα πρότυπα της σειράς 14000. Τα πρότυπα αυτά αναγνωρίστηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Τυποποίησης (Comite Europeen de Normalisation-CEN) και αντικαθιστούν εθνικά πρότυπα των κρατών μελών της Ε.Ε. Μπορούν να διακριθούν σε δύο γενικές κατηγορίες ανάλογα με το αντικείμενο με το οποίο πραγματεύονται 31 : Πρότυπα αξιολόγησης Οργανισμού Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ISO 14001, 14004 32 ) Αξιολόγηση περιβαλλοντικής επίδοσης 33 (ISO 14031, 14032) Περιβαλλοντικός έλεγχος (auditing) (ISO 14010, 14011, 14012) Πρότυπα αξιολόγησης προϊόντων, υπηρεσιών και διεργασιών Ανάλυση κύκλου ζωής (ISO 14040, 14041, 14042, 14043) Περιβαλλοντικά σήματα (labelling) (ISO 14020, 14021, 14022, 14023, 14024, 14025) Περιβαλλοντικές παράμετροι σε πρότυπα παραγωγής (ISO 14060) Το πρότυπο βάσει του οποίου γίνεται η πιστοποίηση ενός ΣΠΔ είναι το ISO 14001. Πρόκειται για προσδιοριστικό πρότυπο, διότι παρέχει πληροφορίες για τις απαιτήσεις ενός ΣΠΔ, ενώ τα υπόλοιπα πρότυπα της σειράς είναι καθοδηγητικά έγγραφα για την εφαρμογή αυτού του συστήματος. Θεωρείται το πλέον διαδεδομένο πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης για τις εκτός Ε.Ε. χώρες. Το πρότυπο ISO 14001 είναι δομημένο στη βάση της μεθοδολογίας Plan, Do, Check, Act των Stewart και Deming: Plan: Προσδιορισμός στόχων και διεργασιών αναγκαίων για την επίτευξη αποτελεσμάτων σύμφωνων με τις απαιτήσεις του πελάτη και την πολιτική του οργανισμού 31 Bλ. όπ. π. σημ. 23 32 Το ISO 14001 είναι το Διεθνές Πρότυπο για την ανάπτυξη των ΣΠΔ, ενώ το 14004 δίνει χρήσιμες οδηγίες 33 Eσωτερική διαδικασία και επιχειρησιακό εργαλείο που παρέχει στη διοίκηση αξιόπιστη πληροφόρηση για την ικανοποίηση των περιβαλλοντικών της στόχων και διευκολύνει διοικητικές αποφάσεις σχετικές με την περιβαλλοντική επίδοση της επιχείρησης. Ως περιβαλλοντική επίδοση ορίζονται τα αποτελέσματα των περιβαλλοντικών ενεργειών της διοίκησης μιας επιχείρησης.

23 Do: Υλοποίηση των διεργασιών Check: Παρακολούθηση και μέτρηση διεργασιών και προϊόντος ως προς την πολιτική, τους στόχους και τις απαιτήσεις και αναφορά αποτελεσμάτων Act: Δράσεις για συνεχή βελτίωση της επίδοσης διεργασιών. Το πρότυπο είναι σύμφωνο με τις βασικές αρχές που συναντώνται σε όλα τα μοντέλα ΣΠΔ 34 : Αρχή 1η: Δέσμευση και Πολιτική Η εφαρμογή ενός ΣΠΔ σ έναν οργανισμό αρχίζει με τη δέσμευση της διοίκησης του οργανισμού. Η δέσμευση αποτυπώνεται στην υιοθετούμενη γραπτή περιβαλλοντική πολιτική του οργανισμού. Το σημείο αυτό είναι ζωτικό για την επιτυχή ολοκλήρωση του ΣΠΔ στον οργανισμό. Αρχή 2η: Σχεδιασμός Για την υλοποίηση της περιβαλλοντικής πολιτικής, ο οργανισμός οφείλει να διαμορφώσει ένα σχέδιο ΣΠΔ. Στο σχεδιασμό πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα παρακάτω στοιχεία: o προσδιορισμός των δραστηριοτήτων, των προϊόντων και των υπηρεσιών του οργανισμού που έχουν αλληλεπίδραση με το περιβάλλον (environmental aspects) και η αποτίμηση των συνδεόμενων περιβαλλοντικών επιπτώσεων (environmental impacts) η θέσπιση και η διατήρηση διαδικασιών για τον προσδιορισμό των περιβαλλοντικών νομοθετικών απαιτήσεων που είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις δραστηριότητες, τα προϊόντα και τις υπηρεσίες του οργανισμού. Στην περίπτωση κατά την οποία δεν υπάρχουν εξωτερικά πρότυπα ή αυτά δεν καλύπτουν τις συγκεκριμένες ανάγκες του οργανισμού, θα πρέπει να αναπτυχθούν και να θεσπιστούν εσωτερικά κριτήρια περιβαλλοντικής επίδοσης. Θα πρέπει να διαμορφωθούν περιβαλλοντικοί σκοποί και στόχοι και να θεσπιστούν προγράμματα περιβαλλοντικής διαχείρισης ώστε να επιτευχθούν οι περιβαλλοντικοί σκοποί και στόχοι. Οι σκοποί και οι στόχοι συνιστούν το μέτρο της περιβαλλοντικής επίδοσης που πρέπει να πετύχει ο οργανισμός. 34 Βλ. Το Πρότυπο ΙSΟ 14001 και η σχέση του με το EMAS, Σεμινάριο: Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΙSΟ 14001-EMAS Περιβαλλοντική Επιθεώρηση Βιομηχανικών εγκαταστάσεων, Επιστημονικό & Επιμορφωτικό Κέντρο Χημικών Μηχανικών Α.Ε., 24-26/10/2001

24 Αρχή 3η: Εφαρμογή Για να εξασφαλιστεί η επιτυχής εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής και η επίτευξη των περιβαλλοντικών σκοπών και στόχων, πρέπει να προσδιοριστούν οι ικανότητες των μηχανισμών στήριξης του οργανισμού και να καταστούν διαθέσιμα τα απαραίτητα μέσα (ανθρώπινα, υλικά και οικονομικά) για την εφαρμογή του ΣΠΔ. Αρχή 4η: Μέτρηση και Εκτίμηση Ένας οργανισμός θα πρέπει να μετρά, να παρακολουθεί και να αξιολογεί το ΣΠΔ με επιδίωξη τη βελτίωση της συνολικής περιβαλλοντικής επίδοσής του. Αρχή 5η: Ανασκόπηση και Βελτίωση Ένας οργανισμός οφείλει να ανασκοπεί και να βελτιώνει συνεχώς το ΣΠΔ με αντικειμενικό σκοπό τη βελτίωση της συνολικής περιβαλλοντικής επίδοσης. Η αναθεώρηση του ΣΠΔ είναι απαραίτητη για την εξασφάλιση της συνεχούς προσαρμογής και αποτελεσματικότητάς του. Η φιλοσοφία της συνεχούς βελτίωσης είναι ενσωματωμένη στο ΣΠΔ. Επιτυγχάνεται δε με τη συνεχή αποτίμηση της περιβαλλοντικής επίδοσης έναντι των περιβαλλοντικών πολιτικών, σκοπών και στόχων, ώστε να εξασφαλίζεται ο έγκαιρος προσδιορισμός των ευκαιριών για βελτίωση.

25 Σχήμα 2. Βασικά στοιχεία ενός ΣΠΔ Εκκίνηση Ανασκόπηση από τη Διοίκηση Περιβαλλοντική πολιτική Έλεγχος & Διορθωτικές ενέργειες Παρακολούθηση & μέτρηση Μη συμμορφώσεις &Διορθωτικές και προληπτικές ενέργειες Αρχεία Επιθεώρηση του ΣΠΔ Διαχείρισης Συνεχής βελτίωση Εφαρμογή Δομή & Υπευθυνότητες Εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση και ικανότητα Επικοινωνία Τεκμηρίωση του ΣΠΔ Έλεγχος εγγράφων Επιχειρησιακός έλεγχος Ετοιμότητα & ανταπόκριση σε περίπτωση ανάγκης Σχεδιασμός Περιβαλλοντικά θέματα Νομικές υποχρεώσεις Σκοποί και στόχοι Προγράμματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης 2.2.2. Δομή προτύπου ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 14001 35 2.2.2.0. Εισαγωγή Ο συνολικός στόχος του διεθνούς προτύπου είναι η υποστήριξη του περιβάλλοντος και η πρόληψη της ρύπανσης σε ισορροπία με κοινωνικοοικονομικές ανάγκες. Το πρότυπο εφαρμόζεται σε όλους τους τύπους και τα μεγέθη οργανισμών, ενώ μπορεί να προσαρμόζεται σε διαφορετικές γεωγραφικές, πολιτιστικές και κοινωνικές συνθήκες προς απόδειξη συμμόρφωσης. Το πρότυπο δεν περιλαμβάνει ρητές απαιτήσεις για την περιβαλλοντική επίδοση πέρα από τη συμμόρφωση με την ισχύουσα νομοθεσία και τους κανονισμούς. Ο οργανισμός δεσμεύεται για συνεχή βελτίωση στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής του πολιτικής.

26 Η υιοθέτηση του προτύπου από μόνη της δεν εγγυάται άριστα περιβαλλοντικά αποτελέσματα. Για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων, το ΣΠΔ θα πρέπει να ενθαρρύνει την εισαγωγή της Βέλτιστης Διαθέσιμης Τεχνολογίας 36, όπου είναι απαραίτητο και οικονομικά βιώσιμο. Το ISO 14001 δεν εισάγει άμεσα απαιτήσεις για την υγιεινή και ασφάλεια, αλλά δεν εμποδίζει την ενσωμάτωση σχετικών θεμάτων στο σύστημα διαχείρισης. Περιλαμβάνει κοινές αρχές με τα πρότυπα διασφάλισης ποιότητας, γεγονός που διευκολύνει την εφαρμογή του σε οργανισμούς ήδη πιστοποιημένους κατά ISO 9000. Συγκεκριμένα, το ISO 9001:2000 37 δίνει έμφαση στον εντοπισμό, την εφαρμογή, τη διαχείριση και τη συνεχή βελτίωση της αποτελεσματικότητας των διεργασιών εκείνων που θεωρούνται σημαντικές για το Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας, καθώς και στη διαχείριση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των διεργασιών. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται η πρώτη ομοιότητα του αναθεωρημένου προτύπου ποιότητας με το ISO 14001, που έχει στόχο την ανάπτυξη ενός συστήματος διαχείρισης με πεδίο εφαρμογής τη λειτουργία ενός οργανισμού και ιδιαίτερα τις διεργασίες που αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον και ενδέχεται να προκαλέσουν σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Τα κριτήρια που καθορίζουν τη σημαντικότητα των διεργασιών καθορίζονται από εξωτερικούς παράγοντες, τόσο στο ISO 9001:2000 όσο και στο ISO 14001. Στο μεν Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας ως κριτήρια θεωρούνται οι απαιτήσεις/προδιαγραφές του προϊόντος που ορίζονται από τον πελάτη και οι νομοθετικές ή άλλες απαιτήσεις που αφορούν στο παραγόμενο προϊόν, στο δε ΣΠΔ ως κριτήρια θεωρούνται οι απαιτήσεις της σχετικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας και οι απαιτήσεις των ενδιαφερόμενων μερών (πελάτες, εργαζόμενοι, τοπικοί φορείς, τοπική κοινότητα κ.ά.) 38. 2.2.2.1. Αντικείμενο Καθορισμός απαιτήσεων Εφαρμογή, διατήρηση, βελτίωση ενός ΣΠΔ 35 Βλ. όπ. π. σημ. 23 36 συνιστά το πλέον εξελιγμένο και αποτελεσματικό στάδιο των διεργασιών και μεθόδων παραγωγής για την επίτευξη ενός υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος βλ. Οδηγός Υλοποίησης, Οδηγία 96/91/ΕΚ για την ολοκληρωμένη πρόληψη & και τον έλεγχο της ρύπανσης από τη βιομηχανία (IPPC), ΥΠΕΧΩΔΕ, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον 37 πρότυπο για την διασφάλιση ποιότητας στον σχεδιασμό, στην ανάπτυξη, στην παραγωγή, στην εγκατάσταση και στις συνακόλουθες υπηρεσίες 38 βλ. Παύλος Ζερβογιάννης Από το ISO 9000 στο ISO 14000: Η Ένταξη των Aπαιτήσεων του Προτύπου ISO 14001 στο Σύστημα Διασφάλισης Ποιότητας, Περιοδικό Plant, Τεύχος 164, Νοέμβριος 2000 διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http://www.plant-management.gr

27 Διασφάλιση συμμόρφωσης του οργανισμού με την Περιβαλλοντική πολιτική Απόδειξη συμμόρφωσης Πιστοποίηση από εξωτερικό οργανισμό του ΣΠΔ Αυτοαξιολόγηση 2.2.2.2. Τυποποιητικές παραπομπές Σημείωση: Επί του παρόντος δεν υπάρχουν τυποποιητικές παραπομπές. 2.2.2.3.Ορισμοί Περιβάλλον: Ο περιβάλλων χώρος στον οποίο λειτουργεί ένας οργανισμός, συμπεριλαμβανομένου του αέρα, του νερού, του εδάφους, των φυσικών πόρων, της χλωρίδας, της πανίδας, των ανθρώπων και της μεταξύ τους σχέσης. Σημείωση : Ο περιβάλλων χώρος εκτείνεται από τον εσωτερικό χώρο ενός οργανισμού μέχρι το γήινο σύστημα στο σύνολό του. Περιβαλλοντική Πλευρά: στοιχείο των δραστηριοτήτων, προϊόντων ή υπηρεσιών ενός οργανισμού, το οποίο μπορεί να αλληλεπιδράσει με το περιβάλλον (π.χ. έκλυση πτητικών οργανικών διαλυτών κατά την παραγωγή χρωμάτων οργανικής βάσης). Σημείωση: Σημαντική περιβαλλοντική πλευρά, είναι αυτή που μπορεί να έχει σημαντική περιβαλλοντική επίπτωση. Περιβαλλοντική Επίπτωση: κάθε μεταβολή στο περιβάλλον, είτε αρνητική, είτε θετική, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσμα, εν όλω ή εν μέρει, από τις δραστηριότητες, τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες ενός οργανισμού. Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης: το μέρος του συνολικού συστήματος διαχείρισης, το οποίο περιλαμβάνει οργανωτική δομή, δραστηριότητες σχεδιασμού, ευθύνες, πρακτικές, διαδικασίες, διεργασίες και μέσα για την ανάπτυξη, εφαρμογή, επίτευξη, ανασκόπηση και διατήρηση της περιβαλλοντικής πολιτικής. Επιθεώρηση Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης: συστηματική και τεκμηριωμένη διεργασία επαλήθευσης μέσω αντικειμενικής λήψης και αξιολόγησης αποδείξεων, για να προσδιοριστεί εάν το ΣΠΔ ενός οργανισμού συμμορφώνεται με τα κριτήρια επιθεώρησης του ΣΠΔ που ορίζονται από τον οργανισμό, καθώς και γνωστοποίηση των αποτελεσμάτων της διεργασίας αυτής στη διοίκηση. Περιβαλλοντικός Αντικειμενικός Σκοπός : ο συνολικός περιβαλλοντικός στόχος, που προκύπτει από την περιβαλλοντική πολιτική, τον οποίο ο ίδιος ο οργανισμός θέτει προς επίτευξη, και ο οποίος ποσοτικοποιείται, όπου είναι πρακτικά εφικτό.

28 Περιβαλλοντική Επίδοση: μετρήσιμα αποτελέσματα του ΣΠΔ, τα οποία σχετίζονται με τον έλεγχο των περιβαλλοντικών πλευρών ενός οργανισμού, με βάση την περιβαλλοντική πολιτική, τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους. Περιβαλλοντική Πολιτική: δήλωση του οργανισμού για τις προθέσεις και αρχές του, σε σχέση με τη συνολική περιβαλλοντική του επίδοση, η οποία παρέχει ένα πλαίσιο για δράση και για τον καθορισμό των περιβαλλοντικών σκοπών και στόχων. Περιβαλλοντικός Στόχος: λεπτομερής απαίτηση επίδοσης, ποσοτικοποιημένη όπου είναι πρακτικά εφικτό, για τον οργανισμό ή τμήματα αυτού, η οποία προκύπτει από τους περιβαλλοντικούς αντικειμενικούς σκοπούς και η οποία χρειάζεται να καθοριστεί και να ικανοποιηθεί προκειμένου να επιτευχθούν οι παραπάνω αντικειμενικοί σκοποί. Ενδιαφερόμενο Μέρος: άτομο ή ομάδα που ενδιαφέρεται ή επηρεάζεται από την περιβαλλοντική επίδοση ενός οργανισμού Οργανισμός: εταιρεία, σωματείο, εμπορικός οίκος, επιχείρηση, αρχή ή ίδρυμα, τμήμα ή συνδυασμός αυτών, οποιασδήποτε νομικής μορφής, του δημόσιου ή ιδιωτικού τομέα, που έχουν ίδιες λειτουργίες και διοίκηση. Σημείωση: Για οργανισμούς με περισσότερες από μία λειτουργικές μονάδες, μία μόνη λειτουργική μονάδα, μπορεί να οριστεί ως οργανισμός. Πρόληψη Ρύπανσης: χρήση διεργασιών, πρακτικών, υλικών ή προϊόντων με την οποία αποφεύγεται, ελαττώνεται ή ελέγχεται η ρύπανση και η οποία μπορεί να συμπεριλαμβάνει ανακύκλωση, επεξεργασία, αλλαγές διεργασιών, μηχανισμούς ελέγχου, αποδοτική χρήση μέσων και υποκατάσταση υλικών. Σημείωση: Τα δυνητικά οφέλη από την πρόληψη της ρύπανσης, περιλαμβάνουν τη μείωση των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, βελτιωμένη αποδοτικότητα και μειωμένα κόστη. 2.2.2.4. Απαιτήσεις του ΣΠΔ 2.2.2.4.1. Γενικές απαιτήσεις Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρήσει ένα ΣΠΔ, του οποίου οι απαιτήσεις περιγράφονται παρακάτω. 2.2.2.4.2. Περιβαλλοντική Πολιτική Η ανώτατη διοίκηση πρέπει να καθορίσει την περιβαλλοντική πολιτική του οργανισμού και να εξασφαλίσει ότι: είναι κατάλληλη για τη φύση, το εύρος και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων, προϊόντων ή υπηρεσιών του περιλαμβάνει δέσμευση για συνεχή βελτίωση και πρόληψη της ρύπανσης

περιλαμβάνει δέσμευση για συμμόρφωση με τη σχετική περιβαλλοντική νομοθεσία, τους κανονισμούς και τις άλλες απαιτήσεις τις οποίες ο οργανισμός έχει αποδεχτεί παρέχει το πλαίσιο για τον καθορισμό και την ανασκόπηση των περιβαλλοντικών αντικειμενικών σκοπών και στόχων είναι τεκμηριωμένη, εφαρμόζεται, τηρείται και γνωστοποιείται σε όλους τους εργαζόμενους είναι διαθέσιμη στο κοινό 2.2.2.4.3. Σχεδιασμός 2.2.2.4.3.1. Περιβαλλοντικές πλευρές Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες για τον εντοπισμό των περιβαλλοντικών πλευρών και την αξιολόγηση των αντίστοιχων περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ακολουθούνται τα εξής βήματα: Βήμα 1: Επιλογή δραστηριότητας, προϊόντος ή διεργασίας Βήμα2: Προσδιορισμός περιβαλλοντικών πλευρών (εκπομπές στον αέρα, απορρίψεις στο νερό, διαχείριση αποβλήτων, μόλυνση εδάφους, χρήση υλικών και φυσικών πόρων, θόρυβος, αλλοίωση τοπίου, άλλα τοπικά θέματα). Οι περιβαλλοντικές πλευρές μπορούν να αναγνωριστούνταυτοποιηθούν με τρεις μεθοδολογίες 39 : -Ανάλυση Κύκλου Ζωής Η ανάλυση αυτή εστιάζει στις περιβαλλοντικές πλευρές που παρουσιάζονται σε όλη την παραγωγική και μη αλυσίδα της επιχείρησης (προμηθευτές, παραγωγή, διακίνηση, υποστηρικτικές δραστηριότητες, υπεργολάβοι κ.λ.π) και δίνει έμφαση στα ισοζύγια μάζας και ενέργειας. Η ανάλυση αυτή είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη χωρίς σαφώς ορισμένη μεθοδολογία και συνιστάται κυρίως σε πολύ μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες με μεγάλες δραστηριότητες διακίνησης -αποθήκευσης και διανομής. -Ανάλυση Διαγραμμάτων Ροής Η ανάλυση αυτή σπάζει τις δραστηριότητες, υπηρεσίες ή προϊόντα σε τμήματα και εξετάζει τις εισροές-εκροές τμήμα-τμήμα σχετικά με 29 39 βλ. Καραγιάννης Α., Παναγόπουλος Ι. Περιβαλλοντικά Θέματα & Περιβαλλοντικές επιπτώσεις, Σεμινάριο: Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΙSΟ 14001-EMAS Περιβαλλοντική Επιθεώρηση Βιομηχανικών εγκαταστάσεων, Επιστημονικό & Επιμορφωτικό Κέντρο Χημικών Μηχανικών Α.Ε., 24-26/10/2001

30 τα υλικά που χρησιμοποιούνται ή παράγονται ανά δραστηριότητα ή σχετική υπηρεσία. Η μέθοδος αυτή είναι επιτυχής σχετικά με την ορθή διεκπεραίωση των πλευρών όσον αφορά στη χρήση οργανικών ή επικίνδυνων ουσιών αλλά απαιτεί και την ανάλυση κατανάλωσης νερού και ενέργειας. -Ανάλυση Νομοθετικών Απαιτήσεων Η ανάλυση αυτή είναι η απλούστερη, και εστιάζεται στους περιβαλλοντικούς όρους και στις άλλες απαιτήσεις των θεσπισμένων οργάνων. Βήμα 3: Αναγνώριση των αντίστοιχων περιβαλλοντικών επιπτώσεων Βήμα 4: Αξιολόγηση της σημαντικότητας των επιπτώσεων με κριτήρια την ύπαρξη σχετικής νομοθετικής απαίτησης, τον ισχύοντα τρόπο αντιμετώπισης της επίπτωσης, το μέγεθος της επίπτωσης σε σχέση με τη δυναμικότητα του οργανισμού, τις απόψεις των ενδιαφερόμενων μερών (πελατών, Τοπικής Αυτοδιοίκησης, περιβαλλοντικών οργανώσεων), τη συχνότητα και την πιθανότητα εμφάνισης. Ο οργανισμός πρέπει να εξασφαλίσει ότι οι πλευρές που σχετίζονται με τις σημαντικές επιπτώσεις λαμβάνονται υπόψη κατά τον καθορισμό των περιβαλλοντικών αντικειμενικών του σκοπών. 2.2.2.4.3.2. Νομικές και άλλες απαιτήσεις Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασία για να εντοπίζει και να έχει πρόσβαση στις νομικές και άλλες απαιτήσεις που έχει αποδεχτεί και οι οποίες έχουν εφαρμογή στις περιβαλλοντικές πλευρές των δραστηριοτήτων, προϊόντων και υπηρεσιών του. 2.2.2.4.3.3. Αντικειμενικοί σκοποί και στόχοι Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί τεκμηριωμένους περιβαλλοντικούς αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους σε κάθε σχετική λειτουργία και επίπεδο εντός των πλαισίων του. Ο οργανισμός, όταν καθιερώνει και ανασκοπεί τους αντικειμενικούς του σκοπούς πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις νομικές και άλλες απαιτήσεις, τις σημαντικές περιβαλλοντικές του πλευρές, τις τεχνολογικές επιλογές και τις οικονομικές, λειτουργικές και επιχειρησιακές του απαιτήσεις, καθώς και τις απόψεις των ενδιαφερόμενων μερών. Οι αντικειμενικοί σκοποί και στόχοι πρέπει να είναι συνεπείς με την

31 περιβαλλοντική πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της δέσμευσης για πρόληψη της ρύπανσης. 2.2.2.4.3.4. Πρόγραμμα(τα) Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Ο οργανισμός πρέπει να καταρτίσει και να διατηρεί Πρόγραμμα(τα) Περιβαλλοντικής Διαχείρισης για την επίτευξη των αντικειμενικών του σκοπών και στόχων. Τα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης εκδίδονται στα πλαίσια της ελεγχόμενης υλοποίησης της διαδικασίας βελτίωσης των περιβαλλοντικών επιδόσεων του οργανισμού και αφορούν τόσο υπάρχουσες, όσο και προγραμματιζόμενες (μελλοντικές) διεργασίες και δραστηριότητες, αναφέροντας: τους περιβαλλοντικούς σκοπούς ανά δραστηριότητα τους περιβαλλοντικούς στόχους για την επίτευξη των περιβαλλοντικών σκοπών τη σειρά και ενδεχομένως τη λεπτομερή περιγραφή των απαιτούμενων ενεργειών για την επίτευξή τους το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης / επίτευξης των περιβαλλοντικών σκοπών και στόχων τα απαραίτητα στοιχεία και προδιαγραφές καθώς και τα σχετικά μέρη της υπάρχουσας τεκμηρίωσης τους τρόπους - μεθόδους - μηχανισμούς και τα εργαλεία το αρμόδιο προσωπικό (ανά ιεραρχική βαθμίδα) τις διορθωτικές ενέργειες σε περίπτωση αποκλίσεων, οι οποίες έχουν τη μορφή: - επέμβασης στην παραγωγική διαδικασία (χειρισμός) - επέμβασης στην ροή πληροφόρησης (ενημέρωση). 2.2.2.4.4. Εφαρμογή και λειτουργία 2.2.2.4.4.1. Δομή και ευθύνες Οι ρόλοι, οι ευθύνες και οι αρμοδιότητες θα πρέπει να καθορίζονται, να τεκμηριώνονται και να γνωστοποιούνται προκειμένου να εξυπηρετήσουν αποτελεσματικά την περιβαλλοντική διαχείριση. Η διοίκηση πρέπει να παρέχει τα μέσα που είναι ουσιώδη για την εφαρμογή και τον έλεγχο του ΣΠΔ. Τα μέσα αυτά περιλαμβάνουν ανθρώπινους πόρους και εξειδικευμένες δεξιότητες, τεχνολογία και οικονομικούς πόρους.

32 Η ανώτατη διοίκηση του οργανισμού πρέπει να διορίσει ειδικό εκπρόσωπο ή εκπροσώπους της, ο οποίος ανεξάρτητα από άλλες ευθύνες, πρέπει να έχει καθορισμένους ρόλους, ευθύνες και αρμοδιότητα για: α)να εξασφαλίζει ότι οι απαιτήσεις του ΣΠΔ έχουν καθιερωθεί, εφαρμόζονται, και τηρούνται σύμφωνα με το Διεθνές Πρότυπο, β)να δίνει αναφορά στην ανώτατη διοίκηση σχετικά με την επίδοση του ΣΠΔ, προκειμένου αυτή να προβεί σε ανασκόπηση και βελτίωσή του. 2.2.2.4.4.2. Εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση και ικανότητα Ο οργανισμός πρέπει να προσδιορίζει τις ανάγκες για εκπαίδευση, ειδικά σε σχέση με σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και να δημιουργεί περιβαλλοντική συνείδηση μέσω ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού. 2.2.2.4.4.3. Επικοινωνία Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες σε σχέση με τις περιβαλλοντικές του πλευρές και το ΣΠΔ για: α)την εσωτερική επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων επιπέδων και λειτουργιών του οργανισμού β)τη λήψη και καταγραφή σχετικών στοιχείων από εξωτερικά ενδιαφερόμενα μέρη καθώς και την ανταπόκριση σε αυτά. Ο οργανισμός πρέπει να εξετάζει τις διεργασίες για την προς τα έξω επικοινωνία σχετικά με τις σημαντικές περιβαλλοντικές πλευρές και να καταγράφει σε αρχείο την απόφασή του. 2.2.2.4.4.4. Τεκμηρίωση του ΣΠΔ 40 Ο οργανισμός απαιτείται να εκδόσει και να τηρεί ένα τεκμηριωμένο ΣΠΔ, το οποίο να ικανοποιεί τις απαιτήσεις του επιλεχθέντος προτύπου και να διασφαλίζει ότι η διαχείριση των επιπτώσεων των δραστηριοτήτων, προϊόντων και υπηρεσιών του γίνεται με υπεύθυνο τρόπο και σύμφωνα με την περιβαλλοντική πολιτική και τους στόχους του οργανισμού. Η δομή της τεκμηρίωσης ενός ΣΠΔ μπορεί να έχει την εξής τυπική μορφή: ΕΠΙΠΕΔΟ Ι: Εγχειρίδιο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΕΠΙΠΕΔΟ ΙΙ: Εγχειρίδιο Διαδικασιών Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Προγράμματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Προγράμματα Εκτάκτου Ανάγκης

33 ΕΠΙΠΕΔΟ ΙΙΙ: Εγχειρίδιο Οδηγιών Εργασίας-Ελέγχου ΕΠΙΠΕΔΟ ΙV: Αρχεία ΣΠΔ Σχήμα 3. Δομή της τεκμηρίωσης του ΣΠΔ Εγχειρίδιο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Διαδικασίες Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Προγράμματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Προγράμματα Έκτακτης Ανάγκης Εγχειρίδιο Οδηγιών Εργασίας-Ελέγχου Αρχεία ΣΠΔ To Εγχειρίδιο Περιβαλλοντικής Διαχείρισης : περιέχει την περιβαλλοντική πολιτική του οργανισμού αναφέρει την οργανωτική διάρθρωση του οργανισμού (οργανόγραμμα, περιγραφές αρμοδιοτήτων και θέσεων εργασίας του προσωπικού, του οποίου η εργασία είναι σε άμεση συνάρτηση με την περιβαλλοντική επίδοση του οργανισμού) περιγράφει τις μεθόδους που εφαρμόζει ο οργανισμός για την εφαρμογή και την τήρηση ενός ΣΠΔ που ικανοποιεί τις απαιτήσεις του επιλεχθέντος 40 Μ. Μανδαράκα (2001), Σημειώσεις για το μάθημα Συστήματα και εργαλεία Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Οργάνωση και Διοίκηση Βιομηχανικών Συστημάτων

34 προτύπου, αναφέροντας τη διάρθρωση της τεκμηρίωσης (συνήθως μόνο του επιπέδου ΙΙ) παραθέτει τις συνδέσεις του ΣΠΔ με τα λοιπά διαχειστικά συστήματα που εφαρμόζει ο οργανισμός και κυρίως με το Σύστημα Διασφάλισης Ποιότητας (εφόσον υπάρχει). Η χρήση του Εγχειριδίου είναι σημαντική τόσο εντός του οργανισμού όσο και εκτός αυτού: -εντός του οργανισμού αποτελεί έναν οδηγό για την εφαρμογή, διατήρηση και βελτίωση του ΣΠΔ του οργανισμού -εκτός του οργανισμού, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο marketing, στο βαθμό που είναι δυνατό να αποτελεί μέρος της παρουσίασης του οργανισμού σε πελάτες και ενδιαφερόμενα μέρη, όσον αφορά ειδικότερα στην αντίληψή του σχετικά με την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών θεμάτων. Το Εγχειρίδιο Διαδικασιών: παρουσιάζει αναλυτικά τον τρόπο εφαρμογής της περιβαλλοντικής πολιτικής περιγράφει τις ενέργειες που λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια λειτουργίας του ΣΠΔ στους διάφορους τομείς δραστηριοτήτων του οργανισμού προσδιορίζει τη χρονική σειρά τέλεσης των ενεργειών, καθώς και τους εμπλεκόμενους στην υλοποίηση και επιβεβαίωσή τους καταγράφει τα αρχεία που τηρούνται κατά την εκτέλεση των ενεργειών παραπέμπει σε σχετικές Διαδικασίες και Οδηγίες Εργασίας-Ελέγχου του συστήματος διαχείρισης. Η μεθοδολογία προσδιορισμού των Διαδικασιών που περιέχονται στο αντίστοιχο Εγχειρίδιο πηγάζει από τις απαιτήσεις των προτύπων, σύμφωνα με τις οποίες, ένας οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρήσει: 1. Διαδικασία αναγνώρισης και αξιολόγησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλούνται από τις δραστηριότητες του οργανισμού 2. Διαδικασίες που θα περιγράφουν αυτές τις δραστηριότητες και οι οποίες θα ήταν δυνατό να διαχωριστούν σε: διαδικασίες συστήματος, δηλαδή διαδικασίες που σχετίζονται με τη λειτουργία και την εφαρμογή του ΣΠΔ διαδικασίες που σχετίζονται έμμεσα με το ΣΠΔ και υφίστανται στα πλαίσια της ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής προστασίας

35 3. Διαδικασίες εκτάκτου ανάγκης που αναφέρονται σε δυνητικές καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης με περιβαλλοντικές επιπτώσεις και αναφέρουν τις προληπτικές ενέργειες, καθώς και τους τρόπους αντιμετώπισης των περιπτώσεων αυτών. Τα αρχεία ΣΠΔ περιλαμβάνουν όλα τα έγγραφα που αποδεικνύουν άμεσα ή έμμεσα: - την αποτελεσματική λειτουργία του ΣΠΔ του οργανισμού - τη συνεχή βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης του οργανισμού μέσω της καταγραφής του βαθμού επίτευξης των προγραμματισμένων σκοπών και στόχων. Στα σημαντικότερα αρχεία του ΣΠΔ ανήκουν: ο Κατάλογος Περιβαλλοντικών Κανονισμών που περιέχει όλα τα νομοθετήματα του εθνικού και κοινοτικού δικαίου που ελέγχουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων, προϊόντων και υπηρεσιών που παρέχει ο οργανισμός ο Κατάλογος Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων με την ανάλυση και αξιολόγηση της σημαντικότητας της κάθε επίπτωσης το αρχείο Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης που αποτυπώνει τις ενέργειες που απαιτούνται για την επίτευξη κάθε σκοπού / στόχου που έχει θέσει ο οργανισμός και καθορίζει τις υπευθυνότητες για την εκτέλεση και επιβεβαίωση των ενεργειών. Το πρότυπο δεν αναφέρει αναλυτικά ποια αρχεία και για ποιο χρονικό διάστημα απαιτείται να τηρούνται. Συνεπώς κάθε οργανισμός έχει μεγάλο βαθμό ελευθερίας να προσδιορίσει τα περιβαλλοντικά αρχεία ανάλογα με τις ανάγκες του. 2.2.2.4.4.5. Έλεγχος Εγγράφων Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες για τον έλεγχο όλων των εγγράφων που απαιτούνται από το πρότυπο ώστε να εξασφαλίζεται: α) ο εύκολος εντοπισμός τους και ότι β) ανασκοπούνται περιοδικά, αναθεωρούνται όπως είναι απαραίτητο και εγκρίνονται ως προς την επάρκειά τους από εξουσιοδοτημένο προσωπικό γ) οι τρέχουσες εκδόσεις των σχετικών εγγράφων είναι διαθέσιμες οπουδήποτε εκτελούνται εργασίες ουσιώδεις για την αποτελεσματική λειτουργία του ΣΠΔ δ) τα απαρχαιωμένα έγγραφα απομακρύνονται αμέσως από όλα τα σημεία έκδοσης και χρήσης ή λαμβάνονται άλλα μέτρα κατά της ακούσιας χρήσης τους,

36 ε) σε τυχόν απαρχαιωμένα έγγραφα, τα οποία φυλάσσονται για σκοπούς νομικούς ή/και διατήρησης γνώσεων, τοποθετείται κατάλληλη ένδειξη. Πρέπει να καθιερωθούν και να τηρούνται διαδικασίες και ευθύνες σχετικά με τη δημιουργία και τροποποίηση των διαφόρων τύπων εγγράφων. 2.2.2.4.4.6. Επιχειρησιακός Έλεγχος Ο οργανισμός επισημαίνει τις λειτουργίες και δραστηριότητες που είναι συνδεδεμένες με τις σημαντικές περιβαλλοντικές πλευρές που έχουν εντοπιστεί σε συμφωνία με την πολιτική, τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους. Ο οργανισμός πρέπει να σχεδιάσει τις δραστηριότητες αυτές, συμπεριλαμβανομένης της συντήρησης, προκειμένου να διασφαλίσει ότι αυτές διεξάγονται κάτω από προκαθορισμένες συνθήκες, μέσω της καθιέρωσης και της τήρησης τεκμηριωμένων διαδικασιών για την κάλυψη καταστάσεων, που η απουσία τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποκλίσεις από την περιβαλλοντική πολιτική και τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους του καθορισμό κριτηρίων λειτουργίας στις διαδικασίες της καθιέρωσης και τήρησης διαδικασιών σχετικών με τις περιβαλλοντικές πλευρές, γνωστοποίησης των σχετικών απαιτήσεων και κανόνων σε προμηθευτές και υπεργολάβους. 2.2.2.4.4.7. Ετοιμότητα και ανταπόκριση σε επείγοντα περιστατικά Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες για τον προσδιορισμό της πιθανότητας εμφάνισης ατυχημάτων και επειγουσών καταστάσεων και αντίδρασής του σε αυτές, καθώς και για την πρόληψη και τον περιορισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεών τους. Ο οργανισμός πρέπει να ανασκοπεί, να αναθεωρεί και να δοκιμάζει, όπου είναι απαραίτητο και πρακτικά εφικτό, τις διαδικασίες ετοιμότητας και αντιμετώπισης επειγόντων περιστατικών ή επειγουσών καταστάσεων. 2.2.2.4.5. Έλεγχοι και Διορθωτικές ενέργειες 2.2.2.4.5.1. Παρακολούθηση και μέτρηση Ο οργανισμός θεσπίζει και διατηρεί τεκμηριωμένες διαδικασίες για την παρακολούθηση και μέτρηση, σε τακτική βάση, των βασικών χαρακτηριστικών των λειτουργιών και δραστηριοτήτων του, που μπορεί να έχουν σημαντική επίπτωση στο περιβάλλον. Οι διαδικασίες αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν την καταγραφή πληροφοριών, ώστε να παρακολουθείται η επίδοση, καθώς και σχετικούς

37 επιχειρησιακούς ελέγχους συμμόρφωσης προς τους αντικειμενικούς σκοπούς και στόχους του οργανισμού. Ο εξοπλισμός παρακολούθησης πρέπει να μετρονομείται και να συντηρείται και να τηρούνται σχετικά αρχεία σύμφωνα με τις διαδικασίες του οργανισμού. Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί τεκμηριωμένη διαδικασία για την περιοδική αξιολόγηση της συμμόρφωσης προς την σχετική περιβαλλοντική νομοθεσία και τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς. 2.2.2.4.5.2. Μη Συμμόρφωση, Διορθωτική και Προληπτική Δράση Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες για τον καθορισμό των ευθυνών και των αρμοδιοτήτων για το χειρισμό και τη διερεύνηση της μη συμμόρφωσης, αναλαμβάνοντας δράση για τον περιορισμό τυχόν επιπτώσεων που προκλήθηκαν και για την έναρξη και ολοκλήρωση διορθωτικών και προληπτικών δράσεων. Ο οργανισμός πρέπει να εφαρμόζει και να καταγράφει κάθε αλλαγή στις τεκμηριωμένες διαδικασίες που προκύπτουν από διορθωτικές και προληπτικές δράσεις. 2.2.2.4.5.3. Αρχεία Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί διαδικασίες για την ταυτοποίηση, διατήρηση, προστασία και καταστροφή των περιβαλλοντικών αρχείων. 2.2.2.4.5.4. Επιθεώρηση ΣΠΔ Ο οργανισμός πρέπει να καθιερώσει και να διατηρεί πρόγραμμα(τα) και διαδικασίες για τη διεξαγωγή περιοδικών επιθεωρήσεων του ΣΠΔ προκειμένου να: α) προσδιορίζει εάν το ΣΠΔ 1. συμμορφώνεται ή όχι προς τις σχεδιασμένες ρυθμίσεις για την περιβαλλοντική διαχείριση, συμπεριλαμβανομένων των απαιτήσεων του προτύπου 2. έχει εφαρμοστεί και διατηρείται σωστά ή όχι και β) παρέχει στη διοίκηση πληροφορίες για τα αποτελέσματα των επιθεωρήσεων. Το πρόγραμμα επιθεώρησης του οργανισμού, συμπεριλαμβανομένου κάθε χρονοδιαγράμματος, πρέπει να βασίζεται στην περιβαλλοντική σημασία της συγκεκριμένης δραστηριότητας και στα αποτελέσματα των προηγούμενων επιθεωρήσεων. Οι διαδικασίες επιθεώρησης, προκειμένου να είναι πλήρεις, πρέπει να καλύπτουν το πεδίο εφαρμογής της επιθεώρησης, τη συχνότητα και τις μεθοδολογίες, καθώς επίσης τις ευθύνες και απαιτήσεις για τη διεξαγωγή των επιθεωρήσεων και τη σύνταξη εκθέσεων για τα αποτελέσματα.

38 Η επιθεώρηση μπορεί να γίνεται είτε εσωτερικά από το υπεύθυνο στέλεχος του οργανισμού είτε από εξωτερικό σύμβουλο. 2.2.2.4.6. Ανασκόπηση από τη διοίκηση Η ανώτατη διοίκηση του οργανισμού πρέπει να ανασκοπεί το ΣΠΔ για να εξασφαλίζει την καταλληλότητα, επάρκεια και αποτελεσματικότητά του. Η ανασκόπηση πρέπει να τεκμηριώνεται και να εξετάζει την πιθανή ανάγκη για αλλαγές στην πολιτική, στους αντικειμενικούς σκοπούς και στα άλλα στοιχεία του ΣΠΔ, υπό το φως των αποτελεσμάτων της επιθεώρησης του ΣΠΔ, της αλλαγής των συνθηκών και της δέσμευσης για συνεχή βελτίωση. Η διαδικασία πιστοποίησης κατά ISΟ 14001 από τον ΕΛΟΤ περιλαμβάνει τα ακόλουθα βήματα: Κατάθεση αίτησης από τον οργανισμό μαζί με την τεκμηρίωση του ΣΠΔ καθώς και κατάθεση μέρους του κόστους πιστοποίησης Προκαταρκτική ανασκόπηση της τεκμηρίωσης από ομάδα αξιολόγησης του ΕΛΟΤ Επιτόπια επιθεώρηση του ΣΠΔ από την ομάδα αξιολόγησης που αποτελείται από τον επικεφαλής αξιολογητή, τον αξιολογητή και τον εμπειρογνώμονα Διατύπωση παρατηρήσεων και αναγκαίων διορθωτικών ενεργειών προς τον οργανισμό στην περίπτωση εντοπισμού μη συμμορφώσεων Απονομή του πιστοποιητικού Επιθεώρηση μετά την απονομή (μετά τρεις μήνες).

39 2.3. ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ 41 ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ (EMAS) 2.3.1. Γενικά To Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS) αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο περιβαλλοντικής διαχείρισης που αναπτύχθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τόσο για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής πολιτικής στην Ε.Ε. όσο και για την ενίσχυση της οικονομίας, ώστε η πολιτική της βιώσιμης ανάπτυξης να επιφέρει τα αποτελέσματα που αναφέρονται στη Λευκή Βίβλο για την Ανάπτυξη, τον Ανταγωνισμό και την Απασχόληση. Πρόκειται για ένα μέτρο προώθησης της ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής που αποσκοπεί στην εκούσια προσχώρηση των οργανισμών και στην επιβράβευση των περιβαλλοντικών επιδόσεών τους χωρίς να τους απαλλάσσει από τις σχετικές υποχρεώσεις κοινοτικών κανόνων, οδηγιών και εθνικών νομοθεσιών. Περικλείει την έννοια της διεύρυνσης της σειράς των μέσων και της προώθησης μιας προσέγγισης, όπου οι ευθύνες μοιράζονται όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος. Εκφράζει την επιθυμητή στροφή προς μέσα, τα οποία είναι προσανατολισμένα στη λειτουργία της αγοράς και βασίζονται όλο και λιγότερο στην επιβολή μέσω της νομοθεσίας 42. H εφαρμογή του αποσκοπεί στην ενθάρρυνση των κυβερνήσεων να μεταβάλουν την πολιτική τους από πολιτική ελέγχου προς τους οργανισμούς σε πολιτική συμφωνιών για την επίτευξη περιβαλλοντικών βελτιώσεων. Πρόκειται για ένα σύστημα που θεσπίστηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΟΚ) αρ. 1836/93 της 29ης Ιουνίου 1993 για την εκούσια συμμετοχή των επιχειρήσεων του βιομηχανικού τομέα 43 σε Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου και τροποποιήθηκε με τον Κανονισμό (ΕΚ) 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19 ης Μαρτίου 2001 για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS ΙΙ). 41 Ο Κανονισμός EMAS εφαρμόζεται στα 15 κράτη μέλη της Ε.Ε. και στα τρία κράτη μέλη του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου: τη Νορβηγία, την Ισλανδία και το Λιχνενστάιν 42 Το 5 ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον με τίτλο Προς την αειφορία απευθύνει έκκληση για τη διεύρυνση του φάσματος των μέσων στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος και για την αξιοποίηση των μηχανισμών της αγοράς, προκειμένου να δεσμευθούν οι οργανισμοί να υιοθετήσουν μια ενεργό προσέγγιση στον τομέα, η οποία να μην περιορίζεται στη συμμόρφωση προς όλες τις συναφείς ρυθμιστικές απαιτήσεις που αφορούν το περιβάλλον 43 ορυχεία και λατομεία, βιομηχανική παραγωγή (για παράδειγμα, τρόφιμα, υφάσματα, δέρματα, καπνός, ποτά, ξύλο, χαρτί, καύσιμα, χημικά, πλαστικά, μεταλλικά, συσκευές), παροχή ηλεκτρισμού, αερίου και νερού και διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων

40 Σκοπός του EMAS είναι η προώθηση της συνεχούς βελτίωσης των περιβαλλοντικών επιδόσεων των οργανισμών μέσω: της κατάρτισης και εφαρμογής από τους οργανισμούς ΣΠΔ της συστηματικής, αντικειμενικής και περιοδικής αξιολόγησης των επιδόσεων του ΣΠΔ της ενημέρωσης του κοινού και άλλων ενδιαφερόμενων ως προς τις περιβαλλοντικές επιδόσεις της ενεργούς συμμετοχής των εργαζόμενων και της κατάλληλης εκπαίδευσης και διαρκούς επιμόρφωσης. 2.3.2. Προϋποθέσεις - στάδια συμμετοχής στο ΕΜΑS Η Ελλάδα είναι μια από τις χώρες όπου δεν αναπτύχθηκε εθνικό πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης. Η απευθείας εφαρμογή ενός ευρωπαϊκού προτύπου περιβαλλοντικής διαχείρισης έχει μεν το πλεονέκτημα της εξαρχής αποδοχής εννοιών και παραμέτρων χωρίς ενδιάμεση προσαρμογή, το δε σχετικό μειονέκτημα μιας πρώτης προσαρμογής σε κάτι καινούργιο 44. Σύμφωνα με το κείμενο του Κανονισμού, για να συμμετέχει ένας οργανισμός στο ΕΜΑS θα πρέπει: να πραγματοποιήσει περιβαλλοντική επισκόπηση των δραστηριοτήτων, προϊόντων και υπηρεσιών του και με βάση τα αποτελέσματα της επισκόπησης αυτής να εφαρμόσει ΣΠΔ το οποίο θα καλύπτει όλες τις απαιτήσεις του προτύπου ΕΝ ISO 14001 που αναφέρθηκαν παραπάνω να διενεργεί ή να αναθέτει τη διενέργεια περιβαλλοντικού ελέγχου ώστε να αξιολογείται η περιβαλλοντική επίδοση του οργανισμού να συντάσσει Περιβαλλοντική Δήλωση, η οποία θα περιγράφει τα αποτελέσματα που πέτυχε ο οργανισμός έναντι των περιβαλλοντικών σκοπών και στόχων του και να λαμβάνει υπόψη την απαίτηση για συνεχή βελτίωση των περιβαλλοντικών του επιδόσεων καθώς και τις ανάγκες των ενδιαφερόμενων μερών σε θέματα ενημέρωσης να μεριμνά, αφενός, για την εξέταση της περιβαλλοντικής επισκόπησης του συστήματος διαχείρισης, της διαδικασίας ελέγχου καθώς και της 44 Η. Διαβάτης, Στόχοι της Ε.Ε. στον τομέα διαχείρισης περιβάλλοντος-η ελληνική εμπειρία, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98

41 περιβαλλοντικής δήλωσης από τον επαληθευτή περιβάλλοντος 45, προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσο ανταποκρίνονται στις σχετικές απαιτήσεις του παρόντος Κανονισμού και αφετέρου, για την επικύρωση της περιβαλλοντικής δήλωσης από τον επαληθευτή περιβάλλοντος να διαβιβάζει την επικυρωμένη περιβαλλοντική δήλωση στον αρμόδιο φορέα του κράτους μέλους στο οποίο έχει την έδρα του ο οργανισμός να τη δημοσιοποιεί μετά την καταχώρηση. Η περιβαλλοντική επισκόπηση είναι η αρχική εμπεριστατωμένη ανάλυση των περιβαλλοντικών θεμάτων, συνεπειών και επιδόσεων που σχετίζονται με τις δραστηριότητες του οργανισμού. Η περιβαλλοντική επισκόπηση θα πρέπει να καλύπτει πέντε βασικά πεδία: 1. νομοθετικές, ρυθμιστικές και άλλες απαιτήσεις με τις οποίες συμφωνεί ο οργανισμός 2. προσδιορισμό όλων των περιβαλλοντικών πτυχών 46 με σημαντική περιβαλλοντική επίπτωση, με ποιοτική και ποσοτική εκτίμηση και με κατάλογο όσων κρίνονται σημαντικές 3. περιγραφή των κριτηρίων για την εκτίμηση της σημασίας της περιβαλλοντικής επίπτωσης 4. εξέταση όλων των υφιστάμενων πρακτικών και διαδικασιών περιβαλλοντικής διαχείρισης 5. αξιολόγηση των πορισμάτων της διερεύνησης παρελθόντων συμβάντων. Ο περιβαλλοντικός έλεγχος (environmental audit) είναι ένα μέσο διαχείρισης που συνίσταται στη συστηματική, τεκμηριωμένη, περιοδική και αντικειμενική αξιολόγηση των επιδόσεων του οργανισμού, του συστήματος διαχείρισης και των διεργασιών που εφαρμόζονται για την προστασία του περιβάλλοντος, με στόχους τη διευκόλυνση του διαχειριστικού ελέγχου των πρακτικών που ενδέχεται να έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον και την αξιολόγηση της εφαρμογής της περιβαλλοντικής πολιτικής του οργανισμού. 45 Κάθε πρόσωπο ή οργανισμός ανεξάρτητος του υπό επαλήθευση οργανισμού, ο οποίος έχει διαπιστευθεί σύμφωνα με τους όρους και τις διαδικασίες του αρθ.4 του Κανονισμού, είναι δηλαδή ικανός να διαπιστώσει την τήρηση όλων των κριτηρίων και απαιτήσεων του Κανονισμού. 46 Ο όρος περιβαλλοντική πτυχή ταυτίζεται με τον όρο περιβαλλοντική πλευρά που χρησιμοποιείται στο πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 14001.

42 Η Περιβαλλοντική Δήλωση αποτελεί εργαλείο επικοινωνίας και διαλόγου με τους ενδιαφερόμενους όσον αφορά τις περιβαλλοντικές επιδόσεις. Σύμφωνα με τον Κανονισμό η Περιβαλλοντική Δήλωση πρέπει να: εξετασθεί και επικυρωθεί από διαπιστευμένο περιβαλλοντικό επαληθευτή δημοσιοποιείται μόνον αφού επικυρωθεί εκδίδεται τουλάχιστον κάθε τρία χρόνια, ακολουθώντας τον κύκλο εσωτερικού ελέγχου. Κάθε ενημερωμένη πληροφορία της περιβαλλοντικής δήλωσης επικυρώνεται από τον επαληθευτή κατά διαστήματα που δεν υπερβαίνουν τους 12 μήνες. Η Περιβαλλοντική Δήλωση πρέπει να περιέχει τουλάχιστον τα ακόλουθα: περιγραφή των δραστηριοτήτων, προϊόντων και υπηρεσιών του οργανισμού περιγραφή όλων των σημαντικών (άμεσων και έμμεσων) περιβαλλοντικών πτυχών και επιπτώσεων παρουσίαση της περιβαλλοντικής πολιτικής και του ΣΠΔ περιγραφή των περιβαλλοντικών σκοπών και στόχων σε σχέση με τις σημαντικές περιβαλλοντικές πτυχές και επιπτώσεις συνοπτική παρουσίαση ποσοτικών δεδομένων σχετικά με: εκπομπές ρύπων, δημιουργία αποβλήτων, κατανάλωση πρώτων υλών, ενέργειας και νερού, θόρυβο, άλλες σημαντικές περιβαλλοντικές πτυχές σε σύγκριση με περιβαλλοντικούς σκοπούς και στόχους άλλους παράγοντες που αφορούν την περιβαλλοντική επίδοση, συμπεριλαμβανομένης της επίδοσης σε σχέση με τις νομοθετικές διατάξεις, όσον αφορά τις σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους το ονοματεπώνυμο και τον αριθμό διαπίστευσης του επαληθευτή περιβάλλοντος και την ημερομηνία επικύρωσης. Το συντονισμό για την εφαρμογή του Κανονισμού EMAS έχει αναλάβει το Τμήμα Διεθνών Δραστηριοτήτων και θεμάτων Ε.Ε. της Γενικής Διεύθυνσης Προγραμματισμού και Έργων του ΥΠΕΧΩΔΕ. Σύμφωνα με το κείμενο του Κανονισμού 1836/93/ΕΟΚ, κάθε κράτος μέλος όφειλε να: α)καθιερώσει σύστημα διαπίστευσης 47 περιβαλλοντικών επαληθευτών, οι οποίοι θα αναλαμβάνουν την επικύρωση των περιβαλλοντικών δηλώσεων και τον έλεγχο 47 Με τον όρο διαπίστευση εννοούμε τη διαδικασία κατά την οποία εξουσιοδοτημένος φορέας χορηγεί επίσημη αναγνώριση για την ικανότητα άλλου φορέα ή ατόμου να εκτελεί συγκεκριμένα καθήκοντα.

43 ικανοποίησης των απαιτήσεων του κανονισμού. Μετά τη δημοσίευση του Ν.2231/94 (ΦΕΚ 139/Α/31.8.94) Σύσταση και λειτουργία Ελληνικού Ινστιτούτου Μετρολογίας 48, Εθνικού Συμβουλίου Διαπίστευσης και άλλες διατάξεις, όλες οι διαπιστεύσεις στην Ελλάδα γίνονται από το Εθνικό Συμβούλιο Διαπίστευσης (ΕΣΥΔ) 49, το οποίο υπάγεται στο Υπουργείο Ανάπτυξης. Αυτός ο φορέας έχει αναλάβει και τη διαπίστευση των περιβαλλοντικών επαληθευτών. Επίσης, το ΕΣΥΔ έχει την εποπτεία των περιβαλλοντικών επαληθευτών που έχουν διαπιστευθεί σε άλλη χώρα της Ε.Ε. και εργάζονται στην Ελλάδα. Ο κατάλογος των διαπιστευμένων επαληθευτών διαβιβάζεται τακτικά από κάθε κράτος μέλος στην Επιτροπή της Ε.Ε., ενώ οι αλλαγές που επέρχονται σ αυτόν κοινοποιούνται στην Επιτροπή και στον αρμόδιο φορέα κάθε μήνα. Β) να καθορίσει εθνικό φορέα που θα είναι αρμόδιος: για την εφαρμογή του Κανονισμού στη χώρα μας, για την καταχώρηση ή τη διαγραφή μιας εγκατάστασης και την ενημέρωση του καταλόγου και της αρμόδιας επιτροπής της Ε.Ε. Σύμφωνα με την Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΚΥΑ) 28489/2629/1998 (ΦΕΚ 1177/Β/12.11.98) ορίστηκε η Επιτροπή EMAS που λειτουργεί στο ΥΠΕΧΩΔΕ ως αρμόδιος φορέας για την καταχώρηση των οργανισμών στο Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS). Για την καταχώρηση ενός οργανισμού απαιτείται αρχικά η συμμόρφωση προς όλες τις απαιτήσεις του Κανονισμού και η υλοποίηση συγκεκριμένων διαδοχικών δράσεων που περιλαμβάνουν: εξέταση της περιβαλλοντικής επισκόπησης, του ΣΠΔ, της διαδικασίας ελέγχου και της Περιβαλλοντικής Δήλωσης από διαπιστευμένο επαληθευτή περιβάλλοντος και επικύρωση από αυτόν της Περιβαλλοντικής Δήλωσης υποβολή αίτησης του οργανισμού για καταχώρηση στο EMAS, συνοδευόμενη από συμπληρωμένο έντυπο που περιλαμβάνει τουλάχιστον τις ελάχιστες πληροφορίες που ορίζονται στο Παράρτημα VIII του Κανονισμού πιστοποίηση της εγκατάστασης κατά EMAS από τον αρμόδιο φορέα και καταχώρηση στη λίστα που δημοσιεύεται στην Επίσημη Εφημερίδα της Ε.Ε. 48 Το Ελληνικό Ινστιτούτο Μετρολογίας είναι ΝΠΙΔ και εποπτεύεται από το Υπουργείο Ανάπτυξης. Ως μετρολογία νοείται η επιστήμη της ακρίβειας των μετρήσεων. 49 Λειτουργεί στη Γενική Γραμματεία Βιομηχανίας και αποτελείται από εννέα μέλη, έξι από τα οποία είναι εκπρόσωποι Υπουργείων και από ένας εκπρόσωπος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, της Ένωσης Ελλήνων Χημικών και του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών

44 Η Επιτροπή τηρεί και θέτει στη διάθεση του κοινού το μητρώο των επαληθευτών περιβάλλοντος και των καταχωρημένων στο πλαίσιο του EMAS οργανισμών. 2.3.3. Διαφοροποιήσεις μεταξύ EMAS ΙΙ/EMAS - Σύγκριση του Κανονισμού EMAS ΙΙ με το πρότυπο ISO 14001 Το EMAS αντιμετώπισε τον ανταγωνισμό του προτύπου ISO 14001. Το πρώτο χαρακτηρίστηκε άκαμπτο και έντονα κανονιστικό απαιτώντας υπερβολική διοικητική διάρθρωση και γραφειοκρατία, ενώ το δεύτερο χαρακτηρίστηκε πολύ επιεικές και αδύναμο 50. Ο ανταγωνισμός αυτός δε βοηθούσε τη διάδοση του EMAS. Η ανάγκη να συγκλίνουν τα δύο συστήματα οδήγησε στην αποδοχή του ISO 14001, ως το ΣΠΔ που αναπτύσσεται στα πλαίσια της εφαρμογής του EMAS. Για το λόγο αυτό εκδόθηκε ο Κανονισμός (ΕΚ) 761/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 19 ης Μαρτίου 2001 για την εκούσια συμμετοχή οργανισμών σε Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS ΙΙ). Το EMAS ΙΙ διαφοροποιήθηκε από το παλιό ως προς τους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας που καλύπτει. Η Μεγάλη Βρετανία πίεζε, για παράδειγμα, για την ένταξη των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), η Ελλάδα και η Ισπανία για τον τουρισμό, ενώ οι σκανδιναβικές χώρες για τη γεωργία και την αλιεία 51. Το EMAS ΙΙ λοιπόν είναι ανοικτό σε όλους τους οργανισμούς (συμπεριλαμβανομένων και των τοπικών αρχών) που επιθυμούν να βελτιώσουν τη συνολική περιβαλλοντική τους επίδοση. Αλλες τροποποιήσεις του νέου Κανονισμού είναι: ο διαχωρισμός των περιβαλλοντικών επιπτώσεων σε άμεσες και έμμεσες η υιοθέτηση ενός φανερού και αναγνωρίσιμου συμβόλου EMAS για τους πιστοποιημένους οργανισμούς 52 η ενεργός συμμετοχή των εργαζόμενων στην εφαρμογή του EMAS 50 Βλ. Γ. Γιαννάκης, EMAS και μικρομεσαίες επιχειρήσεις, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 115 51 Βλ. ιστοσελίδα:http://europa.eu.int./comm./environment/emas/art14_sites.htm 52 Το λογότυπο EMAS δεν είναι οικολογικό σήμα. Δε δίνει από μόνο του πληροφορίες στον καταναλωτή για ένα προϊόν όπως ένα οικολογικό σήμα. Υποδεικνύει το κύρος των παρεχόμενων πληροφοριών και τη συμμετοχή σε ένα σχήμα ευρωπαϊκού επιπέδου. Με άλλα λόγια, το λογότυπο αντιπροσωπεύει μια σφραγίδα αξιοπιστίας πληροφοριών αλλά όχι μια σφραγίδα υπεροχής των προϊόντων. Το λογότυπο δε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε προϊόντα και συσκευασίες, σε συνδυασμό με συγκριτικούς ισχυρισμούς που αφορούν ανταγωνιστικά προϊόντα, δραστηριότητες ή υπηρεσίες και σε διαφημίσεις για προϊόντα χωρίς σαφείς πληροφορίες των χαρακτηριστικών του οργανισμού ή του ίδιου του προϊόντος. Βλ. Απόφαση της Επιτροπής της 7 ης Σεπτεμβρίου 2001 σχετικά με κατευθύνσεις για την εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 761/2001 (2001/681/ΕΚ)

45 η ενδυνάμωση της επικοινωνίας με τους προμηθευτές και το κοινό σχετικά με την περιβαλλοντική επίδοση ανά 24 το πολύ μήνες επoπτεία των περιβαλλοντικών επαληθευτών για τον έλεγχο της ποιότητας των επαληθεύσεων που έχουν διενεργήσει συγκρότηση φόρουμ αποτελούμενου από τους όλους τους φορείς διαπίστευσης, που συνεδριάζει τουλάχιστον μια φορά ετησίως και καταρτίζει κατευθυντήριες γραμμές σε θέματα διαπίστευσης, επάρκειας και εποπτείας των επαληθευτών λήψη μέτρων για την προώθηση της συμμετοχής των ΜΜΕ μέσω διευκόλυνσης της πρόσβασης στην πληροφόρηση, σε ταμεία ενίσχυσης, σε κρατικά θεσμικά όργανα και δημόσιες συμβάσεις προμηθειών, καθώς και μέσω προώθησης μέτρων τεχνικής συνδρομής δυνατότητα εφαρμογής του Κανονισμού σε ολόκληρο τον οργανισμό και όχι μόνο σε ένα συγκεκριμένο χώρο δραστηριοτήτων του (site) 53. Στην περίπτωση πολυεθνικών οργανισμών πρέπει να εξετάζεται ποια μέρη του οργανισμού έχουν καταχωρηθεί στο EMAS. Στην περιβαλλοντική δήλωση θα προσδιορίζεται ποιο ακριβώς μέρος του οργανισμού έχει καταχωρηθεί στο EMAS η διερεύνηση της δυνατότητας θέσπισης κριτηρίων για τις εθνικές πολιτικές σύναψης δημόσιων συμβάσεων 54 που θα λαμβάνουν υπόψη τους την καταχώρηση στο EMAS προκειμένου να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή οργανισμών στο EMAS. Σύμφωνα με το νέο Κανονισμό, ο κατάλογος των καταχωρημένων επιχειρήσεων θα πρέπει να αναθεωρείται και να ενημερώνεται σε μηνιαία βάση από τον αρμόδιο φορέα, ο οποίος και θα πρέπει να τον κοινοποιεί μηνιαίως στην Επιτροπή. Στον πίνακα που ακολουθεί επιχειρείται μια συγκριτική αξιολόγηση των δύο συστημάτων: 53 ολόκληρη η έκταση σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική θέση υπό το διαχειριστικό έλεγχο ενός οργανισμού, ο οποίος καλύπτει δραστηριότητες, προϊόντα και υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένου του συνόλου των υποδομών, του εξοπλισμού και των υλικών 54 με την επιφύλαξη της κοινοτικής νομοθεσίας περί δημόσιων συμβάσεων προμηθειών

46 Πίνακας 2. Ομοιότητες - διαφορές ΕΜΑS -ISO 14001 Απαιτήσεις ΕΜΑS Απαιτήσεις ISO 14001 Μέρος της νομοθεσίας της Ε.Ε (εθελοντικός κανονισμός) Εφαρμόζεται σε όλη την Ε.Ε. Διεθνές πρότυπο Εφαρμόζεται παγκοσμίως Δικαίωμα συμμετοχής (μετά την αναθεώρηση) όλοι οι οργανισμοί Επικεντρώνεται στη συνεχή βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης του οργανισμού και στην παροχή ενημέρωσης στο κοινό (προστασία περιβάλλοντος στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης) Η περιβαλλοντική επισκόπηση είναι απαραίτητη και πρέπει να πιστοποιείται Δικαίωμα συμμετοχής όλοι οι οργανισμοί Επικεντρώνεται στη συνεχή βελτίωση του συστήματος περιβαλλοντικής διαχείρισης που εφαρμόζει ο οργανισμός (η βελτίωση της επίδοσης προκύπτει από το σύστημα) Δεν επιβάλλεται γραπτή περιβαλλοντική επισκόπηση, αλλά μόνο αναγνώριση και αξιολόγηση των περιβαλλοντικών πτυχών Δέσμευση στην περιβαλλοντική πολιτική Ομοίως με το ΕΜΑS για συνεχή βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης, συμμόρφωση με τη σχετική νομοθεσία και πρόληψη της ρύπανσης Είναι απαραίτητη μια δημόσια, ετήσια Δεν απαιτείται Περιβαλλοντική Δήλωση που να περιλαμβάνει πραγματικά δεδομένα για την περιβαλλοντική επίδοση Η περιβαλλοντική πολιτική, το πρόγραμμα Μόνο η περιβαλλοντική πολιτική είναι καί το σύστημα διαχείρισης πρέπει να είναι διαθέσιμη στο κοινό διαθέσιμα στο κοινό Ο οργανισμός φροντίζει ώστε όλοι οι προμηθευτές και υπεργολάβοι να συμμορφώνονται με την περιβαλλοντική πολιτική του Δεν υπάρχει αντίστοιχη απαίτηση στο πρότυπο- σοβαρές ενδείξεις ότι θα ισχύσει από απαιτήσεις της αγοράς Καθορίζονται λεπτομερώς οι αρμοδιότητες Λεπτομέρειες για την επικύρωση δεν επικύρωσης και τα καθήκοντα ενός προδιαγράφονται περιβαλλοντικού επαληθευτή

47 Απαιτήσεις ΕΜΑS Απαιτήσεις ISO 14001 Υπάρχει σαφής απαίτηση για την τήρηση μητρώου σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων και νομοθετικών και κανονιστικών απαιτήσεων Μέγιστη συχνότητα ελέγχου ή κύκλου ελέγχου καθορίζονται τα 3 χρόνια Αναγνωρίσιμο λογότυπο για τη διαφήμιση του οργανισμού Απαιτεί προσδιορισμό των περιβαλλοντικών θεμάτων και επισήμανση και πρόσβαση στις νομοθετικές και κανονιστικές απαιτήσεις χωρίς την ύπαρξη μητρώου Η συχνότητα των ελέγχων δεν καθορίζεται Η διαφήμιση δεν προδιαγράφεται Αρμόδιος φορέας σε κάθε κράτος μέλος για την καταχώρηση των οργανισμών Δεν υπάρχει εθνικός αρμόδιος φορέας Από τη σύγκριση του προτύπου ISO 14001 με τον Κανονισμού ΕΜΑS, προκύπτει ότι ο σκοπός και ο στόχος και των δύο είναι ο ίδιος: να δημιουργήσουν ένα εργαλείο διοίκησης και διαχείρισης για τον έλεγχο, τη μείωση και την πρόληψη των περιβαλλοντικών προβλημάτων που σχετίζονται με τις δραστηριότητες των οργανισμών και κατ επέκταση η δημιουργία των προϋποθέσεων που θα επιτρέψουν την οικονομική ανάπτυξη παράλληλα με την προστασία του περιβάλλοντος. Ο Κανονισμός ΕΜΑS έχει και ένα πρόσθετο σκοπό: την ενθάρρυνση των επιχειρήσεων να προετοιμάζουν μια δημοσιοποιήσιμη Περιβαλλοντική Δήλωση, επαληθεύσιμη από ένα τρίτο ανεξάρτητο φορέα 55. Σύμφωνα με στοιχεία έρευνας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι λόγοι για επιθυμία καταχώρησης στο EMAS (έναντι της πιστοποίησης κατά ISO 14001) συνοψίζονται στα ακόλουθα 56 : Η επαλήθευση της περιβαλλοντικής δήλωσης από έναν τρίτο φορέα περιβαλλοντικό επαληθευτή και η δημοσιοποίησή της προσδίδει αξιοπιστία στο ΣΠΔ, αφού: υπάρχει ανεξάρτητη πιστοποίηση ότι η επιχείρηση λειτουργεί με υψηλές προδιαγραφές η δημοσιοποίηση είναι σημαντική για μια μεγάλη επιχείρηση υποδομής 55 Ι. Σουφλής, EMAS/BS7750/ISO14000: Μια συγκριτική αξιολόγηση, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 76 56 Βλ. Σ. Αλεξοπούλου Το Σχήμα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS), Σεμινάριο: Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης ΙSΟ 14001-EMAS, Περιβαλλοντική Επιθεώρηση Βιομηχανικών εγκαταστάσεων, Επιστημονικό & Επιμορφωτικό Κέντρο Χημικών Μηχανικών Α.Ε., 24-26/10/2001

48 η ανεξάρτητη πιστοποίηση είναι πολύ σημαντική για επιχειρήσεις κλάδων με χαμηλές περιβαλλοντικές επιδόσεις Η επιχείρηση δραστηριοποιείται κυρίως στην Ε.E. Το ΕΜΑS είναι σύστημα που προτιμάται από την Τοπική Αυτοδιοίκηση 57 Είναι φανερό ότι η τελική σύγκριση των δύο συστημάτων θα πρέπει να στηρίζεται εκτός από τα κόστη και τα οφέλη που καθένα συνεπάγεται και στην ισχύουσα νομοθεσία, στη δομή, στις ιδιαιτερότητες κάθε οργανισμού, καθώς και στην αγορά στην οποία κατευθύνονται τα προϊόντα του. 2.3.4. Πιλοτικά προγράμματα εφαρμογής του ΕΜΑS στην Ελλάδα Το Υπουργείο ΠΕΧΩΔΕ ενέταξε στο Β' ΚΠΣ (1994-1999, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον, Υποπρόγραμμα 1, Μέτρο 3), το έργο Εκπόνηση πιλοτικών προγραμμάτων εφαρμογής του Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου σε διάφορες κατηγορίες επιχειρήσεων του δημοσίου τομέα 58. Σκοπός του έργου ήταν η ενθάρρυνση της συμμετοχής των επιχειρήσεων του βιομηχανικού τομέα στο εθελοντικό Σύστημα ΕΜΑS βάσει του Κανονισμού 1836/93/ΕΟΚ, με στόχο τη δημιουργία προτύπων και τεχνικών προδιαγραφών για την παροχή τεχνικής βοήθειας στις επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους (ΜΜΕ). Το πρόγραμμα ύψους 110.000.000 δρχ. περιελάμβανε την πιλοτική εφαρμογή Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου σε χώρους δραστηριοτήτων που ανήκουν σε βιομηχανικές μονάδες του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Συγκεκριμένα, συμμετείχαν τέσσερις βιομηχανίες (Ελληνική Βιομηχανία Ζάχαρης, Ελληνικά Πετρέλαια, Ελληνική Βιομηχανία Οχημάτων και Χημικές Βιομηχανίες Βορείου Ελλάδος, συνολικό ποσό 45.000.000 δρχ.) στην περιοχή ευθύνης της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης (Ν.Α.) Θεσσαλονίκης, τα Ελληνικά Πετρέλαια στη Ν.Α. Δ. Αττικής και η Τηλεθέρμανση στη Ν.Α. Κοζάνης (συνολικό ποσό 17.000.000 δρχ.), όπου υπάρχει αυξημένη βιομηχανική δραστηριότητα και κατά συνέπεια αυξημένα περιβαλλοντικά προβλήματα και τριβές μεταξύ επιχειρήσεων και τοπικής κοινωνίας. Η προετοιμασία του προγράμματος άρχισε το 1996, με φορέα υλοποίησης για τις τέσσερις βιομηχανίες του Νομού Θεσσαλονίκης τη Ν.Α. Θεσσαλονίκης. Την εκτέλεση του έργου ανέλαβε η 57 Τα πλεονεκτήματα από την εφαρμογή του EMAS σε ΟΤΑ είναι: βελτίωση της λειτουργίας τους, συνεχής βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων, εξασφάλιση αξιοπιστίας στην τοπική κοινωνία μέσα από την περιβαλλοντική δήλωση, εξοικονόμηση χρημάτων, ευαισθητοποίηση-κινητοποίηση εργαζόμενων 58 Bλ. όπ. π. σημ. 16, σελ. 70-75

49 Αναπτυξιακή Εταιρεία Ανατολικής Θεσσαλονίκης ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε.. Το πιλοτικό πρόγραμμα υλοποιήθηκε το διάστημα Δεκέμβριος 1997 έως Μάιος 1999. Η υλοποίηση του έργου εξελίχθηκε μέσα σε ιδιαίτερα θετικό κλίμα από την πλευρά των επιχειρήσεων, οι οποίες στην πλειοψηφία τους ήταν ήδη ενημερωμένες για ζητήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης. Η ποσοτικοποίηση των περιβαλλοντικών στόχων αποτέλεσε σε ορισμένες εφαρμογές πρόβλημα, λόγω έλλειψης επαρκών αριθμητικών δεδομένων αναφορικά με την κατανάλωση ενέργειας και φυσικών πόρων (νερό και ηλεκτρική ενέργεια). Συγκεκριμένα, η έλλειψη αναλυτικής καταγραφής καταναλώσεων νερού ανά διεργασία ή καταναλωτή δημιούργησε προβλήματα τόσο στον καθορισμό ρεαλιστικών στόχων (πχ. μείωση κατά 5%), όσο και στον προσδιορισμό των μέτρων για την επίτευξη αυτών των στόχων. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συστήματος και διαδικασιών καταγραφής και παρακολούθησης της κατανάλωσης φυσικών πόρων με ανάλυση σε επίπεδο διεργασιών ή βασικών καταναλωτών στα πλαίσια του περιβαλλοντικού προγράμματος. Από τα σημαντικότερα τμήματα του εκτελεσθέντος έργου ήταν η ανάλυση κόστους-οφέλους από την εφαρμογή των ΣΠΔ στις εν λόγω επιχειρήσεις. Οι παράγοντες οφέλους διέφεραν σαφώς από επιχείρηση σε επιχείρηση, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (καταναλώσεις ενέργειας και φυσικών πόρων, χώρος λειτουργίας της βιομηχανικής μονάδας, ανάγκες σε επενδύσεις και κατασκευές) και ανάλογα με το είδος των παραγομένων προϊόντων. Αξίζει να αναφερθεί ότι οι επιχειρήσεις, τα προϊόντα των οποίων περιέχουν περιβαλλοντικό ενδιαφέρον και φορτίο, παρουσίασαν έντονα θετικούς δείκτες στην ανάλυση κόστους-οφέλους από την εφαρμογή ΣΠΔ. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι οι παρεμβάσεις αλλαγής ή βελτίωσης της παραγωγής για μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τη λειτουργία των επιχειρήσεων και εξοικονόμηση πρώτων υλών επιφέρουν και βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών των προϊόντων τους. Παράλληλα, η βελτίωση αυτή των ποιοτικών χαρακτηριστικών των προϊόντων σημαίνει αύξηση του κύκλου εργασιών και άρα σαφή παράγοντα οφέλους. Από την ανάλυση κόστους-οφέλους διαπιστώθηκε επίσης ότι σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση κυρίως του κόστους από τη λειτουργία του ΣΠΔ, διαδραματίζουν και τα στοιχεία που ήδη αναφέρθηκαν στο υποκεφάλαιο 1.3.4. (ύπαρξη άλλων διαχειριστικών συστημάτων, οργανωτική δομή επιχείρησης, ύπαρξη συστήματος και

50 διαδικασιών καταγραφής και παρακολούθησης ρύπων και κατανάλωσης φυσικών πόρων). Αλλά και ως επένδυση αν εξεταστεί η ένταξη μιας βιομηχανικής επιχείρησης στο EMAS, τότε: η ορθολογικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας η εξοικονόμηση ενέργειας η εξοικονόμηση φυσικών πόρων, οδηγούν σε απόσβεση της αρχικής επένδυσης σε ένα διάστημα 14 μηνών, κατά μέσο όρο, σύμφωνα με μελέτες που έγιναν στην Αυστρία 59. Επιχειρήσεις με εξαγωγική δραστηριότητα και με ήδη εγκατεστημένο Σύστημα Διασφάλισης Ποιότητας ή πρόθεση εφαρμογής του παρουσιάζονται πλέον έτοιμες και αποφασισμένες να προχωρήσουν και στην εφαρμογή ΣΠΔ. Εξάλλου, το μέγεθος της επιχείρησης είναι καθοσριστικό: οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις παρουσιάζονται περισσότερο έτοιμες από οργανωτική άποψη σε ό,τι αφορά τις απαιτήσεις του ΕΜΑS και είναι πιο πρόθυμες να αναλάβουν το κόστος που συνεπάγεται η υιοθέτηση του συστήματος, ενώ οι ΜΜΕ 60, που στη χώρα μας αποτελούν περίπου το 90% των επιχειρήσεων, αντιμετωπίζουν προβλήματα τεχνολογικής υποδομής και οργάνωσης, έλλειψη πόρων και ανθρώπινου δυναμικού, έλλειψη τεχνολογικής υποδομής για τη διαχείριση και παρακόλουθηση της ρύπανσης, καθώς και προβλήματα που προκύπτουν από το εξωτερικό περιβάλλον όπως: απουσία υποδομών σε θέματα περιβάλλοντος (π.χ. Χώρων Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων, προγραμμάτων ανακύκλωσης, εργαστηρίων μετρήσεων περιβαλλοντικών παραμέτρων), έλλειψη τεχνικής υποστήριξης και ενημέρωσης, ανυπαρξία μηχανισμού ελέγχου τήρησης των περιβαλλοντικών όρων, ανυπαρξία πίεσης από την αγορά 61. Στα πλαίσια αυτά, η 23η (XXIII) Γενική Διεύθυνση της Ε.Ε. δημιούργησε το δίκτυο EUROMANAGEMENT-ENVIRONMENT, στο οποίο συμμετέχουν 50 εξειδικευμένοι σύμβουλοι και 600 περίπου επιχειρήσεις από όλη την Ευρώπη, με 59 Βλ. Μ. Κρητικού, Οι πολιτικές περιβαλλοντικής διαχείρισης στην Ελλάδα, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 28 60 Τα κριτήρια που προτείνονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τον καθορισμό μιας επιχείρησης ως ΜΜΕ είναι: η επιχείρηση να έχει λιγότερους από 250 εργαζόμενους και να έχει κύκλο εργασιών που να μην ξεπερνά τα 39,6 εκ. ευρώ ή ένα σύνολο ενεργητικού που να μην ξεπερνά τα 26,7 εκ. ευρώ και να είναι ανεξάρτητη επιχείρηση, δηλ. όχι περισσότερο από το 25% του κεφαλαίου της να μην ανήκει σε μεγαλύτερη επιχείρηση, 280/96/EEC Annex-Definition of Small and Medium-sized Enterprises adopted by the Commission, OJL107, 30.04.96.z 61 Βλ. Α. Χριστοφορίδης, Εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Κανονισμού Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS) σε ΜΜΕ, Πρακτικά ημερίδων Η βιομηχανία σε όλη την Ευρώπη καθαρίζεται, εσείς;, Ν.Α. Πειραιά, Αναπτυξιακή Δήμων Πειραιά Α.Ε., Αθήνα 2000, σελ. 98-102 και όπ. π. σημ.56

51 στόχους: την ανάπτυξη κοινής ευρωπαϊκής μεθοδολογίας για την υποστήριξη της εφαρμογής του ΕΜΑS από τις ΜΜΕ, την υποστήριξη ευρωπαϊκών ΜΜΕ στο σχεδιασμό και την υλοποίηση του ΕΜΑS και τον προσδιορισμό των αδύνατων σημείων, των δυνατοτήτων και των αναγκών για την εφαρμογή του στις ΜΜΕ. Στην Ελλάδα εφαρμόστηκαν πιλοτικά προγράμματα σε τυροκομεία (Θράκη), σε επιχειρήσεις των κλάδων κλωστοϋφαντουργίας, τροφίμων-ποτών (Βόρεια Ελλάδα), γεωργικών προϊόντων (Στερεά Ελλάδα) και σε ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις (Χαλκιδική). Η πιλοτική εφαρμογή του ΕΜΑS στις ΜΜΕ που συμμετείχαν στη δράση EUROMANAGEMENT-ENVIRONMENT ανέδειξε τις ανάγκες, τις αδυναμίες, τους περιορισμούς και τις δυσκολίες που παρουσιάζονται κατά την υλοποίηση ενός ΣΠΔ, ιδίως στις ΜΜΕ. Οι περιορισμοί και οι δυσκολίες που θεωρούνται καθοριστικές τόσο στην αρχική απόφαση μιας ΜΜΕ για υιοθέτηση ενός ΣΠΔ όσο και κατά την πορεία υλοποίησής του, συνοψίζονται στα ακόλουθα 62 : - η ενημέρωση των ΜΜΕ σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος και περιβαλλοντικής νομοθεσίας και ειδικότερα σε ΣΠΔ είναι ανεπαρκής, αφού δεν υπήρχε αντίστοιχο εθνικό πρότυπο - η γραφειοκρατία που συνεπάγεται η υλοποίηση ενός ΣΠΔ είναι αποθαρρυντικός παράγοντας - ο διοικητικός χρόνος που απαιτείται κατά την ανάπτυξη ενός ΣΠΔ είναι σημαντικός και οι ΜΜΕ δε μπορούν να τον διαθέσουν λόγω οριακής στελέχωσης - η απαίτηση του ΕΜΑS για δημοσιοποίηση της Περιβαλλοντικής Δήλωσης αποτελεί επίσης αποθαρρυντικό παράγοντα για τις ΜΜΕ, οι οποίες είναι ιδιαίτερα απρόθυμες σε ό,τι αφορά την ανακοίνωση εσωτερικών τους διαδικασιών - οι προτεραιότητες των ΜΜΕ εντοπίζονται συνήθως ιεραρχικά στην κερδοφορία, στη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων τους, στη διεύρυνση των δραστηριοτήτων τους και στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό τους και τέλος σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος - η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού, το οποίο θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάπτυξη και υλοποίηση ενός ΣΠΔ, αποτελεί περιοριστικό παράγοντα - τα προγράμματα μιας ΜΜΕ για συνεχή επιμόρφωση/κατάρτιση του προσωπικού της είναι σπάνια

52 - δεν υπάρχουν διαμορφωμένα εργαλεία και τεχνικές για την ανάπτυξη και υλοποίηση ενός ΣΠΔ, γεγονός το οποίο δημιουργεί σύγχυση στις ΜΜΕ ως προς τις ενέργειες που πρέπει να αναλάβουν και δεν υπάρχει μεθοδολογία αξιολόγησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τις δραστηριότητες της επιχείρησης. Από τη συμμετοχή των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, εξήχθησαν ορισμένα σημαντικά συμπεράσματα 63 : Οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον για την υιοθέτηση ΣΠΔ, εξαιτίας της ιδιαιτερότητας του κλάδου και της αυξημένης περιβαλλοντικής ευαισθησίας τόσο των τουριστών όσο και των επιχειρήσεων τα τελευταία χρόνια Υπάρχει μεγάλη προθυμία συμμετοχής επειδή οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις έχουν συνειδητοποιήσει ότι το περιβάλλον είναι όρος ύπαρξης για τις δραστηριότητές τους Οι μεμονωμένες ενέργειες αρκετών ξενοδοχείων δε μπορούν εύκολα να αποδώσουν. Υπάρχει ανάγκη συντονισμού σε ευρύτερο επίπεδο με τη συνεργασία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης (π.χ. διαχωρισμός και ανακύκλωση απορριμμάτων) Υπάρχει έλλειψη ενημέρωσης σχετικά με την περιβαλλοντική νομοθεσία και τις νέες διαθέσιμες τεχνολογίες Η εποχιακή λειτουργία πολλών ξενοδοχείων δεν ευνοεί την εφαρμογή επίσημων συστημάτων διαχείρισης, ενώ υπάρχει μικρή εμπειρία στην εφαρμογή τους. Η δυνατότητα ανάπτυξης ΣΠΔ κατά EMAS από επιχειρήσεις του τουριστικού κλάδου εκτιμάται ότι θα δημιουργήσει αυξημένη κινητικότητα στη σχετική αγορά για τους παρακάτω λόγους: Ο τουρισμός είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της οικονομίας μας. Οι μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις διακρίνονται από επιχειρηματικό δυναμισμό και αναζήτηση της καινοτομίας που θα τους προσδώσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. 62 Βλ. όπ. π. σημ. 29, σελ. 50, 51 63 Βλ. Α. Χριστοφορίδης Eμπειρίες από την εφαρμογή του Κανονισμού (EMAS) σε ξενοδοχεία της Χαλκιδικής, Πρακτικά ημερίδων Η βιομηχανία σε όλη την Ευρώπη καθαρίζεται, εσείς;, ΝΑ Πειραιά, Αναπτυξιακή Δήμων Πειραιά Α.Ε., Αθήνα 2000, σε. 90

53 Ο ανταγωνισμός διαρκώς αυξάνει και ο κλάδος αργά αλλά σταθερά προσπαθεί να στραφεί προς υψηλού επιπέδου υπηρεσίες, στις οποίες το περιβαλλοντικό προφίλ παίζει μεγάλο ρόλο, τόσο για λόγους ουσίας όσο και για λόγους marketing. Επιχειρήθηκε επίσης η εφαρμογή του ΕΜΑS στους ΟΤΑ μέσω της κοινοτικής πρωτοβουλίας LIFE 64 καθώς και άλλων προγραμμάτων. Συγκεκριμένα εφαρμόστηκαν τα παρακάτω προγράμματα: Συνεργασία Τοπικών Αρχών και Επιχειρήσεων στην εφαρμογή του EMAS (LACE, Ιανουάριος 1995 Σεπτέμβριος 1997) 65. Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από την Ε.Ε. στα πλαίσια του LIFE με στόχο να διερευνήσει τη σκοπιμότητα της συνεργασίας μεταξύ τοπικών αρχών και τοπικών επιχειρήσεων στην Ευρώπη σε θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης και ειδικότερα στην εφαρμογή του EMAS. Στο πρόγραμμα συμμετείχαν ενώσεις τοπικών αρχών, τοπικές αρχές και ΜΜΕ της Δανίας, της Ελλάδας και του Ηνωμένου Βασιλείου. Συνολικά συμμετείχαν 3 ενώσεις τοπικών αρχών, 5 τοπικές αρχές και 7 επιχειρήσεις. Τα κύρια προϊόντα του προγράμματος ήταν: 1. Ένας οδηγός για τις τοπικές αρχές που επιθυμούν να προωθήσουν το ΕΜΑS σε ΜΜΕ. 2. Ένα διαφημιστικό φυλλάδιο, το οποίο έχει σχεδιαστεί για εκείνες τις ΜΜΕ που δεν έχουν ακόμη αποφασίσει σχετικά με την εφαρμογή του ΕΜΑS. 3. Ένα εγχειρίδιο για τις ΜΜΕ που έχουν αποφασίσει να εφαρμόσουν το ΕΜΑS και χρειάζονται πρακτική βοήθεια. LIFE- EMAS (1997-1998) με στόχο την ανάπτυξη και εφαρμογή ΣΠΔ σε δήμους μικρομεσαίων πόλεων και συγκεκριμένα στις πόλεις του Βόλου, της Λάρισας και της Πάτρας με στόχο τη βελτίωση των περιβαλλοντικών τους επιδόσεων και τον εντοπισμό βασικών προβλημάτων που θα μπορούσαν να προκύψουν σε τέτοιες περιπτώσεις. 64 Ο γενικός στόχος του Κανονισμού LIFE είναι να συμβάλει στην εφαρμογή αλλά και την εξέλιξη της Κοινοτικής πολιτικής και νομοθεσίας κυρίως όσον αφορά στη βιώσιμη ανάπτυξη και στην εφαρμογή της ενσωμάτωσης του περιβάλλοντος στις άλλες πολιτικές στην Κοινότητα. Ειδικότερα, ο τομέας LIFE- Περιβάλλον, έχει ειδικό στόχο τη συμβολή στην ανάπτυξη καινοτόμων και ολοκληρωμένων τεχνικών και μεθόδων προς περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξη της κοινοτικής περιβαλλοντικής πολιτικής Βλ. ιστοσελίδα: http://www.minenv.gr

54 EURO-EMAS (1998-2001) με στόχο την εφαρμογή του EMAS σε ευρωπαϊκούς ΟΤΑ και εφαρμογή του στα δημοτικά ιατρεία του Δήμου Αθηναίων 66. Οι εταίροι του προγράμματος είχαν ως στόχο τη βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης της τάξης του 33%, την ανάπτυξη και διάχυση του πλαισίου αλλά και των πρακτικών εργαλείων για την προώθηση της αυξημένης εμπλοκής των δήμων στην περιβαλλοντική διαχείριση. Το πρόγραμμα δημιούργησε έναν ιστοχώρο και την εκπαιδευτική υποδομή για τη στήριξη των δήμων στα πρώτα βήματά τους με το EMAS και διευκόλυνε την ανταλλαγή καλής πρακτικής εφαρμογής. Ο πιο καινοτόμος στόχος για το πρόγραμμα ήταν ο σχεδιασμός και η δοκιμή ενός συστήματος ανασκόπησης έργου εταίρων ανάμεσα στους δήμους, προκειμένου να καταστεί δυνατή η αξιολόγηση της προόδου που σημείωσαν οι δήμοι στην εφαρμογή της διαδικασίας EMAS 67. Δίκτυο Τοπικών Αρχών για την προώθηση της περιβαλλοντικής διαχείρισης και τη δημιουργία πράσινων θέσεων εργασίας (1997-2000) με στόχο τη βελτίωση της επαγγελματικής κατάρτισης και εφαρμογή του στο Δήμο Αγίων Αναργύρων και την Κ.Ε.Δ.Κ.Ε 68. To πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε κατά ένα μέρος από την Ε.Ε. στα πλαίσια του προγράμματος Leonardo Da Vinci. Στο πρόγραμμα συμμετείχαν ο Δήμος Αγίων Αναργύρων, η Δημοτική Επιχείρηση Άλφα- Αλφα του Δήμου Αγίων Αναργύρων, η Ένωση Τοπικών Αρχών της Δανίας (NALAD), ο Δήμος του Sutton του Ηνωμένου Βασιλείου 65 Βλ. Εγχειρίδιο για την εφαρμογή του Συστήματος Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου, Πρόγραμμα LACE 66 Το σχέδιο δράσης περιελάμβανε τη συμμετοχή τριών δημοτικών ιατρείων και συγκεκριμένα στις περιοχές Δρουγούτι, Πατήσια, Κυψέλη για λόγους πληρότητας, αξιοπιστίας και ευρύτητας φάσματος δεδομένων. Η Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας και Υγείας αποφάσισε να προωθήσει τις εξής δράσεις: (i)να μειώσει το ποσοστό των παραγόμενων απορριμμάτων κατά 15% μέχρι το τέλος του 2002 με εφαρμογή προγράμματος ανακύκλωσης στην πηγή για υλικά όπως το χαρτί, το γυαλί, το αλουμίνιο, (ii)να μειώσει τη χρήση φυσικών πόρων, της κατανάλωσης νερού κατά 15% έως το τέλος του 2002 και της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας κατά 20% έως το τέλος του 2002, (iii)να εκπαιδεύσει το προσωπικό σε περιβαλλοντικά θέματα, (iv)να προωθήσει τη χρήση εναλλακτικών μέσων μεταφοράς για τις επαγγελματικές μετακινήσεις στην πόλη, (v)να εξετάσει την εναρμόνιση με την ελληνική και κοινοτική νομοθεσία σε θέματα Υγιεινής, Ασφάλειας και Περιβάλλοντος, (vi)να φροντίσει για τη συνεχή βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης της Υπηρεσίας στο πλαίσιο του εφικτού, (vii)να ευαισθητοποιήσει το κοινό σε περιβαλλοντικά θέματα. Τα αποτελέσματα από την εφαρμογή του προγράμματος ύστερα από περίοδο 15 μηνών ήταν η μείωση κατά 15% στη χρήση ενεργειακών πόρων και η ανακύκλωση απορριμμάτων σε ποσοστό 22% επί του συνόλου βλ. Περιοδικό EMAS News, No 3- June 2001, Eurocities, Newcastle City Council 67 Βλ. ιστοσελίδα: http://euronet.uwe.ac.uk/emas/outputs.htm 68 Βλ. Guide for the implementation of Eco-Management & Audit Scheme (EMAS) in Local Authorities and in Enterprises, Programme for the promotion of environmental management systems & the creation of green jobs, Municipality of Agii Anargiri, Alfa-Alfa Development Company

55 και το Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης AMIEDU της Φινλανδίας. Προϊόν του προγράμματος ήταν ένα εκπαιδευτικό πακέτο (αποτελούμενο από έναν οδηγό και ένα CD) απευθυνόμενο στις επιχειρήσεις και τις τοπικές αρχές που επιθυμούσαν να εφαρμόσουν το ΕΜΑS. Συνεργασία Τοπικών Αρχών και επιχειρήσεων για την εφαρμογή του EMAS (2000-2002) με στόχο την ανταλλαγή εμπειριών Δήμων και επιχειρήσεων και εφαρμογή του στο Δήμο Αγίων Αναργύρων. Από την εφαρμογή των ΣΠΔ στις Δημοτικές Υπηρεσίες των ΟΤΑ στα πλαίσια του προγράμματος LIFE-EMAS ανέκυψαν ορισμένα προβλήματα 69 : Απουσία των απαιτούμενων πόρων: οικονομικών, ανθρώπινου δυναμικού κατάλληλα επιμορφωμένου σε θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης με αποτέλεσμα απροθυμία συνεργασίας και συμμετοχής των εργαζόμενων Έλλειψη ενημέρωσης υποστήριξης από την κεντρική διοίκηση Έλλειψη ευαισθητοποίησης πολιτών-μη άσκηση πίεσης από τους δημότες. Η σωστή εφαρμογή του EMAS θα μπορέσει να γίνει εφικτή, όταν γίνει κατανοητό από όλες τις βαθμίδες των δήμων ότι το σύστημα αυτό δεν αποτελεί μια επιπλέον γραφειοκρατική δομή, αλλά έναν εύχρηστο μηχανισμό οργάνωσης και διαχείρισης των δημοτικών υπηρεσιών. Την περίοδο 2000-2001 χρηματοδοτήθηκαν σε επίπεδο Ε.Ε.103 προγράμματα με το ποσό των 59 εκατομμυρίων ευρώ μέσω του χρηματοδοτικού οργάνου LIFE- Περιβάλλον. Στην Ελλάδα χρηματοδοτήθηκαν 7 προγράμματα (χρηματοδότηση μέσω του LIFE με το ποσό των 4.693.054 ευρώ) από τα οποία ένα ( Green Games and Local Authorities ) στοχεύει στη βελτίωση της περιβαλλοντικής διαχείρισης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 μέσω ανάπτυξης και εφαρμογής του EMAS II 70. 2.3.5. Κίνητρα ενίσχυσης των οργανισμών για την εφαρμογή του ΕΜΑS 71 Απαιτούνται διαδικασίες ενίσχυσης και παροχής κινήτρων, οι οποίες θα δράσουν ως καταλύτης για τη διευρυμένη εφαρμογή και ευρύτερη αποδοχή του EMAS. Τα κίνητρα αυτά μπορούν να προκύψουν: α.είτε από τους μηχανισμούς της αγοράς 69 Βλ. Εύη Καραϊσκου, LIFE- EMAS Πιλοτική εφαρμογή Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και Ελέγχου σε πόλεις μεσαίου μεγέθους: Bόλος-Λάρισα-Πάτρα, Πρακτικά ημερίδων Η βιομηχανία σε όλη την Ευρώπη καθαρίζεται, εσείς;, ΝΑ Πειραιά, Αναπτυξιακή Δήμων Πειραιά Α.Ε., Αθήνα 2000, σελ. 117 70 Βλ. ιστοσελίδα: http://www.europa.eu.int/comm/life/envir/press00-rev.pdf 71 Βλ. Α. Σκορδίλης, Περιβαλλοντική διαχείριση επιχειρήσεων, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 19, 20

56 β.είτε από θεσμικές και χρηματοδοτικές ρυθμίσεις. Μηχανισμοί αγοράς H υποστήριξη των μηχανισμών της αγοράς μπορεί να εντοπισθεί: α. Στην ευρύτερη πληροφόρηση σχετικά με την εφαρμογή ΣΠΔ και τις συνέπειες τήρησης των διαδικασιών και προδιαγραφών από τους οργανισμούς β. Στη δημοσιοποίηση του καταλόγου των οργανισμών που διαθέτουν ΣΠΔ με παρουσίαση κλαδικών αποτελεσμάτων, περιβαλλοντικών δεικτών και βέλτιστων πρακτικών με στόχο τη συγκριτική αξιολόγηση (benchmarking) 72 των περιβαλλοντικών επιδόσεων των οργανισμών. γ. Στην πληροφόρηση σχετικά με τα περιβαλλοντικά, και όχι μόνο, οφέλη που προκύπτουν σε επίπεδο οργανισμού, κλάδου ή εθνικής οικονομίας από την εφαρμογή του ΣΠΔ. δ. Στην ανάληψη πρωτοβουλιών ευαισθητοποίησης κοινού και εργαζομένων. H ενημέρωση και προώθηση της περιβαλλοντικής διαχείρισης πρέπει να γίνει μέσω των επιμελητηρίων, εμπορικών οργανώσεων, συμβούλων κλπ. Θεσμικά μέτρα Τα θεσμικά μέτρα περιλαμβάνουν: οργάνωση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, έτσι ώστε να είναι προσβάσιμη και διαθέσιμη στις ΜΜΕ ανάπτυξη υποδομής για την εφαρμογή προγραμμάτων επιμόρφωσης σχετικής με την ανάπτυξη ΣΠΔ ενθάρρυνση της συνεργασίας και επικοινωνίας των επιχειρήσεων με την Τοπική Αυτοδιοίκηση και με τους αρμόδιους φορείς της πολιτείας για την υποστήριξη της συμμετοχής των ΜΜΕ σε προγράμματα εφαρμογής του EMAS οργάνωση προγράμματος προβολής των χαρακτηριστικών του κόστους και των ωφελειών από την εφαρμογή ΣΠΔ, ειδικά για ΜΜΕ. μείωση της γραφειοκρατίας και του ελέγχου κατά την αδειοδότηση για εταιρείες που εφαρμόζουν ΣΠΔ (π.χ. ευκολότερη έγκριση των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και των απαιτούμενων περιβαλλοντικών όρων για τη λειτουργία των επιχειρήσεων). Πολλές διοικήσεις ευρωπαϊκών χωρών μελετούν την περίπτωση χορήγησης διοικητικών κινήτρων όπως:

57 απλούστερη διαδικασία αδειοδοτήσεων, απαλλαγή από τη διεξαγωγή ελέγχου. Οικονομικά - Χρηματοδοτικά κίνητρα H διαδικασία χρηματοδότησης - ενίσχυσης των οργανισμών εξελίσσεται σε δύο επίπεδα: το αρχικό επίπεδο προετοιμασίας, κατάστρωσης και εφαρμογής του ΣΠΔ και το δεύτερο επίπεδο υλοποίησης των συγκεκριμένων μέτρων αναβάθμισης, προσαρμογής ή εγκατάστασης νέων συστημάτων, μεθόδων και διαδικασιών. Ήδη οι εφαρμοσμένες ρυθμίσεις σε άλλα κράτη μέλη παρέχουν χρηματοδοτική ενίσχυση για τη σύνταξη και πραγματοποίηση περιβαλλοντικού ελέγχου. Δεδομένου του αναπτυξιακού χαρακτήρα της εφαρμογής του κανονισμού EMAS είναι δυνατή η ένταξη της υλοποίησης του ΣΠΔ στις διατάξεις του αναπτυξιακού νόμου 73, ως παραγωγικής επένδυσης. Εξάλλου, η ένταξη στο EMAS θεωρείται ήδη κριτήριο επιλεξιμότητας για κοινοτικά προγράμματα επιδοτήσεων σε βιομηχανίες. Από την πλευρά του τραπεζικού τομέα προτείνονται 74 : α)η υιοθέτηση περιβαλλοντικών κριτηρίων στη δανειοδότηση. Από τις τράπεζες δεν εξετάζεται ακόμη η βιωσιμότητα μιας ιδιωτικής επένδυσης σε σχέση με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης. Όπως και στις επιχορηγήσεις, έτσι και στη δανειοδότηση θα μπορούσε να λαμβάνεται ως ένα από τα κριτήρια έγκρισης η εφαρμογή ΣΠΔ από το δανειολήπτη β)η δημιουργία πράσινων αμοιβαίων κεφαλαίων με χαρτοφυλάκια μετοχών μόνο από πιστοποιημένες εταιρείες. Το πρώτο πράσινο αμοιβαίο κεφαλαίο στη χώρα μας (ΑΤΕ οικολογικό) αντιμετώπισε προβλήματα στην επιλογή των μετοχών του χαρτοφυλακίου και σύντομα συγχωνεύτηκε με το συμβατικό της ίδιας τράπεζας. Από την πλευρά του ασφαλιστικού τομέα θα μπορούσαν να υιοθετηθούν σχετικά κριτήρια στον καθορισμό ασφάλιστρων ασφαλιστικών συμβολαίων σε όλα τα επίπεδα. Η ασφάλιση κατά ατυχημάτων με περιβαλλοντικές επιπλοκές και κατά περιβαλλοντικής ευθύνης δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί στη χώρα μας. Μια εταιρεία που μπορεί να επιδείξει ότι έχει εφαρμόσει πολιτική πρόληψης κινδύνου μπορεί να μειώσει τις ευθύνες της σε περίπτωση περιβαλλοντικού ατυχήματος. 72 ανάλυση και αξιολόγηση προϊόντων, μεθόδων και πρακτικών σε σύγκριση με επιχειρήσεις-ηγέτες (leaders) 73 N.2601/98 (ΦΕΚ 81/15.4.98) Ενισχύσεις ιδιωτικών επενδύσεων για την οικονομική και περιφερειακή ανάπτυξη της Χώρας και άλλες διατάξεις 74 Βλ. Κ. Ιωαννίδης, Πώς θα μπορούσε να ενισχυθεί η διάδοση του θεσμού της περιβαλλοντικής διαχείρισης κατά EMAS στις ελληνικές βιομηχανικές επιχειρήσεις, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ. 104, 105

58 Ένας άλλος τρόπος παροχής οικονομικών κινήτρων είναι η έκφραση προτίμησης κατά τη διαδικασία προμηθειών ή παροχής υπηρεσιών ή κατασκευής έργων από επιχειρήσεις που διαθέτουν ΣΠΔ 75. 2.3.6. Η παρούσα κατάσταση και οι προοπτικές για την εφαρμογή ΣΠΔ στην Ελλάδα 76 Ο αριθμός των πιστοποιημένων επιχειρήσεων σύμφωνα με το πρότυπο ISO 14001 έχει ξεπεράσει τις 18.000 σε παγκόσμιο επίπεδο. Oι μισές από αυτές αντιπροσωπεύουν ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Στη χώρα μας η εφαρμογή ΣΠΔ ξεκίνησε περίπου στις αρχές της προηγούμενης τριετίας μέσα από δειλές προσπάθειες ορισμένων βιομηχανικών εταιριών που είχαν τη διάθεση, την προνοητικότητα αλλά και τους απαραίτητους πόρους για μια ανάλογη επένδυση. Η έλλειψη βασικών υποδομών, η ανάγκη σημαντικών επενδύσεων σε τεχνολογία, η ανεπαρκής νομοθεσία, η τυπική παρακολούθηση των διαφόρων επιχειρήσεων από την πλευρά της πολιτείας ως προς τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους και η ελάχιστη προβολή των περιβαλλοντικών προβλημάτων στη χώρα μας δεν παρακίνησαν τις επιχειρήσεις να ασχοληθούν ουσιαστικά με την περιβαλλοντική τους απόδοση. Μέχρι την τελευταία τετραετία η εφαρμογή τέτοιων συστημάτων από μια επιχείρηση αποτελούσε μακρόπνοο στόχο και περιοριζόταν σε αποσπασματικές ενέργειες με στόχο τη διατήρηση ή την επίτευξη συμμόρφωσης με την εθνική νομοθεσία. Δύσκολα μπορούσαν οι επιχειρήσεις και κυρίως οι μικρομεσαίες, που αποτελούν τον πυρήνα της επιχειρηματικής δραστηριότητας στην Ελλάδα, να αντεπεξέλθουν στους απαιτούμενους πόρους που προέβλεπε η εφαρμογή ενός ΣΠΔ. Τα τελευταία τέσσερα χρόνια η Πολιτεία έκανε μια ουσιαστική παρέμβαση και μέσω διαφόρων προγραμμάτων, φρόντισε να δοθεί η απαραίτητη ώθηση για την εγκατάσταση ΣΠΔ σε διάφορες επιχειρήσεις που ανήκουν στο βιομηχανικό τομέα ή στον τομέα παροχής υπηρεσιών. Συγκεκριμένα στα πλαίσια του Β ΚΠΣ 75 Επιχειρήσεις με ΕΜΑS έχουν ήδη σε μερικές χώρες όπως η Ισπανία, πλεονέκτημα όσον αφορά τις απαιτήσεις των προσκλήσεων για την υποβολή προσφορών βλ. όπ. π. σημ. 25. Εάν οι κατασκευαστές περιορίσουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των προϊόντων τους και, κατά συνέπεια, το περιβαλλοντικό κόστος που πρέπει να υποστεί η κοινωνία στο σύνολό της, είναι ευλόγως δίκαιο να επωφεληθούν προτιμησιακής μεταχείρισης όσον αφορά τη φορολογία, τις κρατικές ενισχύσεις κλπ. βλ. Green Paper on Integrated Product Policy, COM(2001) 68 τελικό, διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http://europa.eu.int/eurex/en/com/gpr/2001/com2001_0068en01.pdf

59 επιχορηγήθηκαν επιχειρήσεις για την ανάπτυξη και πιστοποίηση ΣΠΔ κατά EMAS και ISO 14001. Εντάχθηκαν έργα 91 επιχειρήσεων για ανάπτυξη ΣΠΔ κατά ISO 14001 συνολικού προϋπολογισμού 800 εκατ. δρχ. 77 Ακολούθησε μία έξαρση στις πιστοποιήσεις ΣΠΔ, σύμφωνα με το πρότυπο ISO 14001 ή τον Κανονισμό EMAS, κατάσταση που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα για να ενταχθεί στο σύστημα διοίκησης των επιχειρήσεων η έννοια περιβάλλον και η συστηματική διαχείρισή του. Αλλαγή που προέκυψε φυσιολογικά, λαμβάνοντας υπόψη τις τάσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής στα θέματα της βιώσιμης ανάπτυξης καθώς και τη σχετική κοινοτική νομοθεσία. Σήμερα τουλάχιστον 100 ελληνικές επιχειρήσεις έχουν ολοκληρώσει ή βρίσκονται στο στάδιο ολοκλήρωσης της εγκατάστασης και πιστοποίησης ΣΠΔ από διαπιστευμένο φορέα. Οι βασικοί λόγοι που επηρέασαν τις επιχειρήσεις ώστε να προβούν μαζικά σε εφαρμογή ΣΠΔ είναι συνάρτηση του χαρακτήρα και των οργανωτικών δομών κάθε επιχείρησης: Για τις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες που εμφανίζουν τις σημαντικότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις και αντιμετωπίζουν σε τακτική βάση υψηλά πρόστιμα καθώς και τις αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας, θεωρήθηκε ως μέσο για τη βελτίωση της δημόσιας εικόνας της επιχείρησης και για τη μείωση των καταγγελιών από κρατικούς και τοπικούς φορείς. Παράλληλα η πιστοποίηση κατά ISO 14001 χρησιμοποιήθηκε για τη διευκόλυνση των δημόσιων σχέσεων με τους παραπάνω φορείς. Σε αρκετές περιπτώσεις η υιοθέτηση του προτύπου ISO 14001 για την εφαρμογή ΣΠΔ χρησιμοποιήθηκε για την ουσιαστική βελτίωση των περιβαλλοντικών πρακτικών με βάση συγκεκριμένο προγραμματισμό και ανάλογες επενδύσεις. Για τις μεγάλες ή μικρομεσαίες επιχειρήσεις που τείνουν να υιοθετήσουν τη φιλοσοφία της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας, η εφαρμογή ενός ΣΠΔ αποτέλεσε ένα ακόμη εργαλείο για την καθιέρωσή τους ανάμεσα στις 76 Βλ. Ευάγγελος Πυκνής Αναδρομή της πορείας και η προοπτική των Συστημάτων Περιβαλλοντικής Διαχείρισης στην Ελλάδα, Περιοδικό Plant, Τεύχος 164, Νοέμβριος 2000 διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http://www.plant-management.gr 77 Δ. Παπασωτηρίου H περιβαλλοντική διάσταση στο σχεδιασμό της Βιομηχανικής πολιτικής, Απολογισμός Β ΚΠΣ (1994-1999) και σχεδιασμός Γ ΚΠΣ (2000-2006), Περιοδικό Plant, Τεύχος 164, Νοέμβριος 2000 διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http://www.plant-management.gr

60 κορυφαίες του κλάδου τους και την πλήρη διάκριση από τον ευρύτερο ανταγωνισμό. Η συστηματική και μέσα από συγκεκριμένους κανόνες περιβαλλοντική διαχείριση, χωρίς να γίνει αυτοσκοπός, ήταν ένα ακόμα βήμα για την ολοκλήρωση ενός ενιαίου συστήματος διοίκησης με απώτερο σκοπό τη διεκδίκηση της αναγνώρισης ακόμα και στην ευρωπαϊκή αγορά. Οι καθαρά ΜΜΕ, που με κάθε μέσο προσπαθούν να εμφανιστούν στο προσκήνιο της αγοράς και να διαφοροποιηθούν από τον ιδιαίτερα φορτικό ανταγωνισμό, υιοθέτησαν τις αρχές ενός ΣΠΔ χωρίς ιδιαίτερο προγραμματισμό, ακόμα και αν στην πραγματικότητα οι δραστηριότητές τους είχαν ελάχιστες ή και μηδαμινές επιπτώσεις στο περιβάλλον 78. Η εφαρμογή ενός ΣΠΔ και η πιστοποίησή του χρησιμοποιήθηκε και στις τρεις προαναφερόμενες περιπτώσεις ως εργαλείο marketing για την προώθηση τόσο του ονόματος όσο και των προϊόντων, όπως συνέβη άλλωστε και με τα Συστήματα Ποιότητας για την πλειονότητα των πιστοποιημένων ελληνικών επιχειρήσεων. Βασικό κίνητρο για όλες τις προαναφερόμενες επιχειρήσεις αποτέλεσε η δυνατότητα ένταξης και μερικής χρηματοδότησης της πιστοποίησης ΣΠΔ (κατά ISO 14001 ή EMAS) από διάφορα προγράμματα, τουλάχιστον κατά την τελευταία τετραετία. Σε αντίθεση με τα παραπάνω παραδείγματα, υπήρξαν και αρκετές επιχειρήσεις, οι οποίες εκμεταλλεύτηκαν τις συνθήκες για την ανάπτυξη ΣΠΔ, με πρωταρχικό στόχο να μεταβάλουν την κουλτούρα του προσωπικού, να βελτιώσουν τις περιβαλλοντικές επιδόσεις τους και να διεκδικήσουν τα θεωρητικά οφέλη από μια τέτοια επένδυση. Οι επιχειρήσεις αυτές θεώρησαν ως δεδομένη απαίτηση τη συμμόρφωση με την εθνική και κοινοτική νομοθεσία και θέλησαν να δώσουν στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες το μήνυμα της συνειδητής προσπάθειας για βελτίωση σε όλα τα επίπεδα της περιβαλλοντικής διαχείρισης και συμπεριφοράς. Στις περιπτώσεις αυτές ακολουθήθηκε συγκεκριμένη πολιτική και διατέθηκαν όλοι οι απαραίτητοι πόροι για τη συντήρηση και βελτιστοποίηση ενός τέτοιου συστήματος. Όσον αφορά στην ανάπτυξη και λειτουργία ΣΠΔ κατά EMAS, η Ελλάδα έχει να επιδείξει πενιχρά αποτελέσματα. Για την ακρίβεια, τη στιγμή αυτή λειτουργούν οκτώ 78 Η μεμονωμένη συνεισφορά των δραστηριοτήτων των ΜΜΕ στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος είναι μικρή, αθροιστικά όμως και λόγω του μεγάλου αριθμού των ΜΜΕ, ορισμένες από τις οποίες μάλιστα λειτουργούν ανεξέλεγκτα, χωρίς να διαθέτουν ικανοποιητική υποδομή, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων τους μπορεί να είναι σημαντικές.

61 μόλις συστήματα κατά EMAS 79. Και αυτό, ενώ έχει ήδη ολοκληρωθεί ένα εθνικό πρόγραμμα οικονομικής ενίσχυσης 16 επιχειρήσεων για την ανάπτυξη ΣΠΔ σύμφωνα με τον Κανονισμό 1836/93 (EMAS) συνολικού προϋπολογισμού 150 εκατ. δρχ στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος Βιομηχανίας του Β ΚΠΣ. 80 Σε επίπεδο Ε.Ε. περίπου 4000 επιχειρήσεις έχουν καταχωρηθεί στο εθελοντικό σχήμα EMAS 81, ενώ η ίδια η Επιτροπή προτίθεται να υπαχθεί στον κανονισμό EMAS και ενθαρρύνει άλλες δημόσιες αρχές να ακολουθήσουν το παράδειγμά της 82. Νέες προοπτικές για την υιοθέτηση ΣΠΔ ανοίγονται με την εφαρμογή του άρθρου 2 (παρ. 2) του Ν. 2965/2001 (ΦΕΚ 270/Α/23.11.2001) Βιώσιμη ανάπτυξη Αττικής και άλλες διατάξεις, σύμφωνα με το οποίο «οι βιομηχανικές, βιοτεχνικές μονάδες και τα επαγγελματικά εργαστήρια μέσης και υψηλής όχλησης που λειτουργούν εντός των ορίων της Περιφέρειας Αττικής υποχρεούνται, εντός τετραετίας από την ισχύ του νόμου αυτού, να εφαρμόσουν και να πιστοποιήσουν σύστημα περιβαλλοντικής διαχείρισης. Το σύστημα για τις μονάδες υψηλής όχλησης πρέπει να είναι πιστοποιημένο και καταχωρημένο στο Μητρώο EMAS (Κανονισμός Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αριθ. 761/2001), που τηρείται στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημόσιων έργων, ενώ για τις μονάδες μέσης όχλησης η πιστοποίηση γίνεται είτε κατά EMAS είτε κατά ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 14001». Επίσης, στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανταγωνιστικότητα (Ε.Π.ΑΝ) 83 και συγκεκριμένα στον Άξονα Προτεραιότητας 2 Στήριξη και ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας προβλέπεται το πρόγραμμα Περιβαλλοντικά Σχέδια που αποτελεί μια επί μέρους παρέμβαση του Υπουργείου Ανάπτυξης με σκοπό την ενίσχυση των μεταποιητικών επιχειρήσεων για τη βελτίωση των περιβαλλοντικών τους επιδόσεων και την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στη λειτουργία τους, ως ισχυρό και σταθερό μέσο βελτίωσης της ανταγωνιστικότητάς τους. Ειδικότερα ενισχύεται η απόκτηση πιστοποιημένων ΣΠΔ, η παραγωγή οικολογικών προϊόντων και η εισαγωγή των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών στην παραγωγική διαδικασία. 79 Βλ. Παράρτημα Ι 80 Βλ. όπ. π σημ. 77 81 Βλ. Παράρτημα ΙΙ για τον αριθμό των καταχωρήσεων ανά χώρα 82 σύμφωνα με την Απόφαση (C (2001)/2591) της 7.9.2001, η πρώτη φάση αφορά επιλεγμένες δραστηριότητες και εμπλοκή του προσωπικού των Γενικών Διευθύνσεων Περιβάλλοντος και Διοίκησης και της Γενικής Γραμματείας με προοπτική περαιτέρω επέκτασης σε όλα τα τμήματα, βλ. ιστοσελίδα http://europa.eu.int/comm/environment/emas/dbreports_sites1.htm 83 Το Ε.Π.ΑΝ είναι μια ολοκληρωμένη παρέμβαση του Γ ΚΠΣ στους τομείς μεταποίησης-υπηρεσιών, έρευνας και τεχνολογίας, ενέργειας, τουρισμού με στόχο την ενίσχυση της ποιοτικά προσανατολισμένης επιχειρηματικότητας και περίοδο εφαρμογής τα έτη 2000-2006

62 Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από την Πράξη 2.9.2. του Άξονα Προτεραιότητας 2, του Μέτρου 2.9. Ενίσχυση της Επιχειρηματικότητας στον Τομέα του Περιβάλλοντος, του Ε.Π.ΑΝ, εφαρμόζεται σε όλη τη χώρα και έχει συνολικό προϋπολογισμό 41.085.840 ευρώ (14 δις δρχ.). Η χρηματοδότηση των έργων γίνεται από πόρους του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) κατά 50% και από ίδιους πόρους των επιχειρήσεων που θα ενταχθούν και θα επωφεληθούν από το πρόγραμμα κατά 50% (ιδιωτική συμμετοχή). Δικαίωμα συμμετοχής στην Πράξη 2.9.2 έχουν οι μεταποιητικές επιχειρήσεις των οποίων η δραστηριότητα εμπίπτει σε κάποιον από τους κλάδους του Πίνακα 1, του Παραρτήματος III. Οι επενδυτικές προτάσεις θα ανέρχονται κατά μέγιστο σε 176.000 ευρώ και η επιχορήγησή τους θα αφορά τόσο σε άυλες ενέργειες (έξοδα δοκιμών, πιστοποίησης, συμβουλευτικών υπηρεσιών) όσο και σε δαπάνες αντικατάστασης ή/και προμήθειας σχετικού εξοπλισμού. Επίσης, στα πλαίσια του Μέτρου 2.5 Τεχνολογικός εκσυγχρονισμός επιχειρήσεων ενισχύεται η ανάπτυξη και πιστοποίηση ΣΠΔ κατά ISO 14001. Στο πλαίσιο του Μέτρου θα ενισχυθούν αυτοτελώς επιχειρήσεις όλων των τομέων (Μεταποίηση, Υπηρεσίες, Εμπόριο, Τουρισμός). Οι ενισχυόμενες δαπάνες για την ανάπτυξη και πιστοποίηση ΣΠΔ κατά ISO 14001 θα αφορούν μόνο σε άυλες ενέργειες (δαπάνες συμβουλευτικών υπηρεσιών, έξοδα πιστοποίησης). Στα αναμενόμενα αποτελέσματα από τις παρεμβάσεις του προγράμματος περιλαμβάνεται και η αύξηση του αριθμού των ελληνικών επιχειρήσεων που διαθέτουν πιστοποιημένα ΣΠΔ από 100 (τιμή βάσης έτους 2000) σε 300 84. 84 Βλ. ιστοσελίδα: http://www.antagonistikotita.gr/ec_pageltem.asp?id=283&lg=el

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΟΙΚΟΣΗΜΑΝΣΗ 3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με τον όρο οικοσήμανση ορίζεται η διαδικασία σύμφωνα με την οποία ένας δημόσιος ή ιδιωτικός οργανισμός χορηγεί το δικαίωμα χρήσης ενός ειδικού σήματος (οικολογικό σήμα, eco-label) σε προϊόντα που ικανοποιούν ένα ελάχιστο σύνολο περιβαλλοντικών κριτηρίων για τη συγκεκριμένη ομάδα προϊόντων (product category or group). Η ζήτηση για φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα προτρέπει τις επιχειρήσεις να αναζητήσουν τρόπους «πρασινίσματος» των προϊόντων τους, να ενισχύσουν τις περιβαλλοντικές προσπάθειες και να βελτιώσουν τις επιδόσεις κατά τον κύκλο ζωής των προϊόντων τους και των υπηρεσιών που παρέχουν. Για να μπορούν οι καταναλωτές να επιλέγουν προϊόντα με τις μικρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, πρέπει να έχουν εύκολη πρόσβαση σε πληροφορίες κατανοητές, αξιόπιστες, ακριβείς, μη παραπλανητικές και επιστημονικά τεκμηριωμένες σχετικά με τα προϊόντα αυτά. Για το λόγο αυτό καθιερώθηκε η χρήση Οικολογικών Σημάτων που πιστοποιούν ότι τα προϊόντα έχουν μειωμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους και παρέχουν τις σχετικές πληροφορίες. Τα Οικολογικά Σήματα στοχεύουν σε αλλαγή της καταναλωτικής συμπεριφοράς των καταναλωτών με καλλιέργεια της προτίμησής τους σε περιβαλλοντικά φιλικά προϊόντα. Τα Οικολογικά Σήματα διακρίνονται σε: ανεξάρτητα ή ιδιωτικά που χορηγούνται από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ή Ερευνητικά Ινστιτούτα εταιρικά που χρησιμοποιούνται σαν εργαλείο marketing από τους κατασκευαστές για να γνωστοποιήσουν πραγματικά ή υποτιθέμενα περιβαλλοντικά οφέλη π.χ. Steilmann, Otto Versnad, Hess Natur, Green Cotton εθνικά και διεθνή Σήματα που έχουν υιοθετηθεί από τις κυβερνήσεις διαφόρων χωρών. Έχουν ιδιαίτερη σημασία για τους κατασκευαστές αφού τους παρέχουν τη δυνατότητα εισόδου σε νέες αγορές. Στον πίνακα που ακολουθεί απεικονίζονται τα μέλη του Παγκόσμιου Δικτύου Οικοσήμανσης (Global Ecolabelling Network, GEN) που ιδρύθηκε το 1994 με σκοπό

64 τη βελτίωση, προαγωγή και ανάπτυξη της οικοσήμανσης προϊόντων και υπηρεσιών και απαρτίζεται από οργανισμούς οικοσήμανσης απ όλο τον κόσμο 85. Πίνακας 3. Μέλη του Παγκόσμιου Δικτύου Οικοσήμανσης Κωδικός Χώρα (Πρόγραμμα) GEN AT Αυστρία (Austrian Eco-Label) M BR Βραζιλία (Brazilian Ecolabelling) M CA Καναδάς (Environmental Choice) M HR Κροατία (Environmental Label) M CZ EU Δημοκρατία της Τσεχίας (Environmental Choice) EU (EU Ecolabelling) περιλαμβάνει τα 15 κράτη μέλη της Ε.Ε., τη Νορβηγία, την Ισλανδία, το Λιχνενστάιν και την Κύπρο FR Γαλλία (NF-Environment) Όχι DE Γερμανία (Blue Angel) M IL Ισραήλ (Green Label) M JP Ιαπωνία (Eco Mark) M KR Κορέα (Environmental Lebelling) M NC NL NZ TW Σκανδιναβικές χώρες (Nordic Swan) περιλαμβάνει Σουηδία, Νορβηγία, Φινλανδία, Ισλανδία Ολλανδία (Stichting Milieukeur) Νέα Ζηλανδία (Environmental Choice New Zealand) Δημοκρατία της Κίνας (Ταϊβάν - Green Mark) SE Σουηδία (Good Green Buy) M ES Ισπανία (AENOR-Medio Ambiente) M TH Ταϋλάνδη (Thai Green Label) M US Η.Π.Α. (Green Seal) M ZW Ζιμπάμπουε (Environment 2000) M M M M Όχι M M Μ= Μέλη του GEN, Όχι=Μη μέλη 85 Βλ. ιστοσελίδα: http://www.gen.gr.ip/product_c.html

65 Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης έχει αρχίσει εργασίες για την εκπόνηση προτύπων για την Οικολογική Σήμανση 86 : ISO/DIS 14020:1997 Οικολογικά Σήματα και Δηλώσεις- Γενικές αρχές ISO/DIS 14021:1996 Οικολογικά Σήματα και Δηλώσεις οικολογικής σήμανσης Αυτοδηλώσεις/οικολογικοί ισχυρισμοί Κατευθυντήριες γραμμές και ορισμοί και χρήση των όρων. ISO/CD 14022 Οικολογικά Σήματα και Δηλώσεις Αυτοδηλώσεις/οικολογικοί ισχυρισμοί -σύμβολα. ISO 14023/WD Μεθοδολογίες ελέγχου και επαλήθευσης για εφαρμογή στην Οικολογική Σήμανση (τύπος 2). ISO/DIS 14024:1997 Οικολογικά Σήματα και Δηλώσεις οικολογικής σήμανσης τύπου I κατευθυντήριες αρχές και διαδικασίες. ISO/TR 14025:2000 Oικολογικά Σήματα και Δηλώσεις οικολογικής σήμανσης τύπου III 3.2. ΤΟ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΗΜΑΤΟΣ 3.2.1. Γενικά Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θέσπισε ένα προαιρετικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος με σκοπό α)την προώθηση προϊόντων, τα οποία σε σχέση με άλλα προϊόντα της ίδιας κατηγορίας, μπορούν να συμβάλουν στον περιορισμό των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον και στην αποδοτική χρήση της ενέργειας και των φυσικών πόρων σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους β)την καθοδήγηση και ενημέρωση των καταναλωτών με ακριβείς, μη παραπλανητικές και επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες για τις επιπτώσεις των προϊόντων αυτών στο περιβάλλον. Ο όρος προϊόν περιλαμβάνει κάθε εμπόρευμα ή υπηρεσία, με βάση τον Κανονισμό 1980/2000 της 17ης Ιουλίου περί αναθεωρημένου Κοινοτικού Συστήματος Απονομής Οικολογικού Σήματος. Tο Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος τέθηκε σε εφαρμογή το Μάρτιο του 1992 με τη δημοσίευση του Κανονισμού 880/92 της 23 ης Μαρτίου για το Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος, από δε τον Ιούλιο του 1993 ισχύουν οι πρώτες αποφάσεις για τις δύο πρώτες ομάδες προϊόντων και τα αντίστοιχα οικολογικά τους κριτήρια. Η εφαρμογή του συστήματος συντονίζεται με άλλες 86 Βλ. όπ. π. σημ. 23

66 διατάξεις περί επισήμανσης ή πιστοποίησης της ποιότητας καθώς και με συστήματα όπως το κοινοτικό σύστημα ενεργειακής επισήμανσης που θεσπίστηκε με την οδηγία 92/75/ΕΟΚ 87 και με τον κανονισμό (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91 88. Ο Κανονισμός 880/92/ΕΟΚ σχετικά με το Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος απαιτούσε, κατ εφαρμογή του άρθρου 9, τη δημιουργία ενός Αρμόδιου Φορέα σε κάθε κράτος μέλος, ο οποίος θα υλοποιεί όλες τις διαδικασίες που θεσπίστηκαν για την εφαρμογή του Κανονισμού αυτού και θα απονέμει το Οικολογικό Σήμα. Συγκεκριμένα ο Αρμόδιος Φορέας: έχει την ευθύνη για την πρόταση κατηγοριών προϊόντων καθορίζει ειδικά οικολογικά κριτήρια για κάθε κατηγορία αξιολογεί τις υποψηφιότητες χορηγεί τελικά το Σήμα έχει δικαίωμα αύξησης ή μείωσης του ετήσιου τέλους χρήσης του Σήματος ελέγχει την τήρηση από την επιχείρηση των όρων της τυποποιημένης σύμβασης και έχει δικαίωμα να ανακαλέσει την άδεια χρήσης του Σήματος. Οι κατασκευαστές, οι εισαγωγείς, οι φορείς παροχής υπηρεσιών, οι χονδρέμποροι και οι έμποροι λιανικής πώλησης πρέπει να απευθύνονται στον Αρμόδιο Φορέα του κράτους, εφόσον το προϊόν προέρχεται από ένα και μόνο κράτος μέλος. Όταν το προϊόν παράγεται υπό την αυτή μορφή σε διάφορα κράτη μέλη, η αίτηση για την απονομή του Οικολογικού Σήματος μπορεί να υποβληθεί σε Αρμόδιο Φορέα ενός από τα κράτη αυτά. Στις περιπτώσεις αυτές ο οικείος φορέας, για την αξιολόγηση της αίτησης, προβαίνει σε διαβουλεύσεις με τους Αρμόδιους Φορείς των υπόλοιπων από αυτά τα κράτη μέλη. Όταν το προϊόν προέρχεται από χώρα εκτός Ε.Ε., η αίτηση μπορεί να υποβληθεί στον Αρμόδιο Φορέα οποιουδήποτε κράτους μέλους, στην αγορά του οποίου κυκλοφορεί ή πρόκειται να κυκλοφορήσει το προϊόν. Με βάση την ΚΥΑ 86644/2482/93 (ΦΕΚ 763/Β) σχετικά με τη Σύσταση Φορέα Απονομής Οικολογικού Σήματος, συστάθηκε στο ΥΠΕΧΩΔΕ ο Ελληνικός Φορέας Απονομής του Οικολογικού Σήματος με την επωνυμία Ανώτατο Συμβούλιο Απονομής Οικολογικού Σήματος και τον διακριτικό τίτλο ΑΣΑΟΣ. 87 του Συμβουλίου της 22ας Σεπτεμβρίου 1992 για την ένδειξη της κατανάλωσης ενέργειας και λοιπών πόρων των οικιακών συσκευών με την επισήμανση και την παροχή ομοιόμορφων πληροφοριών σχετικά με τα προϊόντα αυτά 88 του Συμβουλίου της 24 ης Ιουνίου 1991 για το βιολογικό τρόπο παραγωγής γεωργικών προϊόντων και τις σχετικές ενδείξεις στα γεωργικά προϊόντα και στα είδη διατροφής

67 Το ΑΣΑΟΣ είναι ενδεκαμελές Συμβούλιο. Πρόεδρος του ΑΣΑΟΣ είναι o Γενικός Γραμματέας του ΥΠΕΧΩΔΕ και μέλη του εκπρόσωποι Δημόσιων Φορέων και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και Φορέων. Συγκεκριμένα: 2 μέλη από το Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων 1 μέλος από το Υπουργείο Ανάπτυξης (Γενική Γραμματεία Εμπορίου) 1 μέλος από το Υπουργείο Ανάπτυξης (Γενική Γραμματεία Βιομηχανίας) 1 μέλος από το Υπουργείο Γεωργίας 1 μέλος από το Γενικό Χημείο του Κράτους 1 μέλος από τις Καταναλωτικές Οργανώσεις 89 1 μέλος από τις Περιβαλλοντικές Οργανώσεις 90 1 μέλος από το Σύνδεσμο Ελληνικών Βιομηχανιών 1 μέλος από τη Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος. Απώτερος στόχος του έργου και της πολιτικής του ΑΣΑΟΣ είναι κυρίως η ευαισθητοποίηση και ανταπόκριση των επιχειρήσεων και των καταναλωτών για την παραγωγή και κατανάλωση προϊόντων που φέρουν το Οικολογικό Σήμα. 3.2.2.Θέσπιση κριτηρίων και ένταξη νέων κατηγοριών προϊόντων Το Κοινοτικό Oικολογικό Σήμα μπορεί να απονεμηθεί σε προϊόντα διαθέσιμα στην Ε.Ε. (παραγόμενα ή εισαγόμενα στην Ε.Ε. από τρίτες χώρες) που προορίζονται για ίδια χρήση και μπορούν να χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο από τον καταναλωτή (π.χ. πλυντήρια πιάτων, βερνίκια, χαρτί φωτοτυπίας κλπ). Ο κανονισμός δεν εφαρμόζεται σε τρόφιμα, ποτά και φάρμακα, σε προϊόντα τοξικά, επικίνδυνα για το περιβάλλον, καρκινογόνα και μεταλλαξιογόνα. Για να περιληφθεί στο σύστημα αυτό μια κατηγορία προϊόντων πρέπει να πληροί τις ακόλουθες προϋποθέσεις: να αντιπροσωπεύει σημαντικό όγκο πωλήσεων στην εσωτερική αγορά να συνεπάγεται σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις τουλάχιστον σε μια φάση του κύκλου ζωής τους να διαθέτει σημαντικές δυνατότητες προκειμένου να επιφέρει περιβαλλοντικές βελτιώσεις μέσω της παροχής επιλογών στους καταναλωτές και να ωθεί τους κατασκευαστές ή τους φορείς παροχής υπηρεσιών να αναζητήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα προσφέροντας 89 Γενική Ομοσπονδία Καταναλωτών Ελλάδας (ΙΝΚΑ) 90 Πανελλήνιο Δίκτυο Περιβαλλοντικών Οργανώσεων, Ένωση για την Ποιότητα της Ζωής (ΕΚΠΟΙΖΩ)

68 προϊόντα τα οποία συγκεντρώνουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την απονομή του Οικολογικού Σήματος. ένα σημαντικό μερίδιο των πωλήσεων να προορίζεται για τελική κατανάλωση ή χρήση. Το προϊόν πρέπει να διαθέτει χαρακτηριστικά που του επιτρέπουν να συμβάλει σημαντικά στη βελτίωση καθοριστικών οικολογικών παραμέτρων. Οι καθοριστικές οικολογικές παράμετροι προσδιορίζονται με εντοπισμό των σημαντικότερων κατηγοριών περιβαλλοντικών συνεπειών στον κύκλο ζωής του προϊόντος και μεταξύ αυτών προσδιορίζονται εκείνες για τις οποίες υπάρχουν σημαντικές προοπτικές βελτίωσης. Καθορίζονται ειδικά κριτήρια απονομής του Οικολογικού Σήματος ανά κατηγορία προϊόντων, που προβλέπουν: τις απαιτήσεις για κάθε μια από τις καθοριστικές οικολογικές παραμέτρους, στις οποίες πρέπει να ανταποκρίνεται το προϊόν τις απαιτήσεις που αφορούν την ικανότητα του προϊόντος να ικανοποιεί τις απαιτήσεις των καταναλωτών. Τα κριτήρια καθορίζονται σύμφωνα με την παρακάτω διαδικασία: 1. Η Επιτροπή κινεί τη διαδικασία με δική της πρωτοβουλία ή κατόπιν αίτησης του Συμβουλίου Οικολογικής Σήμανσης της Ε.Ε. (ΣΟΣΕΕ). 91 Αναθέτει στο ΣΟΣΕΕ την εντολή να καθορίζει και να επανεξετάζει κατά περιόδους τα κριτήρια οικολογικής σήμανσης και εξακρίβωσης για τις κατηγορίες προϊόντων που εμπίπτουν στον Κανονισμό 1980/2000. Για το σκοπό αυτό, συγκροτείται στο πλαίσιο του ΣΟΣΕΕ ειδική ομάδα εργασίας για κάθε κατηγορία προϊόντων, στην οποία μετέχουν τα ενδιαφερόμενα μέρη που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη ομάδα προϊόντων (όπως η βιομηχανία και οι φορείς παροχής υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένων των ΜΜΕ, των βιοτεχνιών και των επαγγελματικών οργανώσεών τους, των συνδικάτων, των χονδρέμπορων και των εμπόρων λιανικής πώλησης, των εισαγωγέων, των ομάδων προστασίας του περιβάλλοντος και των οργανώσεων των καταναλωτών) και οι Αρμόδιοι Εθνικοί Φορείς. Ένας από τους Αρμόδιους Φορείς ηγείται της διαδικασίας. 2. Η ομάδα εργασίας καθορίζει τα κριτήρια αφού λάβει υπόψη: τη μελέτη σκοπιμότητας και αγοράς

69 τη συνεκτίμηση κύκλου ζωής για καθορισμό των ζωτικών οικολογικών παραμέτρων για τις οποίες θα θεσπιστούν κριτήρια (σύμφωνα με τα πρότυπα ISO 14040 και ISO 14024) την ανάλυση βελτιώσεων των κριτηρίων 92 στην περίπτωση αναθεώρησης ήδη υφιστάμενων κριτηρίων την πρόταση των κριτηρίων 93 και συζητά το σχέδιο εργασίας με το ΣΟΣΣΕ. Καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την επίτευξη συναίνεσης σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας σε συνδυασμό με την επιδίωξη υψηλών επιπέδων προστασίας του περιβάλλοντος. 3. Η Επιτροπή ενημερώνεται για το σχέδιο κριτηρίων και αποφαίνεται αν η εντολή: -έχει εκτελεστεί -δεν έχει εκτελεστεί, οπότε το ΣΟΣΕΕ συνεχίζει τις εργασίες του επί του σχεδίου των κριτηρίων. 4. Αν η εντολή έχει εκτελεσθεί, το σχέδιο κριτηρίων υποβάλλεται στην κανονιστική επιτροπή 94, προκειμένου να γίνει αποδεκτό. 5. Τα κριτήρια εγκρίνονται με ειδική πλειοψηφία από τα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 6. Η Επιτροπή δημοσιεύει τα κριτήρια οικολογικής σήμανσης και τις αναθεωρήσεις τους στην Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (σειρά L). Τα οικολογικά κριτήρια για κάθε κατηγορία προϊόντων καθορίζονται με βάση μια προσέγγιση από την κούνια μέχρι τον τάφο 95, που επιτρέπει τον προσδιορισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων του προϊόντος σε καθένα από τα στάδια του κύκλου 91 Μέλη του ΣΟΣΕΕ είναι: οι Αρμόδιοι Εθνικοί Φορείς και το Φόρουμ Διαβούλευσης (Consultation Forum) όπου εκπροσωπούνται η βιομηχανία, το εμπόριο, περιβαλλοντικές οργανώσεις, ενώσεις καταναλωτών και τα εργατικά συνδικάτα σε ευρωπαϊκό επίπεδο 92 Λαμβάνονται κυρίως υπόψη τα εξής: 1)οι θεωρητικές δυνατότητες βελτίωσης του περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με τις πιθανές αλλαγές στις δομές της αγοράς 2)η τεχνική, βιομηχανική και οικονομική σκοπιμότητα και οι μεταβολές στην αγορά 3)η στάση, οι αντιλήψεις και οι προτιμήσεις των καταναλωτών που ενδέχεται να επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα του Οικολογικού Σήματος. 93 Η τελική πρόταση οικολογικών κριτηρίων θα λάβει υπόψη τις περιβαλλοντικές παραμέτρους που αφορούν την ομάδα προϊόντων 94 συνίσταται από εμπειρογνώμονες των κρατών μελών και επικουρεί την Επιτροπή σύμφωνα με το άρθρο 17 του Κανονισμού 1980/2000. Εάν η Κανονιστική Επιτροπή διατυπώσει αρνητική γνώμη, η πρόταση διαβιβάζεται στο Συμβούλιο Υπουργών, το οποίο έχει και την τελική απόφαση, εάν αποτύχει και η διαδικασία διαβούλευσης με τα κράτη μέλη. 95 cradle to grave assessment

70 ζωής του, αρχίζοντας από την εξόρυξη των πρώτων υλών, συνεχίζοντας με τη διαδικασία παραγωγής, τη διανομή (συμπεριλαμβανομένης της συσκευασίας), τη χρήση και καταλήγοντας στην τελική διάθεση. Λαμβάνονται υπόψη οι ακόλουθοι περιβαλλοντικοί παράγοντες: ποιότητα του αέρα, ποιότητα των υδάτων, προστασία του εδάφους, μείωση των αποβλήτων, εξοικονόμηση ενέργειας, διαχείριση των φυσικών πόρων, πρόληψη της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη, προστασία της στιβάδας του όζοντος, περιβαλλοντική ασφάλεια, θόρυβος και βιοποικιλότητα. Ταυτόχρονα με τα κριτήρια απονομής του Οικολογικού Σήματος, καθορίζονται κατά κατηγορία προϊόντων απαιτήσεις για την εκτίμηση της συμμόρφωσης συγκεκριμένων προϊόντων προς τα κριτήρια αυτά καθώς και για την εξακρίβωση των όρων χρήσης του Οικολογικού Σήματος. Η περίοδος ισχύος των κριτηρίων και οι απαιτήσεις εκτίμησης και εξακρίβωσης προσδιορίζονται σε κάθε σειρά κριτηρίων οικολογικής σήμανσης ανά κατηγορία προϊόντων. Μετά από αυτό το διάστημα, τα κριτήρια αναθεωρούνται και μπορούν να γίνουν αυστηρότερα, ανάλογα με την κατάσταση της αγοράς και τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις, προκειμένου να βελτιωθούν οι περιβαλλοντικές επιδόσεις του προϊόντος που φέρει το Οικολογικό Σήμα. Οι κατηγορίες προϊόντων των οποίων τα κριτήρια ήδη ψηφίστηκαν είναι: Υποδήματα Υφαντουργικά προϊόντα Λαμπτήρες φωτισμού Στρώματα κρεβατιού Ψυγεία οικιακής χρήσης Προσωπικοί Υπολογιστές Φορητοί υπολογιστές Φωτοαντιγραφικό χαρτί Πλυντήρια πιάτων Πλυντήρια ρούχων Λεπτό απορροφητικό χαρτί Βελτιωτικά εδάφους - Αυξητικά εδάφους Βαφές και βερνίκια εσωτερικών χώρων Απορρυπαντικά πιάτων Απορρυπαντικά ρούχων Απορρυπαντικά για πλύσιμο πιάτων στο χέρι

71 Παντός τύπου μηχανήματα καθαρισμού και μηχανήματα καθαρισμού για εγκαταστάσεις υγιεινής Σκληρές επενδύσεις δαπέδων Τηλεοράσεις Ομάδες προϊόντων σε εξέλιξη 96 : Ηλεκτρικές σκούπες προγραμματισμός έγκρισης : χειμώνας 2002 Τουριστικά καταλύματα 97 προγραμματισμός έγκρισης : χειμώνας 2002 Επίπλωση προγραμματισμός έγκρισης : 2003 Ελαστικά αυτοκινήτων προγραμματισμός έγκρισης : 2003 3.2.3. Διαδικασία απονομής Οικολογικού Σήματος Αιτήσεις απονομής Οικολογικού Σήματος μπορούν να υποβάλουν οι κατασκευαστές, οι εισαγωγείς, οι φορείς παροχής υπηρεσιών, οι χονδρέμποροι και οι έμποροι λιανικής πώλησης. Η αίτηση υποβάλλεται στον Αρμόδιο Εθνικό Φορέα και προϋποθέτει την καταβολή τέλους σχετικού με τα έξοδα διεκπεραίωσης της αίτησης, σύμφωνα με την ΚΥΑ 59847/2001 (ΦΕΚ 1426/Β) Καθορισμός του τέλους αίτησης και του ετήσιου τέλους για το Κοινοτικό Οικολογικό Σήμα και προσκόμιση όλων των απαραίτητων στοιχείων και πιστοποιητικών δοκιμών, που αποδεικνύουν ότι το προϊόν ή η υπηρεσία πληροί τα οικολογικά κριτήρια και τα κριτήρια επιδόσεων. Το ελάχιστο τέλος αίτησης ορίζεται σε 300 ευρώ και το μέγιστο σε 1300 ευρώ. Για τις ΜΜΕ και τους κατασκευαστές, καθώς και τους παρέχοντες υπηρεσίες από αναπτυσσόμενες χώρες, το τέλος αίτησης είναι μειωμένο κατά 25%. Οι δύο μειώσεις είναι σωρευτικές και ισχύουν και για το ελάχιστο και για το μέγιστο τέλος. Ήδη απονεμήθηκε στις 9/4/98 από το ΑΣΑΟΣ το πρώτο Οικολογικό Σήμα για συγκεκριμένο προϊόν ελληνικής χρωματοβιομηχανίας, ενώ στις 4/5/98 απονεμήθηκε το Οικολογικό Σήμα σε εισαγόμενο στη χώρα μας προϊόν κυπριακής εταιρείας. Μέχρι σήμερα έχουν απονεμηθεί 10 Οικολογικά Σήματα σε προϊόντα 9 εταιρειών (η μια είναι κυπριακή) 98. Η απόφαση για την απονομή του Οικολογικού Σήματος λαμβάνεται από τον Αρμόδιο Φορέα που παραλαμβάνει την αίτηση αφού: Α)ελέγξει ότι πληρούνται τα οικολογικά κριτήρια και τα κριτήρια επιδόσεων 96 βλ. Ενημερωτικό Δελτίο του Ευρωπαϊκού οικολογικού σήματος, Έκδοση Απριλίου 2002, διαθέσιμο από ιστοσελίδα : http://www.europa.eu.int/comm/environment/ecolabel/pdf/flower_news/apr02/ecduapril2002-el.pdf 97 Τα τουριστικά καταλύματα θα είναι ο πρώτος κλάδος παροχής υπηρεσιών που θα ενταχθεί στο πρόγραμμα του Οικολογικού Σήματος 98 βλ. Παράρτημα IV

72 Β)εξακριβώσει ότι η αίτηση είναι σύμφωνη προς τις αιτήσεις εκτίμησης και συμμόρφωσης, και Γ)συνεννοηθεί με τους Αρμόδιους Φορείς, όπου απαιτείται. 99 Εφόσον πληρούνται τα οικολογικά κριτήρια και τα κριτήρια επιδόσεων, ο Αρμόδιος Εθνικός Φορέας ενημερώνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με την απονομή του Οικολογικού σήματος. Η Επιτροπή δημοσιεύει τα στοιχεία σχετικά με την απονομή στην ιστοθέση για το Οικολογικό Σήμα. Μετά τη σήμανση, οι κατασκευαστές ή οι εισαγωγείς μπορούν να χρησιμοποιούν στα εγκεκριμένα προϊόντα τους το χαρακτηριστικό λογότυπο, ένα λουλούδι με 12 αστέρια, την πράσινη μαργαρίτα ή οικομαργαρίτα με το χαρακτηριστικό γράμμα є στη μέση 100. Από τη στιγμή που τους απονέμεται το Οικολογικό Σήμα, όλα τα προϊόντα φέρουν ακριβώς το ίδιο λογότυπο, ανεξάρτητα από την προέλευση και τη φύση τους. Το λογότυπο αυτό είναι ένα σήμα περιβαλλοντικής αριστείας και παρέχει πληροφορίες για τα βασικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. 99 Οταν το προϊόν παράγεται υπό την αυτή μορφή σε διάφορα κράτη μέλη, η αίτηση μπορεί να υποβληθεί σε Αρμόδιο Φορέα ενός από τα κράτη αυτά. Στις περιπτώσεις αυτές ο οικείος φορέας, για την αξιολόγηση της αίτησης, προβαίνει σε διαβουλεύσεις με τους Αρμόδιους Φορείς των υπολοίπων από αυτά τα κράτη μέλη. 100 Το λουλούδι θα γιορτάσει φέτος τη 10 η επέτειό του. Για να επισημάνει το ορόσημο αυτό και την πρόσφατη αύξηση των προϊόντων που φέρουν το Σήμα, η Επιτροπή διοργανώνει μεγάλη διαφημιστική εκδήλωση στις Βρυξέλλες το προσεχές φθινόπωρο, βλ. όπ. π. σημ. 96

73 Σχήμα 4. Διαδικασία απονομής Οικολογικού Σήματος Υποβολή αίτησης από τον κατασκευαστή ή τον εισαγωγέα Ο Αρμόδιος Φορέας στο κράτος μέλος αποφασίζει για την απονομή Ο Αρμόδιος Φορέας πληροφορεί την Ε.Ε. (και τα κράτη μέλη) Αντιρρήσεις που δε λύθηκαν μετά από 45 ημέρες Χωρίς αντιρρήσεις ύστερα από 30 ημέρες Είτε θεσπίζονται Αντιρρήσεις μεταβιβάζονται ενώπιον της Κανονιστικής Επιτροπής Είτε μεταβιβάζονται στο Συμβούλιο Υπουργών Συμβόλαιο με τον Αρμόδιο Φορέα Δημοσίευση του καταλόγου των προϊόντων 3.2.4. Όροι χρήσης του Οικολογικού Σήματος Ο Αρμόδιος Φορέας συνάπτει σύμβαση με τον αιτούντα, η οποία καλύπτει τους όρους χρήσης του Σήματος. Οι όροι αυτοί περιλαμβάνουν διατάξεις για την ανάκληση της άδειας χρήσης του Σήματος. Μετά από οποιαδήποτε αναθεώρηση των κριτηρίων απονομής Οικολογικού Σήματος για συγκεκριμένο προϊόν, η άδεια επανεξετάζεται και η σύμβαση αναθεωρείται ή ενδεχομένως λύεται. Πριν απονεμηθεί σε ένα προϊόν, το Οικολογικό Σήμα δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιείται ούτε να αναφέρεται στις διαφημίσεις του προϊόντος, μετά δε την απονομή του επιτρέπεται να χρησιμοποιείται για το συγκεκριμένο προϊόν.

74 Το Οικολογικό Σήμα ισχύει για το χρονικό διάστημα που ισχύουν και τα κριτήρια. Ο αιτών, στον οποίο απονέμεται το Οικολογικό Σήμα, καταβάλλει ετήσια τέλη χρήσης του Σήματος στον Αρμόδιο Φορέα που έχει απονείμει το Σήμα. Το ποσό του ετήσιου τέλους καθορίζεται στο 0,15% του ετήσιου όγκου πωλήσεων του προϊόντος στην Ε.Ε. Το ελάχιστο ετήσιο τέλος είναι 500 ευρώ ανά ομάδα προϊόντων ανά αιτούντα. Το μέγιστο ετήσιο τέλος είναι 25.000 ευρώ ανά ομάδα προϊόντων ανά αιτούντα. Για τις ΜΜΕ και τους κατασκευαστές, καθώς και τους παρέχοντες υπηρεσίες από αναπτυσσόμενες χώρες, το ετήσιο τέλος είναι μειωμένο κατά 25%. Οι δύο μειώσεις προστίθενται. Το ετήσιο τέλος είναι μειωμένο κατά 15% για τους αιτούντες που έχουν καταχωρηθεί σύμφωνα με το σύστημα EMAS ή/και έχουν πιστοποιηθεί κατά ISO 14001. Οι Αρμόδιοι Φορείς μπορούν να χορηγήσουν μειώσεις έως 25% στους τρεις πρώτους το πολύ αιτούντες σε κάθε κράτος μέλος, στους οποίους έχει απονεμηθεί το Οικολογικό Σήμα για μια συγκεκριμένη ομάδα προϊόντων. Όλες οι παραπάνω μειώσεις προστίθενται και ισχύουν και για το ελάχιστο και για το μέγιστο τέλος, αλλά δεν υπερβαίνουν συνολικά το 50%. 3.2.5. Αξιολόγηση του Κοινοτικού Συστήματος Απονομής Οικολογικού Σήματος- Προοπτικές ανάπτυξής του Το Κοινοτικό Σύστημα Απονομής Οικολογικού Σήματος συνιστά αναμφισβήτητα ένα μεγάλο βήμα προς το συντονισμό των ευρωπαϊκών προσπαθειών για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι πανευρωπαϊκό 101, προαιρετικό, επιλεκτικό, διαφανές και αντιπροσωπευτικό, εγκρίνεται επίσημα, βασίζεται σε πολλαπλά κριτήρια, απονέμεται με ανεξάρτητες διαδικασίες και έχει χαρακτηριστικό λογότυπο. Χάρη στο Οικολογικό Σήμα, οι ευρωπαίοι καταναλωτές μπορούν να ξεχωρίζουν εύκολα τα προϊόντα με τις μικρότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις και να επιλέγουν ανάλογα. Εξάλλου, οι παραγωγοί των προϊόντων ή υπηρεσιών που φέρουν το Οικολογικό Σήμα αποκτούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα και μπορούν να αποδεικνύουν στους ευρωπαίους καταναλωτές ότι τα προϊόντα τους ανταποκρίνονται στα αυστηρά οικολογικά πρότυπα που καθορίζονται για το Οικολογικό Σήμα. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι το Οικολογικό Σήμα έχοντας εθελοντικό και επιλεκτικό χαρακτήρα, δε διαθέτει την ισχύ εφαρμογής και την καθολικότητα που 101 Μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο στα 15 κράτη μέλη της Ε.Ε., όσο και στη Νορβηγία, την Ισλανδία, το Λιχνενστάιν και την Κύπρο

75 εξασφαλίζεται από μέτρα όπως είναι οι κανονισμοί. Τα επιτυχημένα όμως συστήματα οικολογικής σήμανσης είναι ελκυστικά για τους καταναλωτές, λόγω της αμεσότητας και της απλότητας. Πρόκειται για περιβαλλοντικό σήμα και όχι για σήμα που αφορά την υγεία ή την ποιότητα, μολονότι και οι πτυχές αυτές συνεκτιμώνται. Επιπλέον, το Οικολογικό Σήμα αποτελεί ένα σημείο αναφοράς περιβαλλοντικής αριστείας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, λόγου χάρη στο πρασίνισμα των δημόσιων προμηθειών καθώς και για τον προσδιορισμό των πράσινων προϊόντων για τα οποία θα μπορούσε να μειωθεί η φορολογία. Το Οικολογικό Σήμα μπορεί να συμβάλει στην προώθηση της αειφόρου κατανάλωσης. Τα προϊόντα που φέρουν το Οικολογικό Σήμα έχουν σαφή υπεροχή όσον αφορά στα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά τους και πληρούν υψηλές προδιαγραφές, οι οποίες συχνά καθίστανται γενικό πρότυπο για τα προϊόντα. Με τον τρόπο αυτό, επιφέρουν σημαντικά δευτερογενή αποτελέσματα που επηρεάζουν την περαιτέρω ανάπτυξη όλου του φάσματος προϊόντων. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να επεκταθεί το πεδίο εφαρμογής των Οικολογικών Σημάτων σε περισσότερες κατηγορίες προϊόντων 102. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι, όπως προκύπτει από τα στοιχεία για τις κοινοτικές χώρες, ενδεχομένως λόγω της ύπαρξης εθνικών σημάτων σε αρκετές από αυτές (π.χ. Σουηδία, Γερμανία, Γαλλία, Ολλανδία, Ισπανία), ο αριθμός των Οικολογικών Σημάτων που έχουν απονεμηθεί σε επίπεδο Ε.Ε. είναι περιορισμένος (104 Οικολογικά Σήματα για περίπου 400 προϊόντα) 103. Για να ενισχυθεί η χρήση των συστημάτων απονομής Οικολογικού Σήματος σε επίπεδο εθνικό και κοινοτικό, πρέπει να αυξηθεί η δημόσια χρηματοδότησή τους. Με τον τρόπο αυτό θα καταστεί δυνατή όχι μόνο η μείωση των τελών αλλά, ακόμη σημαντικότερο, η χρηματοδότηση του marketing για την προώθηση της προβολής και της χρήσης αυτών των σημάτων από τους κατασκευαστές, τους έμπορους λιανικής πώλησης και τους καταναλωτές. Τέλος, ενώ είναι σαφές ότι το Κοινοτικό Οικολογικό Σήμα δεν έχει ακόμη επιτύχει ικανοποιητική εμπορική διείσδυση, αφού τα προϊόντα που φέρουν το Οικολογικό Σήμα αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 1% της συνολικής αγοράς, παρουσιάζει τάση εξάπλωσης με συνεχώς διευρυνόμενο φάσμα ομάδων προϊόντων, με προϊόντα που φέρουν το Οικολογικό Σήμα σε όλα σχεδόν τα κράτη μέλη και με 102 Βλ. όπ. π. σημ. 75 103 Βλ. Παράρτημα V

76 συνεχείς νέες εφαρμογές. Νέες προοπτικές ανοίγονται με την προτεινόμενη στην Πράσινη Βίβλο για την Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων-ΟΠΠ (Integrated Product Policy-IPP) 104 στρατηγική ενίσχυσης και επαναπροσδιορισμού των σχετικών με τα προϊόντα περιβαλλοντικών πολιτικών, της ανάπτυξης της αγοράς των πράσινων προϊόντων, καθώς και τη συζήτηση για το πρασίνισμα των δημόσιων προμηθειών 105. Η οικολογική σήμανση θα αποτελέσει σημαντικό στοιχείο όλων των νέων αυτών προσεγγίσεων. Στα πλαίσια αυτά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε Απόφαση (της 21 ης Δεκεμβρίου 2001) για τη θέσπιση του προγράμματος εργασίας της Κοινότητας για το οικολογικό σήμα που καλύπτει την περίοδο από 1.1.2002 έως 31.12.2004. Βασικός στόχος του προγράμματος εργασίας είναι να: καταστήσει το Οικολογικό Σήμα ένα επιτυχέστερο και αποδοτικότερο μέσο για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής ποιότητας προϊόντων και υπηρεσιών συμβάλει στην προώθηση της αειφόρου κατανάλωσης και στην υλοποίηση των στόχων πολιτικής που καθορίζονται στην Κοινοτική Στρατηγική για την Αειφόρο Ανάπτυξη, στο Έκτο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον και στην επικείμενη Λευκή Βίβλο για μια στρατηγική Ολοκληρωμένης Πολιτικής Προϊόντων. 104 Η Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων είναι προσέγγιση που επιδιώκει να περιοριστούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του κύκλου ζωής των προϊόντων, από τη φάση της εξόρυξης των πρώτων υλών μέχρι την παραγωγή, τη διανομή, τη χρήση και τη διαχείριση των αποβλήτων των προϊόντων. Ο γνώμονας είναι εν προκειμένω ότι οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε κάθε στάδιο του κύκλου ζωής του προϊόντος και πρέπει να επηρεάζουν τις αποφάσεις των άμεσα ενδιαφερόμενων. Η ΟΠΠ περιστρέφεται γύρω από τρεις άξονες: τους μηχανισμούς τιμών, τη ζήτηση των καταναλωτών για πράσινα προϊόντα και τα μέτρα για την προώθηση μιας φιλικότερης προς το περιβάλλον σχεδίασης και χρήσης των προϊόντων. 105 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διευκρίνισε πώς το κοινοτικό δίκαιο προσφέρει πολλές δυνατότητες στις αναθέτουσες αρχές που επιθυμούν να ενσωματώσουν τους περιβαλλοντικούς παράγοντες στις διαδικασίες δημόσιων συμβάσεων. Οι διευκρινίσεις λαμβάνουν τη μορφή ερμηνευτικής ανακοίνωσης, η οποία εξηγεί πώς οι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορούν να λαμβάνονται υπόψη σε κάθε επιμέρους στάδιο της διαδικασίας ανάθεσης μιας σύμβασης. Οι δημόσιες συμβάσεις καταλαμβάνουν κατά μέσο όρο ποσοστό 14% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της Ε.Ε, σε ορισμένα δε κράτη μέλη μέχρι και 19%, π.χ. στη Γαλλία. Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν ότι οι προμήθειες του δημόσιου τομέα ενεργοποιούν ένα σημαντικό τμήμα από τους πόρους των σύγχρονων οικονομιών. Δεδομένης της σπουδαιότητας του δημόσιου τομέα, η αγοραστική του δραστηριότητα είναι ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες για την ανάπτυξη σημαντικής αγοράς πράσινων προϊόντων. Οι δημόσιες αρχές πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να είναι πρωτοπόρες στη δημιουργία ζήτησης για οικολογικότερα προϊόντα. Όσο ισχυρότερη αυτή η ζήτηση, τόσο ταχύτερη και γενικότερη θα είναι η μεταστροφή προς κατανάλωση περισσότερο συμβατή με το περιβάλλον. Η Επιτροπή προτίθεται να εκδόσει ένα πρακτικό εγχειρίδιο σχετικά με τις οικολογικές δημόσιες συμβάσεις, όπου θα περιέχει παραδείγματα βέλτιστων πρακτικών όσον αφορά τις οικολογικές δημόσιες συμβάσεις σε ολόκληρη την Ε.Ε. καθώς και πρακτική καθοδήγηση για το πώς μπορεί να ενσωματωθεί το περιβάλλον στις καθημερινές αγορές, χωρίς να παραβιάζονται οι κανόνες της εσωτερικής αγοράς, βλ. ιστοσελίδα: http://europa.eu.int/rapidstart/cgi/

77 Στο παράρτημα VI παρουσιάζονται συνοπτικά οι στόχοι και τα προτεινόμενα μέτρα για την υλοποίηση του προγράμματος εργασίας της Επιτροπής. Στη χώρα μας, στα πλαίσια του Β ΚΠΣ, η Γενική Γραμματεία Βιομηχανίας του Υπουργείου Ανάπτυξης ξεκίνησε ένα πιλοτικό πρόγραμμα συνολικού προϋπολογισμού 50 εκατομμυρίων δρχ. για την ενθάρρυνση της οικολογικής σήμανσης των προϊόντων σε 11 ιδιωτικές επιχειρήσεις, Επτά επιχειρήσεις συμμετείχαν τελικά σ αυτό το πρόγραμμα 106. Στην Ελλάδα έχουν χορηγηθεί 10 Σήματα για 45 προϊόντα 9 εταιρειών 107. Η θέση που κατέχει η χώρα μας, σε σχέση με το μέγεθος της οικονομίας της, κρίνεται ικανοποιητική. Στα πλαίσια του προγράμματος «Περιβαλλοντικά Σχέδια» του Ε.Π.ΑΝ προβλέπεται η ενίσχυση των μεταποιητικών επιχειρήσεων για την απόκτηση Οικολογικού Σήματος για ένα ή περισσότερα προϊόντα τους. Στα αναμενόμενα αποτελέσματα από τις παρεμβάσεις αυτές περιλαμβάνεται και η αύξηση του αριθμού των Οικολογικών Σημάτων από 10 (τιμή βάσης έτους 2000) σε 50 108. Οι Αρμόδιοι Φορείς των κρατών μελών διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο στο Σύστημα Απονομής του Οικολογικού Σήματος γιατί αποτελούν, σε συνεργασία με την Επιτροπή, τη βάση των προπαρασκευαστικών και εισηγητικών εργασιών για τις διάφορες ομάδες προϊόντων και τα σχετικά οικολογικά κριτήρια. Μολονότι η συνεργασία αυτή μεταξύ Επιτροπής και Αρμόδιων Φορέων συνεπάγεται κάποια καθυστέρηση, ο συντονισμός αποτελεί βασικό στοιχείο για την επιτυχία του Οικολογικού Σήματος. Σχετικά με το ΑΣΑΟΣ, η σχέση κόστους-οφέλους με καθαρά οικονομικά κριτήρια είναι πολύ μικρή. Το οικονομικό όφελος εκτιμάται σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες δρχ. ετησίως από τη χρήση των δύο πρώτων σημάτων (που είχαν δοθεί μέχρι το 2000), σε σχέση με το λειτουργικό κόστος του ΑΣΑΟΣ, ύψους περίπου 6 εκατομμυρίων δρχ. ετησίως 109. Το όφελος (περίπου 2 εκατομμύρια) από τα τέλη αίτησης για την πρόσφατη απονομή του Οικολογικού Σήματος σε 8 προϊόντα δεν αποτελεί ένα συστηματικό όφελος, αλλά θα πρέπει να αξιολογείται σε ευρύτερα χρονικά πλαίσια. 106 Βλ. όπ. π. σημ. 77 107 Βλ. Παράρτημα IV 108 Βλ. όπ. π. σημ. 84 109 Βλ. ΚΥΑ 86644/2482 (ΦΕΚ 763/Β/30.9.93) σχετικά με τη Σύσταση Φορέα Απονομής Οικολογικού Σήματος

78 Εκ των πραγμάτων προκύπτει ότι το εν λόγω όργανο με την προβλεπόμενη από την ΚΥΑ 86644/2482/93 σύνθεσή του θα έπρεπε να αποτελεί ένα πολιτικό όργανο, το οποίο να συνεδριάζει με πολύ μικρότερη από την προβλεπόμενη από την παραπάνω ΚΥΑ συχνότητα (2 φορές το μήνα), η οποία αρμόζει περισσότερο σε ένα τεχνοκρατικού χαρακτήρα όργανο, το οποίο θα ασχολείται με την εξέταση και διεκπεραίωση των τρεχόντων θεμάτων. Σε κάθε περίπτωση και υπό το υφιστάμενο πλαίσιο, το όργανο θα πρέπει να αξιοποιήσει περισσότερο τις αρμοδιότητές του και κυρίως 110 : την ευαισθητοποίηση επιχειρήσεων και καταναλωτών 111 για την παραγωγή και κατανάλωση φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων μέσω επικοινωνιακών προγραμμάτων να δημιουργήσει κίνητρα για την προσέλκυση παραγωγών και άλλων ενδιαφερόμενων να απλοποιήσει τις διαδικασίες ελέγχου, ώστε το σύστημα να καταστεί πιο ευέλικτο να προωθήσει την ανάπτυξη συνεργασίας με τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού για την προώθηση του συστήματος στον τουριστικό τομέα και με τον Αθήνα 2004 για την προώθηση του Οικολογικού Σήματος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, τόσο μέσω της προβολής του σήματος, όσο και μέσω της προμήθειας προϊόντων που φέρουν το Οικολογικό Σήμα να εκμεταλλευτεί τη συνέργεια με τα ΣΠΔ με επικέντρωση των προσπαθειών προώθησης του συστήματος πρωταρχικά στις επιχειρήσεις που έχουν πιστοποιηθεί κατά IS0 14001 ή έχουν καταχωρηθεί κατά EMAS να προωθήσει τα προϊόντα που φέρουν το Οικολογικό Σήμα μέσω της διαμόρφωσης κατάλληλης πολιτικής σύναψης δημόσιων συμβάσεων. 110 Βλ. Development of a Strategy for the promotion of the European Eco-label Scheme in Greece, Synergia Public Relations, διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http://europa.eu.int/comm/environment/ecolabel/pdf/market_study/synergiagreekmktgstudy.pdf 111 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας που διεξήχθη στα πλαίσια της μελέτης Ανάπτυξη στρατηγικής για την προώθηση του Κοινοτικού Συστήματος Απονομής Οικολογικού Σήματος από την Synergia Public Relations, η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών θεωρείται ο κρίσιμος παράγοντας για την υιοθέτηση του συστήματος

79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΥΚΛΟΥ ΖΩΗΣ (LIFE CYCLE AΝALYSIS OR ASSESSMENT) 112 4.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Με τον όρο Ανάλυση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) ορίζεται η διαδικασία ανάλυσης και αξιολόγησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός υλικού, προϊόντος ή ομάδας προϊόντων σε όλη τη διάρκεια ζωής τους, από την εξόρυξη ή παραγωγή και μεταφορά των πρώτων υλών, την παραγωγή και τη συσκευασία του προϊόντος, τη μεταφορά και τη χρήση έως την τελική απόρριψη ή την ανακύκλωση (cradle to grave assessment). Πρόκειται δηλαδή, για ένα εργαλείο περιβαλλοντικής διαχείρισης και λήψης αποφάσεων, που σκοπό έχει να αποτιμήσει τις επιδράσεις από τη χρήση ενέργειας και την επεξεργασία υλικών, συμπεριλαμβανομένης της απόρριψης αποβλήτων στο περιβάλλον και να εκτιμήσει τις δυνατότητες επίτευξης περιβαλλοντικών βελτιώσεων σε συνδυασμό με την ορθολογική χρήση πρώτων υλών και ενέργειας. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις που αποτιμώνται αφορούν τη χρήση των πόρων, την ανθρώπινη υγεία και την υγεία του οικοσυστήματος. Το πολύ ισχυρό αυτό εργαλείο μπορεί 113 : να συμβάλει στη διαμόρφωση περιβαλλοντικών νόμων, να βοηθήσει τη βιομηχανία, τις κυβερνητικές και μη οργανώσεις στο στρατηγικό σχεδιασμό, στον καθορισμό προτεραιοτήτων, στο σχεδιασμό ή ανασχεδιαμό προϊόντων ή διεργασιών να βοηθήσει στην επιλογή δεικτών περιβαλλοντικής απόδοσης συμπεριλαμβανομένων τεχνικών μέτρησης να διευκολύνει τους καταναλωτές, παρέχοντάς τους τις πληροφορίες που χρειάζονται, όταν πρόκειται να επιλέξουν μεταξύ διαφορετικών προϊόντων. Ως εσωτερικό εργαλείο management: διευκολύνει τη λήψη αποφάσεων σε θέματα περιβαλλοντικών επιπτώσεων μέσω της δυνατότητας εντοπισμού των σταδίων χαμηλής περιβαλλοντικής επίδοσης, της ορθολογικής χρήσης ενέργειας και υλικών 112 Στην Ευρώπη συνηθίζεται ο όρος Life Cycle Analysis ενώ στις Η.Π.Α. ο όρος Life Cycle Assessment 113 α)βλ. Allan Astrup Jensen, Leif Hoffman, Birgitte T. Møller, Anders Schmidt, Kim Christiansen, Sophus Berendsen A/S, Denmark John Elkington, Franceska van Dijk (1998), Life Cycle Assessment (LCA) - A guide to approaches, experiences and information sources, Environmental issue report No 6, Published by EEA (European Environment Agency), Copenhagen διαθέσιμο από ιστοσελίδα: http:/reports.eea.eu.int/gh-07-97-95-595-en- c/en/issue%20report%20no%206.pdf. β)βλέπε επίσης International Standard ISO 14040 (1997), Environmental management-life cycle assessment-principles and framework

80 βοηθά στην βελτιστοποίηση των διαδικασιών και σε ορισμένες περιπτώσεις στην υιοθέτηση νέων βοηθά στη διαμόρφωση πολιτικής σε θέματα προμηθειών συντελεί στην αξιοποίηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος της περιβαλλοντικά φιλικής συμπεριφοράς ενός προϊόντος συνεισφέρει στο marketing (π.χ. οικολογικά σήματα, περιβαλλοντική δήλωση προϊόντος κλπ) παρέχει τη δυνατότητα υπεράσπισης της επιχείρησης και των προϊόντων της απέναντι σε κριτικές για αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις εξασφαλίζει τις περιβαλλοντικά ορθές επιλογές της επιχείρησης κατά το σχεδιασμό, την παραγωγή ή τη χρήση ενός προϊόντος ή συστήματος Η ΑΚΖ, ως έννοια, υπάρχει εδώ και 35 χρόνια. Κατά τη δεκαετία του 70 εταιρείες στις ΗΠΑ πραγματοποίησαν έρευνες γνωστές ως έρευνες οικολογικού ισοζυγίου (Ecobalances) 114. Όσο κλιμακωνόταν η πετρελαϊκή κρίση το ενδιαφέρον για την ΑΚΖ μεγάλωνε. Από τις αρχές της δεκαετίας του 80, το ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την ΑΚΖ έφθινε σταδιακά, λόγω εξασθένησης της επίδρασης που ασκούσε η ενεργειακή κρίση. Από την άλλη, στην Ευρώπη το ενδιαφέρον αυξανόταν: λίγο μετά την ίδρυσή της, η Περιβαλλοντική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας έθεσε το έτος 1985, ως θέμα έρευνας τη συσκευασία υγρών τροφίμων, γεγονός που ενθάρρυνε τη χρήση του οικολογικού ισοζυγίου στην Ευρώπη. Στα τέλη της δεκαετίας του 80 και όσο η παραγωγή και η διάθεση επιζήμιων για το περιβάλλον συσκευασιών αναγνωριζόταν ολοένα και περισσότερο ως θέμα μείζονος σημασίας, η ΑΚΖ προέκυψε πάλι ως μέθοδος για την ανάλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων στην Αμερική και την Ευρώπη 115. Η ΑΚΖ ως εργαλείο περιβαλλοντικής διαχείρισης αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια. Στην Ευρώπη η ανάπτυξή της συνδυάστηκε με την εξάπλωση της Οικολογικής Σήμανσης. Η θέσπιση κριτηρίων για την απονομή Οικολογικού Σήματος σε ένα προϊόν προϋποθέτει τη διενέργεια ΑΚΖ του προϊόντος. Βασικό ρόλο στην ανάπτυξη της ΑΚΖ στο τέλος της δεκαετίας του 80 έχει διαδραματίσει ο Οργανισμός Περιβαλλοντικής 114 ecobalance: είναι η σφαιρική ορολογία για αξιολόγηση που περιλαμβάνει τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις μιας μελέτης (σχεδιασμό, κοινωνία, υπηρεσία, προϊόν, διαδικασία, κλπ) στο περιβάλλον 115 Βλ. Μπούρα Α. & Μουσιόπουλος Ν., Η Ανάλυση Κύκλου Ζωής ως εργαλείου περιβαλλοντικής διαχείρισης, Πρακτικά ημερίδας TEE με θέμα: Περιβαλλοντική διαχείριση και οικολογικός έλεγχος, Τεχνικά Χρονικά, Τεύχος 6/98, σελ.105-113

81 Τοξικολογίας και Χημείας 116 (Society of Environmental Toxicology and Applied Chemistry- SETAC). Σε διεθνές επίπεδο αναμένεται ακόμη μεγαλύτερη εξάπλωση της ΑΚΖ μέσω της ένταξής της στη σειρά προτύπων IS0 14000. To 1993 η Υποεπιτροπή SC5 της Τεχνικής Επιτροπής ISO/TC 207 εξέδωσε τέσσερα πρότυπα για την ΑΚΖ. Αυτά είναι 117 : 1. IS0 14040 Γενικές αρχές και πλαίσιο 2. IS0 14041- Προσδιορισμός σκοπού και αντικειμένου μελέτης και απογραφή δεδομένων 3. IS0 14042- Εκτίμηση επιπτώσεων 4. IS0 14043- Ερμηνεία αποτελεσμάτων-εκτίμηση βελτιώσεων Το IS0 14040 είναι το πρότυπο που αναφέρεται στην ΑΚΖ ως εργαλείου περιβαλλοντικής διαχείρισης και αναπτύσσεται ιδιαίτερα τον τελευταίο καιρό σε παγκόσμια κλίμακα. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο στο περιεχόμενο της δομής της ΑΚΖ είναι ο συνυπολογισμός μη περιβαλλοντικών στοιχείων 118. Υπάρχει η άποψη ότι στην ΑΚΖ πρέπει να υπάρχει πλήρης εκτίμηση του προϊόντος, δηλαδή να συνυπολογίζονται τα οικονομικά, κοινωνικά και τυχόν άλλα στοιχεία της ΑΚΖ. Αυτό ονομάζεται ανάλυση της γραμμής του προϊόντος (Product Line Analysis - PLA). H PLA περιλαμβάνει περιβαλλοντικά (πόροι, ρύπανση, επιπτώσεις στο περιβάλλον) και μη περιβαλλοντικά κριτήρια (κοινωνικο-πολιτιστικά, ασφάλεια υγιεινή εργαζόμενων). Είναι σίγουρο, ότι καμμιά λήψη απόφασης, απ όπου κι αν προέρχεται αυτή, δε μπορεί να βασίζεται μόνο σε περιβαλλοντικά στοιχεία. 4.2. ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ 119 Το πλαίσιο μεθοδολογίας της ΑΚΖ που προτείνεται τόσο από το SETAC όσο και από την Τεχνική Επιτροπή ISO/TC 207, Υποεπιτροπή SC5 στο ISO 14040 αποτελείται από τέσσερα βασικά στάδια 120 : 116 Σκοπός του διεθνούς αυτού οργανισμού είναι η ανάπτυξη της επιστημονικής βάσης και των κατάλληλων διαδικασιών για τη διεξαγωγή της ΑΚΖ και όχι η τυποποίηση της μεθοδολογίας της, που αποτελεί ευθύνη του Διεθνούς Οργανισμού Τυποποίησης (ISO). 117 Βλ. United Nations Environment Programme (UNEP), Best available practice of life cycle assessment-with generic application dependency, May 2000, διαθέσιμο από ιστοσελίδα http://www.uneptie.org/pc/sustain/lca/letter-of-intent.htm 118 Βλ. Σκορδίλης Αδαμάντιος (1997), Σημειώσεις του μαθήματος: Περιβαλλοντική Διαχείριση Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου - Τμήμα Περιβάλλοντος, σελ. 32 119 Bλ. όπ. π. σημ. 113β), σημ. 115 και επίσης Draft International Standard ISO/DIS 14041 (1997), Environmental management-life cycle assessment-goal and Scope Definition and inventory analysis 120 Βλ. όπ. π. σημ.113β), σημ. 117

82 1. Προσδιορισμός σκοπού και αντικειμένου μελέτης (Goal and Scope Definition) 2. Απογραφή δεδομένων (Inventory Analysis) 121 3. Εκτίμηση επιπτώσεων (Impact Assessment) 122 4. Ερμηνεία αποτελεσμάτων Eκτίμηση βελτιώσεων (Interpretation- Improvement Assessment) Σχήμα 5. Μεθολογικό Πλαίσιο της ΑΚΖ Μεθολογικό Πλαίσιο της ΑΚΖ Προσδιορισμός σκοπού και αντικειμένου μελέτης Απογραφή δεδομένων Ερμηνεία αποτελεσμάτων Εκτίμηση βελτιώσεων Άμεσες εφαρμογές: ανάπτυξη και βελτίωση προϊόντων στρατηγικός σχεδιασμός δημόσια πολιτική marketing άλλες Εκτίμηση επιπτώσεων 121 Η τυποποίηση κατά ISO της φάσης αυτής ολοκληρώθηκε το 1998, βλ. ιστοσελίδα http://www.uneptie.org/pc/sustain/lca/letter-of-intent.htm

83 4.2.1. Προσδιορισμός σκοπού και αντικειμένου μελέτης 123 4.2.1.1. Προσδιορισμός στόχου Όταν ξεκινά μια ΑΚΖ, είναι απαραίτητο να οριστεί με σαφήνεια η επιδίωξη της μελέτης. Αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει μια ξεκάθαρη δήλωση της αιτίας διεξαγωγής της ΑΚΖ και της επιδιωκόμενης χρήσης των αποτελεσμάτων. Ο σκοπός της μελέτης και η επιδιωκόμενη χρήση καθορίζουν το βάθος και το εύρος της μελέτης καθώς και την απαιτούμενη ποιότητα των δεδομένων. Ο σκοπός ενδέχεται να τροποποιηθεί (ή σε μερικές περιπτώσεις να αναθεωρηθεί λόγω απρόβλεπτων περιορισμών) κατά τη διάρκεια διεξαγωγής της μελέτης με τη συγκέντρωση πρόσθετης πληροφόρησης και δεδομένων. 4.2.1.2. Αντικείμενο Το αντικείμενο της μελέτης καθορίζει το σύστημα, τα όρια (π.χ. γεωγραφικά και χρονικά), τις απαιτήσεις δεδομένων, τις υποθέσεις και τους περιορισμούς. 4.2.1.3. Λειτουργική μονάδα Αποτελεί θεμελιώδες βήμα για την αποφυγή ασαφειών κατά τη διατύπωση του σκοπού. Είναι ένα μέτρο απόδοσης του συστήματος. Θα πρέπει η μονάδα αυτή να είναι πλήρως καθορισμένη, μετρήσιμη και σχετική με τα δεδομένα εισόδου και εξόδου (π.χ. η συσκευασία που χρησιμοποιείται για τη διάθεση μιας δεδομένης ποσότητας αναψυκτικού ή η μονάδα επιφάνειας μιας περιοχής που καλύπτεται με βαφή σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα). Η λειτουργική μονάδα αποτελεί βάση αναφοράς για τις εισόδους και εξόδους του συστήματος. Σε συγκριτικές μελέτες είναι απαραίτητο τα συστήματα να συγκρίνονται με βάση ισοδύναμες μονάδες. 4.2.1.4. Εκτίμηση της ποιότητας των δεδομένων Η χρησιμότητα και η αξιοπιστία της ΑΚΖ εξαρτάται άμεσα από την ποιότητα των δεδομένων. Η ποιότητα των δεδομένων επηρεάζεται από: την πηγή των δεδομένων, τη μέθοδο συλλογής, τον τρόπο παραγωγής τους, το κόστος και το χρόνο συλλογής. Οι πηγές των δεδομένων μπορεί να είναι πρωτογενείς (επί τόπου μετρήσεις, δεδομένα συγκεκριμένων διεργασιών) ή δευτερογενείς (όπως αυτά που συλλέγονται από αναφορές ή άλλες δημοσιευμένες πηγές). Αυτές προέρχονται από: βιομηχανικές και κρατικές αναφορές δεδομένα εργαστηριακών δοκιμών 122 Η τυποποίηση κατά ISO της φάσης αυτής ολοκληρώθηκε το Μάρτιο του 2000, βλ. όπ. π. σημ. 121

84 βιβλία αναφοράς δημοσιεύσεις και βάσεις δεδομένων λίστες θεσμοθετημένων ορίων συμβούλους και εμπορικούς συνδέσμους παρόμοιες μελέτες ΑΚΖ. Η συλλογή των δεδομένων μπορεί να γίνει σε διάφορα επίπεδα: μέσες τιμές (μηνιαίες/ετήσιες) μικτά δεδομένα σταθερά δεδομένα κανονικοποιημένα δεδομένα. Επίσης, δεδομένα μπορούν να παραχθούν με διάφορους τρόπους: ακριβείς μετρήσεις εκτιμήσεις και δείγματα μοντέλα και υπολογισμούς. Παράγοντες που καθορίζουν την ποιότητα των δεδομένων είναι 124 : -η χρονική κάλυψη -η γεωγραφική κάλυψη -η τεχνολογική κάλυψη -η ακρίβεια, η πληρότητα και η αντιπροσωπευτικότητα των δεδομένων -η συνέπεια και η επαναληψιμότητα των μεθόδων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την ΑΚΖ -οι πηγές των δεδομένων και η αντιπροσωπευτικότητά τους -η αβεβαιότητα της πληροφορίας. Η ποιότητα των δεδομένων που έχουν συλλεχθεί για μια ΑΚΖ εξαρτάται από την προσπάθεια και το χρόνο που έχει αφιερωθεί στη μελέτη, όπως και από τη διαθεσιμότητά τους. Επομένως, οι στόχοι της ποιότητας δεδομένων πρέπει να καθοριστούν από νωρίς στη διαδικασία, για να εξασφαλιστεί ένας ικανοποιητικός αριθμός φυσικών πόρων που προσδιορίζονται στη μελέτη. 4.2.2. Απογραφή δεδομένων Πρόκειται για τον προσδιορισμό και την ποσοτικοποίηση της χρήσης υλικών και ενέργειας και των εκπομπών στον αέρα, στα νερά και στο έδαφος. 123 Αποτελεί απαίτηση του διεθνούς προτύπου ISO 14040 ο προσδιορισμός σκοπού και αντικειμένου μελέτης και η απογραφή δεδομένων να συμμορφώνονται με τις αντίστοιχες προβλέψεις του ISO 14041

85 4.2.2.1. Καθορισμός και οριοθέτηση του συστήματος Κατά το στάδιο της απογραφής δεδομένων, κάθε προϊόν θα πρέπει να παρουσιάζεται ως ένα σύστημα. Ως σύστημα ορίζεται ένα σύνολο από διεργασίες που συνδέονται υλικά ή ενεργειακά (π.χ. διαδικασία κατασκευής, διαδικασία μεταφοράς ή διαδικασία εξόρυξης καυσίμων) και που πραγματοποιούν κάποια καθορισμένη λειτουργία. Το σύστημα διαχωρίζεται από αυτά που το περιβάλλουν μέσω κάποιων ορίων. Ολόκληρη η περιοχή έξω από τα όρια είναι γνωστή ως το περιβάλλον του συστήματος. Το σύστημα θα πρέπει να καθορίζεται, όχι μόνο με βάση τη λειτουργία του, αλλά και αναφορικά με άλλους σχετικούς παράγοντες, όπως πηγές εισερχόμενων, τυχόν ιδιαίτερες παρεκβάσεις της πορείας της εσωτερικής διαδικασίας, γεωγραφικές θεωρήσεις και χρονικά όρια. Οι πηγές δεδομένων για τον υπολογισμό της απογραφής πρέπει να συμφωνούν με αυτούς τους παράγοντες. Για να συλλεχτούν οι εισροές και οι εκροές ενός συστήματος, το σύστημα πρέπει να διασπαστεί σε μια αλληλουχία διεργασιών ή υποσυστημάτων. Ο βαθμός της υποδιαίρεσης του συνολικού σύστηματος σε επιμέρους διεργασίες καθορίζεται συχνά από τη διαθεσιμότητα των δεδομένων και τις απαιτήσεις που τίθενται κατά τον προσδιορισμό του σκοπού και του αντικειμένου της μελέτης ΑΚΖ. 124 Βλ. όπ. π. σημ. 119, σελ. 12

86 Σχήμα 6. Καθορισμός συστήματος-διάγραμμα ροής διαδικασίας 4.2.2.2. Ανάπτυξη διαγραμμάτων ροής (Flow sheets) Ο καλύτερος τρόπος παρουσίασης των στοιχείων που απαρτίζουν ένα σύστημα είναι η ανάπτυξη ενός διαγράμματος ροής που να παριστάνει τον τρόπο διασύνδεσης των υποσυστημάτων. Για τα περισσότερα βιομηχανικά συστήματα ένα διάγραμμα ροής αποτελείται από τρεις βασικές ομάδες διεργασιών: τη βασική παραγωγή, την παραγωγή βοηθητικών υλών και την παραγωγή ενέργειας. Ένα απλό διάγραμμα ροής δείχνει όλα τα κύρια στοιχεία κατά τη διάρκεια ζωής ενός προϊόντος. Αυτό βοηθά στην αναγνώριση των ορίων του συστήματος.