Ψυχολογικές διεργασίες -Στρες και ασθένεια Γ. Κουλιεράκης, Ph.D. Ψυχολόγος της Υγείας Επιστ. Συνεργάτης ΕΣ Υ 13/11/2009 ΕΣ ΥΜΠΣ «ηµόσια Υγεία» & «ιοίκηση Υπηρεσιών Υγείας«Ακαδ. Ετών 2008-10 ιετές Β. Ελλάδος
Προσωπικότητα και υγεία(1) Η σχέση ασκείται: Smith and Gallo, 2001 Άµεσα, µέσω της επίδρασης χαρακτηριστικών της προσωπικότητας στις συµπεριφορές υγείας. π.χ κάπνισµα: (Terracciano and Costa, Jr., 2004) άσκηση: (Rhodes, Courneya, & Bobick, 2001) Έµµεσα, π.χ. µέσω της βιο-φυσιολογικής βάσης των αρνητικών συναισθηµάτων. Kubzansky and Kawachi, 2000 - review Μέσω του τρόπου αντίληψης και αντίδρασης στην ασθένεια.
Προσωπικότητα και υγεία(2) Το µοντέλο της «ειδικής επίδρασης»: κάθε ψυσχοσωµατική ασθένεια είναι το αποτέλεσµα ενός ειδικού τύπου ενδοψυχικής πάλης που εκφράζεται µέσα από ένα ειδικό σύµπτώµα (π.χ. έλκος) Αλεξιθυµία (Nemiah & Sifneos, 1970): Παραδείγµατα: α)πλήρης ασυνειδητότητα των συναισθηµάτων ή πλήρης ανικανότητα λεκτικής έκφρασής τους β) συνειρµοί µε απουσία φαντασίας και επαναληπτική και λεπτοµερής περιγραφή γεγονότων και καταστάσεων Συµπεριφορά τύπου Α (Friedman & Rosenman, 1974) α) ανταγωνιστικότητα (για επίτευξη στόχων & κατίσχυση εναντίων των άλλων) β) χρονική βιασύνη (ανταγωνισµός µε / καθοδήγηση από το χρόνο) γ) θυµός / εχθρικότητα (συνήθως χωρίς να εξωτερικεύεται)
Συναισθήµατα και υγεία Επίδραση µέσω του ανοσοποιητικού, ενδοκρινικού και νευρικού συστήµατος µέσω των επιδράσεών τους στη συµπεριφορά Καραδήµας, 2005 Κατάθλιψη / Άγχος:ανεξάρτητοιπαράγοντες επικινδυνότητας για την εκδήλωση καρδιαγγειακών νόσων,µολύνσεων από ιούς, αρθρίτιδες Κατάθλιψη / Άγχος:παράγοντες επικινδυνότητας για την εκδήλωση καρκίνου, ΑΛΛΑ αµφίσηµα αποτελέσµατα Κατάθλιψη: σηµαντική επίδραση σε ηλικιωµένο πληθυσµό: υψηλός κίνδυνος θνησιµότητας
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΣΤΡΕΣ; Ερέθισµα (stressor) (ευχάριστοι ή δυσάρεστοι φυσικοί, ψυχολογικοί,κλπ παράγοντες) οξέα, χρονικά περιγεγραµµένα ερεθίσµατα (π.χ. έλεγχος από ένα τροχονόµο) ερεθίσµατα σε διαδοχή (π.χ. απώλεια της εργασίας & τα επακόλουθα) χρόνιοι, περιοδικοί στρεσογόνοι παράγοντες (π.χ. οι εξετάσεις) χρόνιοι στρεσογόνοι παράγοντες (π.χ. το χαµηλό κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο) (Elliot & Eisdorfer, 1982) Αντίδραση-απάντηση σε ένα αρνητικό ερέθισµα (strain) (του οργανισµού -ως σύστηµα -σε οργανικό, νοητικό, συναισθηµατικό επίπεδο) ιεργασία (transaction)
Άγχος -στρες Άγχος:Αναφέρεται στη σχετική ψυχική διάθεση µόνο, στην αντίδρασηδηλαδή του ατόµου σε εσωτερικούς ή εξωτερικούς στρεσογόνους παράγοντες Στρες:Αναφέρεται στη διαδικασία που περιλαµβάνει τόσο τα στρεσογόνα ερεθίσµατα, όσο και τις ψυχικές, σωµατικές και κοινωνικές αντιδράσεις του ατόµου.
Θεωρίες για το στρες(1) Mοντέλο «πάλης φυγής» (Cannon, 1932) Έµφαση στις φυσιολογικές αντιδράσεις Σύνδροµο Γενικής Προσαρµογής (Seyle, 1956) Αντίδραση συναγερµού Φάση της αντίστασης Εξουθένωση Θεωρία γεγονότων ζωής (Holmes & Rahe, 1967) Κυρίως για την αξιολόγηση των πηγών στρες
Θεωρίες για το στρες(2) Μοντέλο Αξιολόγησης (Lazarus & Folkman, 1984) Η θεωρία για τη διατήρηση των διαθεσίµων - πόρων (Hobfoll, 1989): οι άνθρωποι προσπαθούν να αποκτήσουν,, να διατηρήσουν και να προστατεύσουν ό,τι, εκτιµούν (διαθέσιµα) ή ότι θεωρούν ότι λειτουργεί ως µέσο για την απόκτηση και διατήρηση όσων εκτιµούν. αντικείµενα (π.χ. σπίτι, αυτοκίνητο) συνθήκες (π.χ. σταθερός γάµος, σίγουρη εργασία) προσωπικά χαρακτηριστικά (π.χ. έλεγχος, υψηλή αυτοεκτίµηση ενέργειες (π.χ. γνώση, ασφάλεια, αξιοπιστία)
To στρες ως διεργασία Είναι το αποτέλεσµα µιας δυναµικής αλληλεπίδρασης Ατόµου - Περιβάλλοντος «Πρόκειται για την κατάσταση που βιώνει το άτοµο, όταν αντιλαµβάνεται µια πραγµατική ή φανταστική ασυµφωνία, ανάµεσα στις απαιτήσεις που προβάλλουν κάποιες συνθήκες και στα αποθέµατα που διαθέτει για να την αντιµετωπίσει» (Lazarus & Folkman, 1984)
Το Μοντέλο Αξιολόγησης Πρωτογενής γνωστική εκτίµηση: «Είναι στρεσογόνο»; Πιθανός στρεσογόνος παράγοντας Χ Α Σ Μ Α ΣΤΡΕΣ ευτερογενής εκτίµηση: «Μπορώ να το αντιµετωπίσω»; Αντιµετώπιση Επανεκτίµηση της κατάστασης/αποτελέσµατος
Πρωτογενής γνωστική εκτίµηση Άσχετο ή µη σηµαντικό Θετικό ή ωφέλιµο Ψυχοπιεστικό (στρεσογόνο) Επιζήµιο ή βλαβερό (όταν έχει ήδη υποστεί τη ζηµιά) Απειλητικό (όταν περικλείει την πιθανότητα βλάβης) Πρόκληση (όταν εµπεριέχεται η πιθανότητα απόκτησης κάποιου κέρδους ή οφέλους)
Στρατηγικές αντιµετώπισης στρες (ΣΑΣ) «..οι προσπάθειες του ατόµου, γνωστικές και σε επίπεδο συµπεριφοράς, να διευθετήσει (µειώσει, ελαχιστοποιήσει επιβληθεί ή αντέξει) τις εσωτερικές και εξωτερικές απαιτήσεις της αλληλεπίδρασης ατόµου-περιβάλλοντος, που αξιολογούνται ότι θέτουν σε κρίση ή ξεπερνούν τις δυνατότητές του) (Folkman et al., 1986)...για την επίλυση του προβλήµατος...για τη ρύθµιση των συναισθηµάτων
Στρατηγικέςεστιασµένες στο πρόβληµα Χρησιµοποιούνται όταν το άτοµο πιστεύει πως µπορεί να έχει κάποια επίδραση στις στρεσογόνες συνθήκες, είτε µειώνοντας τις απαιτήσεις που προβάλλει η πραγµατικότητα, είτε αυξάνοντας τα αποθέµατά του για να τις αντιµετωπίσει. Τεχνικές επίλυσης προβλήµατος Αναζήτηση πληροφοριών Αναζήτηση υποστήριξης ηµιουργία πλάνου δράσης Ανεύρεση εναλλακτικών λύσεων
Στρατηγικέςεστιασµένες στο συναίσθηµα Χρησιµοποιούνται όταν το άτοµο νιώθει πως δεν µπορεί να κάνει τίποτα για να τροποποιήσει τη στρεσογόνο κατάσταση, µε αποτέλεσµα να επιδιώκει να ελέγξει τη συναισθηµατική αντίδρασή του σ αυτή. Αποφυγή του στρεσογόνου ερεθίσµατος Αποµόνωση Άρνηση Παραίτηση Λήψη ουσιών
Συνηθέστερες ΣΑΣ Λήψη άµεσων µέτρων Αναζήτηση πληροφοριών Αναζήτηση υποστήριξης Συναισθηµατική εκτόνωση Ενδοψυχικές διεργασίες (Cohen & Lazarus, 1979 Sarafino, 1990)
Παράγοντες επιλογής ΣΑΣ «Περιβαλλοντικοί» Η ασάφεια της κατάστασης Ατοµικοί Προηγούµενη εµπειρία Κίνητρα ή η δέσµευση να εµπλακεί στην κατάσταση Πεποιθήσεις περί προσωπικού ελέγχου
Στρατηγικές αντιµετώπισης του στρες και Υγεία Η χρήση ΣΑΣ εστιασµένων στο πρόβληµα οδηγεί στην επίλυσή του και µακροχρόνια συµβάλλει στη διατήρηση της καλής κατάστασης της υγείας Οι ΣΑΣ που χρησιµοποιούνται για την απευθείας αντιµετώπιση της κατάστασης είναι πιο αποτελεσµατικές από τις στρατηγικές αποφυγής
Κλίµακα Στρατηγικών Αντιµετώπισης Αγχογόνων Καταστάσεων (Ways of Coping Questionnaire) Lazarus & Folkman, 1984 Μετάφραση Προσαρµογή: (Καραδήµας, 1998)
ιαχείριση του στρες Ποικίλα προγράµµατα (σε ατοµικό ή οµαδικό επίπεδο) ιαδικασία: κατανόηση (των διεργασιών που σχετίζονται µε το στρες απόκτηση δεξιοτήτων (και εξάσκηση σε αυτές) εφαρµογή των νεοαποκτηθέντων γνώσεων και γενίκευσή τους στην καθηµερινή ζωή
Ρυθµιστικοί παράγοντες στη σχέση µεταξύ στρες και υγείας Κοινωνική υποστήριξη Αίσθηση αντοχής Αίσθηση ελέγχου επί του περιβάλλοντος Τάση για ανάµειξη και δηµιουργική ενασχόληση και δέσµευση µε πράγµατα ή δραστηριότητες Τάση για αντιµετώπιση των δυσκολιών ως πρόκληση µάλλον παρά ως απειλή Προσδοκίες αυτοαποτελεσµατικότητας Θρησκευτικότητα / πνευµατικότητα