Η κρυφή γοητεία των μετοχών και η ανάπτυξη χρηματιστηριακής κουλτούρας στα νοικοκυριά

Η κρυφή γοητεία των μετοχών και η ανάπτυξη χρηματιστηριακής κουλτούρας στα νοικοκυριά Αποσπάσματα από τη διάλεξη του Μιχάλη Χαλιάσου, Αναπληρωτή Καθηγητή Οικονομικών στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Σκαλί Αγλαντζιάς, 22 Νοεμβρίου 2000 Δεν είναι δύσκολο στις μέρες μας να προσελκύσει κανείς το ενδιαφέρον όταν αναλύει θέματα σχετικά με μετοχές και χρηματιστήρια. Είναι, αν θέλετε, κι αυτό σύμπτωμα της γοητείας των μετοχών και της εξοικείωσης των νοικοκυριών με το Χρηματιστήριο, που αποτελούν θέμα αυτού του άρθρου. Όπως τα περισσότερα οικονομικά προβλήματα, έτσι και αυτό μπορεί κανείς να το συζητήσει μεταξύ τυρού και αχλαδίου. Το γεγονός ότι όλοι έχουν άποψη για το θέμα είναι που το κάνει δύσκολο. Αν αναφερόμουν στις τελευταίες εξελίξεις στη θεωρητική Φυσική, ότι κι αν έγραφα θα γινόταν δεκτό με θαυμασμό από τους περισσότερους. Το πρόβλημα των οικονομολόγων είναι ότι όλοι έχουν κάποια άποψη για οικονομικά θέματα. Αν συμφωνούν με τους ερευνητές οικονομολόγους, τότε λένε πως η οικονομική έρευνα είναι άσκοπη. Αν διαφωνούν, λένε ότι η οικονομική έρευνα είναι απλά λανθασμένη. Το άρθρο αυτό βασίζεται στα πορίσματα δύο μεγάλων ερευνητικών προγραμμάτων. Το ένα, που συντονίσαμε με δυο Ιταλούς συναδέλφους, ανέμειξε 30 επιστήμονες από διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες και από τις Ηνωμένες Πολιτείες και διήρκεσε δύο χρόνια. Τα πορίσματά του θα δημοσιευθούν σε ένα τόμο με τίτλο Household Portfolios, που θα εκδοθεί από τον οίκο MIT Press το φθινόπωρο του 2001. Το δεύτερο πρόγραμμα αποτελεί κοινή προσπάθεια του Πανεπιστημίου Κύπρου και της Κεντρικής Τράπεζας Κύπρου. Έχει ως σκοπό τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων για τα χαρτοφυλάκια των Κυπριακών νοικοκυριών, τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά και τις προτιμήσεις τους. Αν και τέτοιου είδους στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αναλύσεις πλήθους ερωτημάτων, οι μόνες άλλες χώρες που διαθέτουν κάτι αντίστοιχο είναι οι ΗΠΑ, η Ιταλία και η Ολλανδία. Μετά από τρία χρόνια εργασίας, έχει ήδη ολοκληρωθεί η συλλογή των στοιχείων από 1100 νοικοκυριά και η κωδικοποίηση τους. Βρισκόμαστε στα πρώτα στάδια ανάλυσης των στοιχείων και θα αναφερθώ σε κάποια προκαταρκτικά αποτελέσματα. Η γοητεία που ασκούν οι μετοχές στους επενδυτές είναι συνυφασμένη με την εγγενή δυσκολία να προβλέψουμε με ακρίβεια τις τιμές των μετοχών. Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα. Στο χρηματιστήριο ΧΑΖ (όχι ΧΑΚ) υπάρχει, εκτός των σοβαρών επενδυτών που υπολογίζουν αναμενόμενα μελλοντικά μερίσματα, μια μερίδα αφελών επενδυτών που για περίεργους και επιστημονικά απαράδεκτους λόγους αρχίζουν να αγοράζουν κάποια μετοχή. Εξαιτίας της ζήτησης που δημιουργούν, η τιμή της μετοχής αυξάνεται. Οι σοβαροί επενδυτές γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει κανένας ουσιαστικός λόγος για την αύξηση της τιμής της μετοχής. Μπορεί και να κοροϊδεύουν τους αφελείς επενδυτές. Γνωρίζουν όμως επίσης ότι η απόδοση μιας μετοχής συνίσταται όχι μόνο στο μέρισμα που προσφέρει σήμερα αλλά και στο πόσο μεταβάλλεται η τιμή της, για ορθούς ή για γελοίους λόγους. Και ο καθένας σοβαρός επενδυτής γνωρίζει ότι όλοι οι άλλοι επενδυτές το γνωρίζουν αυτό. Και γνωρίζουν ότι και εκείνος γνωρίζει ότι το γνωρίζουν και ούτω καθεξής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, δεν είναι δύσκολο να αρχίσουν και οι σοβαροί επενδυτές να αγοράζουν τη μετοχή που για αβάσιμους λόγους αγοράζουν οι αφελείς. Μα τότε η τιμή της θα 13

ανέβει ακόμη περισσότερο, δημιουργώντας πρόσθετα κίνητρα στους σοβαρούς (και στους αφελείς) να την αγοράσουν. Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά; Από μια απερισκεψία κάποιων επενδυτών. Πόσο μπορούν να διαρκέσουν; Άγνωστο. Πάντως όσο διαρκούν συμφέρει τους επενδυτές να αγοράζουν, ανεβάζοντας ακόμη περισσότερο τις τιμές των μετοχών, αρκεί να προλάβουν να φύγουν πριν συμβεί η κατάρρευση. Μπορούν να διαρκέσουν επάπειρον; Όχι. Θυμηθείτε τις παιδικές ταινίες κινουμένων σχεδίων. Ο κεντρικός ήρωας τρέχει προς το γκρεμό, περνάει το χείλος του γκρεμού και συνεχίζει να τρέχει σε ευθεία, μέχρι να κοιτάξει κάτω και να συνειδητοποιήσει ότι δεν υπάρχει έδαφος κάτω από τα πόδια του. Τότε (και μόνο τότε) πέφτει. Γελάσαμε πολύ ως παιδιά με τέτοιες σκηνές, τις βλέπουμε με κοροϊδευτικό υπομειδίαμα σήμερα, αλλά ίσως δεν συνειδητοποιούμε ότι μπορούν να συμβούν καθημερινά στα χρηματιστήρια του κόσμου. Να λοιπόν η γοητεία των μετοχών. Ο κάθε παίκτης του Χρηματιστηρίου γνωρίζει ότι η αξία των μετοχών δεν εξαρτάται μόνον από την ευρωστία της εταιρείας αλλά και από το τι πιστεύουν οι υπόλοιποι παίκτες για την αξία της μετοχής. Υπάρχει η πρόκληση του να διαλέξει εταιρείες με μέλλον, να ασκήσει την κρίση του, να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες του και το ένστικτό του, να προβλέψει τους νικητές πριν το κάνουν οι άλλοι, ακόμη και σε αντίθεση με τους άλλους. Και πέρα από αυτό, υπάρχει η πρόκληση του να προβλέψει τις ενέργειες και τις προβλέψεις των άλλων, σωστές ή λανθασμένες, ενώ γνωρίζει ότι και οι άλλοι προσπαθούν να κάνουν το ίδιο και γνωρίζουν το τι προσπαθεί να κάνει κι αυτός. Στην τελευταία δεκαετία, παρατηρήθηκε ένα φαινόμενο που πρόσφατα τεκμηριώσαμε με μια μεγάλη ομάδα Ευρωπαίων και Αμερικανών ερευνητών και που έχει αναμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο νοικοκυριά σε Ευρώπη και Αμερική αποταμιεύουν για το μέλλον. Παρά το γεγονός ότι η γοητεία των μετοχών ήταν κρυφή στη συντριπτική πλειονότητα των νοικοκυριών στις αρχές τις δεκαετίας του 1980, νοικοκυριά όλων των ηλικιών και εισοδηματικών στρωμάτων παρουσιάζονται τώρα διατεθειμένα να αναλάβουν μεγαλύτερο ρίσκο προκειμένου να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης τους, να εξασφαλίσουν τα γεράματά τους και να προσφέρουν περισσότερα στους απογόνους τους. Και το ρίσκο που αναλαμβάνουν έχει να κάνει κυρίως με την άμεση ή έμμεση συμμετοχή τους στο Χρηματιστήριο. Αυτό που οι περισσότεροι το γνωρίσαμε ως Κυπριακό ή Ελλαδικό φαινόμενο και που ίσως το συνδέσαμε με την ιλιγγιώδη πορεία των δύο χρηματιστηρίων δεν αποτελεί προνόμιο ή γνώρισμα της φυλής μας, αλλά παρουσιάστηκε διεθνώς και σε πιο ώριμα χρηματιστήρια από τα δικά μας. Βέβαια, η Κυπριακή εμπειρία είναι διαφορετική από αυτή των ΗΠΑ ή των μεγάλων Ευρωπαϊκών χωρών και βρίσκεται πολύ πιο κοντά στην Ελλαδική. Είναι σημαντικό, όμως, να εντοπίσουμε το ποια είναι η βασική διαφορά μεταξύ της Κύπρου και αυτού που συνέβη στις μεγάλες Ευρωπαϊκές χώρες και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι τα Κυπριακά νοικοκυριά που μπήκαν στο Χρηματιστήριο αφελή και ανεύθυνα, όπως υπονοούν πολλές αναλύσεις και συζητήσεις; Είναι όντως ακατανόητη η συμπεριφορά τους με βάση την εμπειρία από τα ξένα νοικοκυριά και τα όσα διδάσκει η οικονομική επιστήμη; Επιτρέψτε μου να διατυπώσω την άποψη ότι, παρά το ότι η Κυπριακή εμπειρία διαφέρει από την Ευρωπαϊκή και Αμερικανική, η συμπεριφορά των Κυπριακών νοικοκυριών δεν είναι καθόλου δυσνόητη ούτε αδικαιολόγητη με βάση 14

τις επενδυτικές ευκαιρίες που τους δόθηκαν. Η σημερινή κρίση δεν οφείλεται σε αψυχολόγητη συμπεριφορά των νοικοκυριών, αλλά στο περιορισμένο φάσμα επενδυτικών δυνατοτήτων που είχαν στη διάθεσή τους. Το Κυπριακό Χρηματιστήριο είναι νεογέννητο. Πριν από τη δημιουργία του, ο Κύπριος μπορούσε να αποταμιεύσει και να συσσωρεύσει πλούτο με λίγους τρόπους: με καταθέσεις στην Τράπεζα, με το να αγοράσει γη, με το να κτίσει σπίτι ή σπίτια και τέλος με το να αγοράσει ομόλογα του Δημοσίου με χαμηλά εγγυημένα επιτόκια αλλά με δυνατότητα να κερδίσει κάποια πρόσθετα ποσά με κλήρωση. Τα ήθη του τόπου, ενίσχυαν και επιβεβαίωναν αυτούς τους τρόπους συσσώρευσης πλούτου: η περηφάνεια του να έχεις ωραίο σπίτι οδήγησε πολλούς να τοποθετήσουν σχεδόν όλο τον πλούτο τους στην κατοικία. Μερικές φορές τους οδήγησε επίσης να τοποθετήσουν την κατοικία εκεί που θα την έβλεπαν όλοι. Η παράδοση της προίκας, ενθάρρυνε τα νοικοκυριά να εξασφαλίσουν κατοικία και για τα παιδιά τους. Η αναχρονιστική αυτή παράδοση θα είχε ίσως εξαφανισθεί αν δεν συντηρούνταν από τις περιορισμένες δυνατότητες δανεισμού για μεγάλες αγορές. Και οι δυνατότητες δανεισμού προς τους νέους δεν θα ήταν τόσο περιορισμένες αν το νομικό πλαίσιο προστάτευε τις Τράπεζες από τους κακοπληρωτές. Τέλος, ο επιχειρηματικός προσανατολισμός των Κυπρίων και η δομή της οικονομίας ενθάρρυναν αρκετούς να επενδύσουν σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Έτσι, η Κυπριακή οικονομία είχε οδηγηθεί σε μια κατάσταση ισορροπίας όπου οι χρηματοοικονομικοί τίτλοι ήταν περιορισμένο μέρος του χαρτοφυλακίου των νοικοκυριών. Αυτή την ισορροπία του Κυπριακού συστήματος ήλθε να ταράξει η ίδρυση του Κυπριακού Χρηματιστηρίου. Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, το ποσοστό των νοικοκυριών που επενδύουν άμεσα στο Χρηματιστήριο έφτασε περίπου στο 25%, σύμφωνα με τα προκαταρκτικά στοιχεία της έρευνας που πραγματοποίησε το Πανεπιστήμιο Κύπρου σε συνεργασία με την Κεντρική Τράπεζα. Το ποσοστό ήταν μέγιστο για τα νοικοκυριά ηλικίας από 40 ως 49 έτη, φτάνοντας περίπου στο 30%. Οι νεώτεροι από 40 είχαν ποσοστά πάνω από το μέσον όρο, ενώ οι μεγαλύτερες ηλικίες είχαν μικρότερα ποσοστά. Ακόμη όμως και τα νοικοκυριά πάνω από 70 έτη είχαν ένα ποσοστό άμεσης κράτησης μετοχών γύρω στο 10%. Για να αποκτήσουμε κάποια προοπτική του πόσο γρήγορος ήταν ο ρυθμός αύξησης της συμμετοχής στο Χρηματιστήριο, ας θυμηθούμε τα στοιχεία των χωρών με μακρά εμπειρία στη λειτουργία Χρηματιστηρίων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ποσοστό των νοικοκυριών με άμεσες επενδύσεις στο Χρηματιστήριο δεν ξεπερνάει το 19%, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι οριακά μεγαλύτερο. Στην Ιταλία, με ανάλογες δυσκολίες στο δανεισμό για μεγάλες αγορές, δεν φτάνει στο 8%. Στην Κύπρο, ένα τέταρτο του πληθυσμού των νοικοκυριών βρέθηκε εκτεθειμένο στη δίνη του Χρηματιστηρίου χωρίς να έχει καμιά προηγούμενη εμπειρία. Όσοι γελούν ή κλαίνε με τις διαδηλώσεις των επενδυτών και με τις σπασμωδικές τους ενέργειες σήμερα, ας συνειδητοποιήσουν αυτό το απλό γεγονός: τα Κυπριακά νοικοκυριά έφτασαν και ξεπέρασαν σε επίπεδα άμεσης συμμετοχής στο Χρηματιστήριο τα νοικοκυριά των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου σε ένα περίπου χρόνο. Αν περιλάβουμε και την έμμεση συμμετοχή στο Χρηματιστήριο, κυρίως με επενδυτικές ασφάλειες, τα μισά περίπου νοικοκυριά στην Κύπρο μετέχουν στο Χρηματιστήριο. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο. Τέτοιο ποσοστό συμμετοχής παρατηρείται μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Κύπρο, το 15

μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής το έχουν οι ηλικίες των 40 ως 49 ετών, στις οποίες τα δύο τρίτα των νοικοκυριών έχουν κάποια συμμετοχή στο Χρηματιστήριο, άμεση ή έμμεση. Τα ποσοστά μειώνονται στις μεγαλύτερες ηλικίες, αλλά ακόμη και σ αυτούς άνω των 70 υπάρχει ένα ποσοστό πάνω από 10% που μετέχουν άμεσα ή έμμεσα. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι τα νέα νοικοκυριά κάτω των 29 ετών συμμετέχουν κι αυτά σε ποσοστό περίπου 50%. Η πλειονότητα των νέων αυτών μετέχουν με απευθείας κράτηση μετοχών. Πώς οδηγήθηκαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι στο Χρηματιστήριο; Εδώ δεν υπήρχε χρόνος για τα σεμινάρια επενδυτών που πραγματοποιήθηκαν στις ΗΠΑ για να ενθαρρύνουν την αποταμίευση σε νέους τύπους λογαριασμών. Δεν έγινε η διαφημιστική εκστρατεία για τις μετοχές που προέκυψαν από την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων εταιρειών του Ηνωμένου Βασιλείου. Τι συνέβη; Θεωρώ ότι τόσο η διεθνής όσο και η Κυπριακή εμπειρία της ανάπτυξης χρηματιστηριακής κουλτούρας αποτελούν δραματική επιβεβαίωση του καθοριστικού ρόλου της πληροφόρησης στην ανάμειξη νοικοκυριών στο Χρηματιστήριο. Μόνο που ο κύριος μηχανισμός διάδοσης των πληροφοριών ήταν διαφορετικός στην Κύπρο. Εδώ ο ένας έμαθε από τον άλλο, ο ένας ακολούθησε τον άλλο. Σχεδόν ο καθένας είχε στον κύκλο του κάποιον που τόλμησε και κέρδισε. Γιατί εκείνος και όχι αυτός; Το επενδυτικό δαιμόνιο των Κυπρίων, το μικρό μέγεθος του χώρου και η τάση συναγωνισμού και κάποτε μιμητισμού των μελών του κοινωνικού περίγυρου συνετέλεσαν στη μαζική προσέλευση μετόχων. Οι κοινωνιολόγοι και ιστορικοί του μέλλοντος ίσως αναζητήσουν τα αίτια της δραματικής αύξησης των μετόχων στους ίδιους παράγοντες που συνετέλεσαν στο οικονομικό θαύμα της Κύπρου την τελευταία εικοσαετία. Η βασική διαφορά, που όμως τα Κυπριακά νοικοκυριά δεν είχαν τη δυνατότητα να γνωρίζουν, είναι ότι το Χρηματιστήριο είναι πολύ διαφορετικό παιγνίδι από τις επιχειρήσεις. Τα κέρδη στις επιχειρήσεις σημαίνουν συνήθως ότι είσαι παραγωγικός. Τα κέρδη στο Χρηματιστήριο μπορούν κάλλιστα να είναι ένδειξη του ότι πολλοί κάνουν το ίδιο λάθος. Οι μετοχές γοήτευσαν, ή μάλλον σαγήνευσαν, τα Κυπριακά νοικοκυριά μόλις τις πρωτογνώρισαν. Δεν τους δόθηκε χρόνος να τις γνωρίσουν καλά πριν δεσμευθούν με αυτές. Και σε τέτοιες περιπτώσεις, το βεβιασμένο γάμο ακολουθεί συχνά το γρήγορο διαζύγιο. Η πληροφόρηση, λοιπόν, ήταν κοινό στοιχείο στην Κυπριακή και τη διεθνή εμπειρία, αν και ο βασικός τρόπος πληροφόρησης διέφερε. Ποια, όμως, ήταν η καθοριστική διαφορά ανάμεσα στην εμπειρία της Κύπρου και εκείνη των ξένων χωρών με χρηματιστηριακή παράδοση; Κατά τη γνώμη μου, η καθοριστική διαφορά έχει να κάνει με τον τρόπο εισόδου των νοικοκυριών στο Χρηματιστήριο. Βασικό πόρισμα του διεθνούς ερευνητικού μας προγράμματος είναι ότι η χρηματιστηριακή κουλτούρα διαδόθηκε στις ξένες χώρες κυρίως μέσω των αμοιβαίων κεφαλαίων και γενικότερα της έμμεσης επένδυσης σε μετοχές. Αυτό σημαίνει ότι τη δύσκολη δουλειά την κάνουν οι επαγγελματίες στη διαχείριση χαρτοφυλακίων και όχι τα ίδια τα νοικοκυριά. Οι διαχειριστές των χαρτοφυλακίων επιλέγουν τις μετοχές, το πότε θα τις αγοράσουν και πότε θα τις πουλήσουν και το ποσοστό που θα επενδύσουν σε κάθε μια. Με το να συνδυάζουν τα κεφάλαια πολλών νοικοκυριών, επιτρέπουν στο καθένα να έχει μερίδιο σε μεγάλο φάσμα μετοχών, 16

πολύ μεγαλύτερο από ότι θα μπορούσαν οι ίδιοι να αγοράσουν με τα περιορισμένα τους κεφάλαια. Τέλος, βοηθούν τα νοικοκυριά στον οικονομικό προγραμματισμό τους, κωδικοποιώντας τα στοιχεία του κάθε νοικοκυριού και δίνοντας αναφορά για την πορεία των επενδύσεών τους. Δεν είναι τυχαίο ότι η μεγάλη είσοδος των δυτικών νοικοκυριών στο Χρηματιστήριο έγινε σε όχημα που το οδηγούσαν επαγγελματίες και όχι τα ίδια τα νοικοκυριά. Σε αντίθεση με τη διεθνή εμπειρία, η χρηματιστηριακή κουλτούρα εξαπλώθηκε στην Κύπρο κυρίως με άμεση συμμετοχή των νοικοκυριών στο Χρηματιστήριο. Ο Gus, o Gavin και o Heinrich που δεν είχαν ποτέ επενδύσει σε μετοχές, διάλεξαν να κάμουν την είσοδό τους στο Χρηματιστήριο επενδύοντας σε αμοιβαία κεφάλαια. Ο Γιωρκής, ο Πανίκος και ο Πάμπος, προσπάθησαν να μάθουν από συγγενείς και φίλους ποια μετοχή είχε μέλλον για να την αγοράσουν και πότε έπρεπε να τη ξεφορτωθούν. Δεν πρέπει, λοιπόν, να ξαφνιάζεται κανείς με τις πρόσφατες αντιδράσεις των μικροεπενδυτών, αλλά ούτε και με την πρόσφατη μαζική έξοδο πολλών πανικόβλητων νοικοκυριών από το Χρηματιστήριο. Ούτε πρέπει να ξαφνιαζόμαστε από την επιτυχία των επενδυτικών εταιρειών στο να προσελκύσουν το κοινό. Οι επενδυτικές εταιρείες πρόσφεραν μια σανίδα σωτηρίας στα νοικοκυριά που εντυπωσιάστηκαν από τις μεγάλες αποδόσεις και βούτηξαν στο Χρηματιστήριο αλλά συνειδητοποίησαν γρήγορα ότι δεν ήξεραν κολύμπι. Με δεδομένο ότι ενδιαφέρθηκαν για το Χρηματιστήριο, τα Κυπριακά νοικοκυριά δεν μπορούν να θεωρηθούν παράλογα ούτε πολύ διαφορετικά από τα δυτικά νοικοκυριά: συνειδητοποιώντας ότι δεν είχαν τις απαραίτητες γνώσεις για να κολυμπήσουν στα βαθιά νερά, προσπάθησαν να αναθέσουν τη διαχείριση των χαρτοφυλακίων τους σε επαγγελματίες επενδυτές. Το περίεργο είναι αυτό που επακολούθησε. Αντί οι επαγγελματίες επενδυτές να βοηθήσουν τα νοικοκυριά που τους εμπιστεύθηκαν να κολυμπήσουν, άδειασαν την πισίνα, οδηγώντας το Χρηματιστήριο και τους υπόλοιπους επενδυτές στον πάτο. Τώρα οι παγιδευμένοι επενδυτές περιμένουν πότε θα εισρεύσει λίγο νερό στην πισίνα για να φτάσουν τη σκαλίτσα και να βγουν έξω. Με άλλα λόγια, ψάχνουν μια ευκαιρία που θα εισρεύσουν κάποια κεφάλαια για να ξεπουλήσουν όσο-όσο τις μετοχές τους. Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι ότι τα νοικοκυριά γοητεύθηκαν από το Χρηματιστήριο παρατηρώντας ότι οι αποδόσεις εκεί ήταν σημαντικές. Αυτό είναι ορθολογική συμπεριφορά, ακόμη κι όταν η λογική υπαγορεύει ότι η φούσκα κάποτε θα σκάσει. Ούτε ήταν παράλογο το ότι αγόρασαν μετοχές άμεσα και όχι έμμεσα. Τα περισσότερα Κυπριακά νοικοκυριά δεν είχαν στη διάθεση τους τον πιο βασικό τρόπο έμμεσης επένδυσης που εκμεταλλεύθηκαν τα ξένα νοικοκυριά, δηλαδή τα αμοιβαία κεφάλαια. Θα μπορούσαν βέβαια να κάνουν περισσότερες επενδυτικές ασφάλειες, τα χαρτοφυλάκια των οποίων τα διαχειρίζονται ειδικοί. Τα χαρακτηριστικά, όμως, αυτών των ασφαλειών είναι πολύ διαφορετικά από εκείνα των αμοιβαίων κεφαλαίων. Η κυριότερη διαφορά είναι ότι τα αμοιβαία κεφάλαια ρευστοποιούνται άμεσα, ενώ οι ασφάλειες είναι πιο δύσκολο να ρευστοποιηθούν και επιβάλλουν σημαντικό κόστος στον επενδυτή για πρόωρη ρευστοποίηση. Είναι επίσης δείγμα ωριμότητας των νοικοκυριών ότι, όταν εξαγγέλθηκαν έμμεσοι τρόποι επένδυσης από τις μεγάλες επενδυτικές εταιρείες, πολλά νοικοκυριά θέλησαν να εμπιστευθούν τους ειδικούς. Το βασικό πρόβλημα, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι τα νοικοκυριά, αλλά η στρατηγική των επενδυτικών εταιρειών, η έλλειψη των οργανωμένων αμοιβαίων κεφαλαίων και η απουσία άμεσων ή έμμεσων μηχανισμών ελέγχου. 17

Τα ζητούμενα αυτή τη στιγμή είναι κυρίως δύο. Το πρώτο είναι βραχυπρόθεσμο και πολυσυζητημένο: πώς θα διοχετευθούν στο Χρηματιστήριο τα τεράστια κεφάλαια που έχουν απορροφήσει οι επενδυτικές εταιρείες. Το δεύτερο είναι μακροπρόθεσμο και αξίζει να τονισθεί πολύ περισσότερο: πώς θα λειτουργήσουν αμοιβαία κεφάλαια με τρόπο που θα διευκολύνει τα νοικοκυριά να επενδύσουν χωρίς να οδηγεί το Χρηματιστήριο σε νέες περιπέτειες. Μη περιμένετε σ αυτό το σημείο να σας περιγράψω μια σειρά θεσμικών μέτρων που θα επιλύσει αυτά τα δυο προβλήματα. Υπάρχουν υπεύθυνοι που μελετούν και διαμορφώνουν κανόνες ελέγχου του Χρηματιστηρίου και είναι σε πολύ καλύτερη θέση από μένα να προτείνουν τέτοια μέτρα. Θα προσπαθήσω απλά να περιγράψω με συντομία αυτό που πιστεύω ότι αξίζει να είναι ο τελικός μας στόχος. Πιστεύω πως ο καλύτερος τρόπος να επενδύουν τα σχετικά άπειρα Κυπριακά νοικοκυριά στο Χρηματιστήριο είναι τα αμοιβαία κεφάλαια. Αν αντίστοιχα, αλλά και πεπειραμένα, νοικοκυριά στο εξωτερικό προτιμούν αυτό τον τρόπο επένδυσης, δεν αντιλαμβάνομαι γιατί πρέπει τα Κυπριακά νοικοκυριά να κάνουν τη δύσκολη δουλειά της επιλογής μετοχών και χαρτοφυλακίου μόνα τους. Εκτός αυτού, τα αμοιβαία κεφάλαια μπορούν να αποτελέσουν φορείς επιμόρφωσης των Κυπριακών νοικοκυριών ως προς τα χρηματιστηριακά. Αυτό θα γίνει όχι μόνο με τις αναλύσεις και συμβουλές που θα παρέχουν στους πελάτες τους, αλλά και με την διαφημιστική εκστρατεία που απαραίτητα θα αναλάβουν για να προσελκύσουν επενδυτές. Πιστεύω επίσης ότι είναι αναγκαίο τα αμοιβαία κεφάλαια να περιέχουν ένα μείγμα Κυπριακών και ξένων τίτλων. Θεωρώ ότι, έστω κι αν δημιουργηθούν αμοιβαία κεφάλαια που έχουν στόχο να ακολουθούν τον δείκτη, τα Κυπριακά νοικοκυριά δεν θα έχουν την επιθυμητή εξασφάλιση έναντι του χρηματιστηριακού κινδύνου. Η Κυπριακή οικονομία είναι πολύ μικρή και πολύ ευάλωτη στις διακυμάνσεις της διεθνούς ζήτησης (παραδείγματος χάριν, λόγω της μεγάλης εξάρτησης από τον Τουρισμό και από μικρό αριθμό υπηρεσιών). Απαιτούνται επενδύσεις και σε ξένες μετοχές, μαζί με τις Κυπριακές. Με την προγραμματιζόμενη απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων, αυτό δεν θα συγκρούεται με συναλλαγματικούς περιορισμούς. Με βάση την εμπειρία από τις επενδυτικές εταιρείες, ανησυχώ για το πώς θα συμπεριφερθούν οι θεσμικοί επενδυτές σε μια τόσο μικρή αγορά. Εκτός των μέτρων περιορισμού των πιθανών αυθαιρεσιών, αξίζει να σκεφτούμε σοβαρά τις δυνατότητες που προσφέρει ο διεθνής ανταγωνισμός. Είναι σημαντικό να επιβάλλεται η πειθαρχία του διεθνούς ανταγωνισμού στους διαχειριστές των αμοιβαίων κεφαλαίων, δηλαδή να συνειδητοποιήσουν ότι σημαντική απόκλιση από τις διεθνείς αποδόσεις θα οδηγήσει σε απώλεια πελατών προς αμοιβαία κεφάλαια ξένης διαχείρισης. Πολλές φορές, όταν μιλούμε κυρίως για εμπόριο αγαθών, διατυπώνονται τάσεις προστατευτισμού έναντι των ξένων. Αρχίζει κανείς να σκέφτεται πώς να προστατεύσει τα εγχώρια προϊόντα από το διεθνή ανταγωνισμό. Θέλω να επισημάνω ότι στο χώρο των αμοιβαίων κεφαλαίων και των μετοχών γενικότερα, ο φόβος ότι τα χρήματα των νοικοκυριών θα διοχετευθούν εξ ολοκλήρου στους ξένους, στερώντας τις Κυπριακές εταιρείες από απαραίτητα κεφάλαια, δεν είναι δικαιολογημένος. Η διεθνής εμπειρία και η σύγχρονη έρευνα μάς δείχνουν ότι τα νοικοκυριά τείνουν να προτιμούν μετοχές εταιρειών της χώρας τους, ακόμη και όταν αυτές υστερούν αντικειμενικά έναντι ξένων εταιρειών. Η Γεωγραφία φαίνεται να παίζει σημαντικό 18

ρόλο στην επιλογή χαρτοφυλακίου, και αυτό δεν είναι αδικαιολόγητο. Οι επενδυτές αισθάνονται πιο άνετα να επενδύουν σε εταιρείες που γνωρίζουν και εμπιστεύονται, και τις οποίες μπορούν να παρατηρούν πιο εύκολα. Με βάση τη μικρή κοινωνία και το περίπλοκο δίκτυο κοινωνικών σχέσεων και διασυνδέσεων, δεν πιστεύω ότι τα Κυπριακά νοικοκυριά θα αποτελέσουν εξαίρεση σ αυτό τον κανόνα. Αναμένω ότι θα υπάρχει προτίμηση και προς αμοιβαία κεφάλαια που επενδύουν αρκετά σε Κυπριακές μετοχές και προς αμοιβαία κεφάλαια κυπριακής διαχείρισης. Θα ήθελα να κλείσω αυτό το άρθρο με κάποιες απλές σκέψεις για τον τρόπο χάραξης και άσκησης οικονομικής πολιτικής, ιδίως μετά το Γενάρη του 2001. Βαίνουμε προς μια νέα Κυπριακή οικονομία, με Χρηματιστήριο, ελεύθερα επιτόκια και απρόσκοπτη κίνηση διεθνών κεφαλαίων. Οι μέρες αυτής της νέας Κυπριακής οικονομίας θα είναι πολύ διαφορετικές από αυτές που η προστατευμένη και ελεγχόμενη Κυπριακή οικονομία έχει συνηθίσει. Καμιά οικονομική πολιτική και ιδιαίτερα καμιά πολιτική για στήριξη ή έλεγχο του Χρηματιστηρίου δεν θα πετύχει αν αγνοεί τους νόμους της αγοράς, τη δύναμη των συμφερόντων, και την ευαισθησία της αγοράς σε άκαιρες ή πρόωρες συζητήσεις, αντιπαραθέσεις ή ανακοινώσεις μέτρων. Η μεγάλη απογοήτευση των νοικοκυριών από την πρώτη εμπειρία τους με το Χρηματιστήριο θα δυσκολέψει το έργο της Πολιτείας και των εμπλεκομένων φορέων ακόμη περισσότερο. Η σοβαρή αλλά και σιωπηρή μελέτη προτάσεων, η αποφασιστικότητα στη λήψη μέτρων, αλλά και η έγκαιρη ανακοίνωση των μέτρων είναι βασικά στοιχεία μιας καλής κυβερνητικής πολιτικής στη νέα οικονομία. Η αναποφασιστικότητα, η ομιλητικότητα, η διαρροή πληροφοριών για πιθανές μελλοντικές μεταβολές της οικονομικής πολιτικής και η δημόσια αντιπαράθεση ως προς τις πιθανολογούμενες μεταβολές δεν έχουν θέση σε μια οικονομία με ενεργό Χρηματιστήριο. Θα σας αναφέρω ένα παράδειγμα που το θεωρώ ενδεικτικό αυτών που μας περιμένουν και κάπως ευτράπελο. Κάθε χρόνο, οι διευθυντές της Κεντρικής Τράπεζας των Ηνωμένων Πολιτειών και ο Διοικητής της βγάζουν μια φωτογραφία, η οποία διοχετεύεται στον Τύπο. Πληροφορούμαι ότι η φωτογράφιση παίρνει ώρες ολόκληρες. Όλοι προσπαθούν να μη χαμογελούν, για να μη νομίσουν οι επενδυτές ότι τους κοροϊδεύουν, και να μην είναι πολύ σοβαροί για να μη νομίσουν οι επενδυτές ότι είναι απαισιόδοξοι για την οικονομία. Η τελική φωτογραφία τους εμφανίζει ανέκφραστους, αλλά με μια σχεδόν αδιόρατη αισιοδοξία στο βλέμμα τους. Τόσο έντονα συνειδητοποιούν την επίδραση που έχουν πάνω στο Χρηματιστήριο, που ελέγχουν όχι μόνο το τι θα πουν, αλλά και το πόσο θα χαμογελάσουν. Με την αρχή της νέας χρονιάς και την απελευθέρωση της οικονομίας από περιορισμούς που την αλλοίωναν για δεκαετίες, οι κανόνες του παιγνιδιού αλλάζουν δραματικά. Η σοβαρή οικονομική ανάλυση και ο υγιής προβληματισμός θα διαδραματίσουν αποφασιστικό ρόλο στη νέα οικονομία. Εύχομαι οι σκέψεις που ανέπτυξα στο άρθρο αυτό να βάλουν έστω και ένα λιθαράκι στο συνεχιζόμενο προβληματισμό όλων μας για το Χρηματιστήριο ως μέσο αποταμίευσης των νοικοκυριών, τόσο στην Κύπρο όσο και διεθνώς. 19