ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΖΑΝΑΣ
Αντικείμενο, Εξέλιξη και Υποδείγματα Μακροοικονομικής Η θεωρία των οικονομικών δε διαμορφώνει ένα σύνολο πάγιων συμπερασμάτων που έχουν άμεση εφαρμογή στην πολιτική. Πρόκειται για μια μέθοδο παρά για ένα δόγμα, μια συσκευή του νου, μια τεχνική της σκέψης, η οποία βοηθά τον κάτοχό της να καταλήξει στα σωστά συμπεράσματα. John Maynard Keynes (1883-1946), Άγγλος οικονομολόγος 2
Τι είναι η οικονομική επιστήμη; Η λέξη οικονομία προέρχεται από την ελληνική λέξη οικονόμος, που σημαίνει τη διαχείριση ενός νοικοκυριού. Τα νοικοκυριά και η οικονομία έχουν πολλά κοινά. Το νοικοκυριό πρέπει να κατανείμει τους ανεπαρκείς πόρους του μεταξύ των μελών του, λαμβάνοντας υπόψη: Τις δυνατότητες, Τις προσπάθειες, αλλά και Τις επιθυμίες κάθε μέλους. Όπως ένα νοικοκυριό, έτσι και μια κοινωνία οφείλει να λαμβάνει αποφάσεις. Η διαχείριση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της κοινωνίας είναι σημαντική επειδή οι πόροι αυτοί σπανίζουν. 3
Σπανιότητα και Επιλογή Σπανιότητα σημαίνει ότι η κοινωνία έχει περιορισμένους πόρους και αδυνατεί να προσφέρει στα μέλη της όλα όσα επιθυμούν. Η οικονομική είναι η επιστήμη που πραγματεύεται τους τρόπους με τους οποίους η κοινωνία διαχειρίζεται τους σπανίζοντες πόρους της. Οι οικονομολόγοι μελετούν: Τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα λαμβάνουν τις αποφάσεις τους σχετικά με: Το πόσο θα εργαστούν, τι θα αγοράσουν, πόσα χρήματα θα αποταμιεύσουν και πώς θα επενδύσουν τις αποταμιεύσεις τους. Τους τρόπους αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ανθρώπων. Εξετάζουν, για παράδειγμα, πώς το μεγάλο πλήθος των αγοραστών και πωλητών καθορίζουν την τιμή πώλησης και την ποσότητα που θα πωληθεί. 4
Το Οικονομικό Πρόβλημα Αυτοί οι πόροι μπορούν να ταξινομηθούν στις εξής τρεις ευρείες κατηγορίες: Γη: όλοι οι φυσικοί πόροι της Γης. Εργασία: η προσπάθεια που καταβάλλουν οι άνθρωποι, πνευματική και σωματική, στην παραγωγή. Κεφάλαιο: ο εξοπλισμός και οι υποδομές που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Επιχειρηματικότητα: στο συγκεκριμένο ταλέντο που έχουν κάποιοι άνθρωποι στην οργάνωση των πόρων της γης, εργασίας και κεφαλαίου για την παραγωγή αγαθών. 5
Δέκα αρχές της οικονομικής Αν και η μελέτη της οικονομικής έχει πολλές όψεις, το πεδίο της διαπερνάται και ενοποιείται από ορισμένες κεντρικές ιδέες. Αρχές που διέπουν τη λήψη ατομικών αποφάσεων Η συμπεριφορά μιας οικονομίας αντανακλά τη συμπεριφορά των ατόμων που την αποτελούν. 1 η Αρχή: οι άνθρωποι αναγκάζονται να επιλέγουν μεταξύ πραγμάτων που συνδέονται αντίστροφα. 2 η Αρχή: το κόστος ενός αγαθού είναι ένα άλλο αγαθό από το οποίο παραιτείται κανείς για να το αποκτήσει. κόστος ευκαιρίας ενός αγαθού: αυτό από το οποίο πρέπει να παραιτηθεί κανείς για να αποκτήσει το συγκεκριμένο αγαθό που επιλέγει. 6
Δέκα αρχές της οικονομικής 3 η Αρχή: οι ορθολογικοί άνθρωποι σκέφτονται οριακά. Η σύγκριση του οριακού οφέλους με το οριακό κόστος μπορεί να οδηγήσει τα άτομα στην ανάλογη απόφαση. 4 η Αρχή: οι άνθρωποι ανταποκρίνονται σε κίνητρα. Αν μια πολιτική τροποποιήσει τα κίνητρα, είναι βέβαιο ότι και οι άνθρωποι θα αλλάξουν τη συμπεριφορά τους. Θα πρέπει να εξετάζονται όχι μόνο τα άμεσα αποτελέσματα, αλλά και τα έμμεσα, που επέρχονται διαμέσου των κινήτρων. 7
Δέκα αρχές της οικονομικής Αρχές που διέπουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων 5 η Αρχή: το εμπόριο μπορεί να βελτιώσει τη θέση όλων. 6 η Αρχή: οι αγορές είναι συνήθως ένας καλός τρόπος οργάνωσης της οικονομικής δραστηριότητας. οικονομία της αγοράς: οικονομία που κατανέμει τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της μέσω των αποκεντρωμένων αποφάσεων πολλών επιχειρήσεων και νοικοκυριών καθώς αυτά αλληλεπιδρούν στις αγορές αγαθών και υπηρεσιών. 7 η Αρχή: το κράτος μπορεί, μερικές φορές, να βελτιώσει τα αποτελέσματα που προκύπτουν μέσω των αγορών. 8
Δέκα αρχές της οικονομικής Αρχές που διέπουν τη λειτουργία της οικονομίας ως σύνολο 8 η Αρχή: το βιοτικό επίπεδο μιας χώρας εξαρτάται από την ικανότητά της να παράγει αγαθά και υπηρεσίες. Παραγωγικότητα: η ποσότητα των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονται με κάθε ώρα εργασίας. 9 η Αρχή: οι τιμές ανέρχονται όταν το κράτος εκδίδει πολύ χρήμα. 10 η Αρχή: η κοινωνία αντιμετωπίζει μια βραχυχρόνια αντίστροφη σχέση μεταξύ πληθωρισμού και ανεργίας. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στη βραδύτητα με την οποία προσαρμόζονται οι τιμές και οι μισθοί. 9
Τα εργαλεία της οικονομικής ανάλυσης Ο ρόλος των οικονομολόγων: ως επιστήμονες, αναπτύσσουν και ελέγχουν θεωρίες για να εξηγήσουν τον κόσμο που τους περιβάλλει. Ως διαμορφωτές της οικονομικής πολιτικής, χρησιμοποιούν τις θεωρίες τους για να αλλάξουν τον κόσμο προς το καλύτερο. Οι οικονομολόγοι ως επιστήμονες: επινοούν θεωρίες, συλλέγουν στοιχεία και αναλύουν στη συνέχεια τα στοιχεία αυτά, στην προσπάθειά τους να επαληθεύσουν ή να απορρίψουν τις θεωρίες τους. Οι οικονομολόγοι χρησιμοποιούν υποδείγματα και στοιχεία. Υποδείγματα: απλοποιημένες θεωρίες που δείχνουν τις σχέσεις μεταξύ των οικονομικών μεταβλητών. Χρησιμοποιούνται πολλά διαφορετικά υποδείγματα για την ερμηνεία των οικονομικών φαινομένων. 10
Τα εργαλεία της οικονομικής ανάλυσης Οικονομικές μεταβλητές: μισθός, εισόδημα, τιμές αγαθών, δημόσιο χρέος κλπ. Οι οικονομικές μεταβλητές μετρώνται σε ονομαστικές αξίες και σε πραγματικές. ονομαστικές αξίες: μετριούνται σε σημερινές τιμές (τρέχουσες). πραγματικές αξίες: προσαρμόζονται για να λάβουν υπόψη τις μεταβολές των τιμών σε σχέση με κάποιο έτος βάσης (μετριούνται σε σταθερές τιμές έτους βάσης). 11
Τα εργαλεία της οικονομικής ανάλυσης Η οικονομική επιστήμη μελετάται σε διάφορα επίπεδα. Μικροοικονομική είναι η μελέτη του πως τα νοικοκυριά και οι επιχειρήσεις λαμβάνουν τις αποφάσεις τους και του πώς αλληλεπιδρούν σε συγκεκριμένες αγορές. Μακροοικονομική είναι η μελέτη των φαινομένων που το εύρος τους καλύπτει ολόκληρη την οικονομία, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται ο πληθωρισμός, η ανεργία και η οικονομική μεγέθυνση. Ο οικονομολόγος ως διαμορφωτής πολιτικής: εκτός από το να εξηγήσει τα αίτια των οικονομικών φαινομένων, να εισηγηθεί μέτρα οικονομικής πολιτικής που να βελτιώνουν τα οικονομικά αποτελέσματα. 12
Τα εργαλεία της οικονομικής ανάλυσης Γενικά, οι αποφάνσεις για τον κόσμο είναι δύο τύπων. Θετική οικονομική: ασχολείται με την αντικειμενική ερμηνεία των οικονομικών φαινομένων (π.χ., αν επιβληθεί φόρος σε ένα αγαθό, η τιμή του θα τείνει να αυξηθεί. Η νομοθεσία για τον κατώτατο μισθό δημιουργεί ανεργία). Κανονιστική οικονομική: διατυπώνει προτάσεις βασιζόμενες σε αξιολογικές κρίσεις (π.χ., θα πρέπει να επιβληθεί φόρος στον καπνό για να αποθαρρυνθεί το κάπνισμα. Η κυβέρνηση πρέπει να αυξήσει τον κατώτατο μισθό). Προσοχή στο σφάλμα της σύνθεσης: ότι ισχύει για τις μεμονωμένες οικονομικές μονάδες δεν ισχύει πάντοτε για το σύνολο της οικονομίας. 13
Στατική, συγκριτική και δυναμική ανάλυση Στατική οικονομική ανάλυση: ασχολείται με την εξέταση της οικονομικής κατάστασης και την ανάλυση διαφόρων οικονομικών φαινομένων σε δεδομένη χρονική στιγμή. Συγκριτική στατική οικονομική ανάλυση: συγκρίνεται η κατάσταση ισορροπίας της οικονομίας σε μια δεδομένη στιγμή με την κατάσταση σε μια άλλη χρονική στιγμή (χωρίς να διαπιστώνουμε το πώς μεταβαίνει η οικονομία από το ένα επίπεδο ισορροπίας στο άλλο). Δυναμική οικονομική ανάλυση: ασχολείται με την ανάλυση των διαφόρων οικονομικών φαινομένων παρακολουθώντας τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσονται μέσα στο χρόνο. 14
Η εξέλιξη της μακροοικονομικής θεωρίας Αρχαία ελληνική οικονομική σκέψη: Από την αρχαϊκή και κλασική περίοδο υπήρχαν «κείμενα» που αφορούσαν οικονομικά ζητήματα. (Ξενοφών (430-354 π.χ.), Πλάτων (424-348 π.χ.), Αριστοτέλης (384-322 π.χ.)) Η περίοδος του Μεσαίωνα: Σχολαστική οικονομική σκέψη (13ος 16ος αιώνας). Χαρακτηρίζεται από καθολικούς θεολόγους και από σκέψη βασισμένη στη Βίβλο, στην Πατερική σκέψη, στο Ρωμαϊκό δίκαιο, στον Αριστοτέλη. Ασχολήθηκαν κυρίως με την θεωρία αξίας των αγαθών, τη θεωρία περί χρήματος και με το ρόλο του κεφαλαίου και την τοκοληψία. 15
Η εξέλιξη της μακροοικονομικής θεωρίας Εμποροκράτες ή Μερκαντιλιστές: Εμφανίστηκαν την περίοδο 16 ος 18 ος αιώνας. Η αγορά θα πρέπει να υποτάσσεται στην προαγωγή των συμφερόντων του κράτους. Δημιουργία πλούτου και δύναμης με σκοπό τη διατήρηση και την προστασία της εθνικής ασφάλειας και ανεξαρτησίας. Πολιτικές που προάγουν τις εξαγωγές και περιορίζουν τις εισαγωγές με στόχο τη δημιουργία εμπορικών πλεονασμάτων, πλούτου και δύναμης. Φυσιοκράτες: Βασικός δημιουργός ήταν ο Φρανσουά Κενέ (1694-1774). Υποστήριζαν ότι η οικονομική ελευθερία θα πρέπει να διέπει τις οικονομικές ενέργειες και σχέσεις των ατόμων (Laissez faire) και ότι ο γεωργικός τομέας διαδραματίζει τον πρωταρχικό ρόλο στην οικονομική ζωή της χώρας. Δίνουν έμφαση στη συνολική προσφορά. 16
Η εξέλιξη της μακροοικονομικής θεωρίας Κλασική θεωρία (1770-1870): με κύριους εκπροσώπους τους Adam Smith, David Ricardo, Robert Malthus ακμάζει στη Μ. Βρετανία. Έμφαση στην προσφορά (νόμος του Say). Τα βασικά της χαρακτηριστικά είναι ο οικονομικός φιλελευθερισμός και η ανάλυση με όρους κοινωνικών τάξεων. Αν δεν υπάρξουν παρεμβάσεις στο μηχανισμό της αγοράς η οικονομία αυτόματα τείνει σε ισορροπία με πλήρη απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών. Ελεύθερος ανταγωνισμός σε όλες τις αγορές αγαθών και συντελεστών παραγωγής, ευκαμψία τιμών, μισθών και επιτοκίου. Karl Marx (1818-1883): κριτική στις απόψεις της κλασικής θεωρίας. Διερεύνηση των αιτιών της οικονομικής κρίσης και της ανεργίας.εγγενές φαινόμενου του καπιταλισμού. 17
Η εξέλιξη της μακροοικονομικής θεωρίας Νεοκλασική θεωρία (1870-1930): με κύριους εκπροσώπους τους Alfred Marshall, Vilfredo Pareto, Arthur Pigou. Βασίζεται στην οριακή ανάλυση και στην υπόθεση ότι η συμπεριφορά των οικονομικών μονάδων διέπεται από την αρχή της μεγιστοποιήσεως (ορθολογικότητα). Κεϋνσιανή θεωρία (Keynes, 1883-1946): αδυναμία της ελεύθερης αγοράς να οδηγήσει αυτόματα στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης. Βραχυρονίως η συνολική ζήτηση είναι αυτή που προσδιορίζει το επίπεδο προϊόντος. Αναγνωρίζεται επίσημα ο ρόλος της δημοσιονομικής πολιτικής για τη σταθεροποίηση της οικονομίας. Νομισματική πολιτική για τόνωση των επενδύσεων και της συνολικής ζήτησης. 18
Η εξέλιξη της μακροοικονομικής θεωρίας Νεοκλασική σύνθεση: συμβιβασμός μεταξύ κλασικής και κεϋνσιανής θεωρίας. Μονεταριστική θεωρία: με κύριο εκπρόσωπο τον Milton Friedman, 1912-2006 (Σχολή του Σικάγο) δίνει έμφαση στο ρόλο της προσφοράς του χρήματος για τον προσδιορισμό των μακροοικονομικών μεγεθών και την σταθεροποίηση της οικονομίας. Σταθερός ρυθμός αύξησης προσφοράς του χρήματος και περιορισμένη κρατική παρέμβαση. Ορθολογικές προσδοκίες: εξέλιξη της μονεταριστικής θεωρίας. Θεωρεί αναποτελεσματική την κρατική παρέμβαση στην οικονομία γιατί τα άτομα προβλέπουν και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους με αποτέλεσμα να εξουδετερώνουν την επίδραση της οικονομικής πολιτικής. Συνολική προσφορά: έμφαση στην πλευρά της προσφοράς. 19
Κύριοι μακροοικονομικοί στόχοι και μέσα μακροοικονομικής πολιτικής Ο σκοπός της οικονομίας είναι η παραγωγή αγαθών ή υπηρεσιών, σήμερα ή στο μέλλον. Το βάρος της ευθύνης θα έπρεπε πάντα να είναι σε εκείνους οι οποίοι θα παρήγαν λιγότερο παρά περισσότερο, σε κείνους που θα άφηναν αδρανείς ανθρώπους ή μηχανήματα ή γη που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Είναι εκπληκτικό πόσοι λόγοι μπορούν να βρεθούν για να δικαιολογηθεί μια τέτοια σπατάλη: φόβος πληθωρισμού, ελλείμματα ισοζυγίου πληρωμών, μη ισοζυγισμένοι προϋπολογισμοί, υπερβολικό εθνικό χρέος, απώλεια εμπιστοσύνης στο δολάριο. James Tobin, National Economic Policy 20
Μακροοικονομικοί στόχοι Σταθερότητα τιμών (χαμηλός ρυθμός πληθωρισμού). Η έντονη αύξηση του ρυθμού πληθωρισμού προκαλεί μειωμένη αγοραστική δύναμη και αναδιανομή εισοδημάτων, επιδείνωση ανταγωνιστικότητας, κλίμα αβεβαιότητας. Υψηλό επίπεδο απασχόλησης (χαμηλό ποσοστό ανεργίας). Έτσι βελτιώνεται η κοινωνική ευημερία, ενισχύεται η κοινωνική δικαιοσύνη, μειώνονται τα κοινωνικά προβλήματα και αποφεύγονται οι σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις. Υψηλό και αυξανόμενο επίπεδο εγχωρίου προϊόντος (οικονομική ανάπτυξη-μεγέθυνση). Έτσι μειώνεται, τυπικά, η ανεργία και περιορίζονται οι οικονομικές διακυμάνσεις. Ισορροπία του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών (ισοζύγιο πληρωμών). Μείωση των ελλειμμάτων στο εμπορικό ισοζύγιο, ενίσχυση των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων. 21
Μακροοικονομικοί στόχοι Προσδιορισμός επιπέδου επιτοκίου που να συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη-μεγέθυνση, στη μείωση της ανεργίας και του πληθωρισμού. Πώς οι κρατικές πολιτικές επηρεάζουν τα επιτόκια, πώς η Κεντρική Τράπεζα θέτει το παρεμβατικό της επιτόκιο. Η επίτευξη των παραπάνω στόχων είναι πολύ δύσκολο έργο και σε πολλές περιπτώσεις αδύνατη πέρα από κάποια όρια. Η προσπάθεια επίτευξης ενός στόχου δημιουργεί δυνάμεις που αποτελούν εμπόδιο για την επίτευξη των άλλων. Δεν υπάρχουν απλά υποδείγματα (απλές συνταγές) για την επίλυση τέτοιων προβλημάτων και οι μακροοικονομολόγοι έχουν διαφορετικές απόψεις ως προς τον κατάλληλο τρόπο προσέγγισης. 22
Μέσα μακροοικονομικής πολιτικής: ποσοτικά 1. Μέσα δημοσιονομικής πολιτικής Δημόσιες δαπάνες: δαπάνες για αγαθά και υπηρεσίες (δημόσια κατανάλωση και δημόσιες επενδύσεις), μεταβιβαστικές πληρωμές (συντάξεις, επιδόματα ανεργίας). Φόροι: άμεσοι (φόρος εισοδήματος ή περιουσίας, εργοδοτικές εισφορές) και έμμεσοι (στη δαπάνη αγαθών και υπηρεσιών όπως ΦΠΑ) Δημόσιος δανεισμός: εσωτερικός και εξωτερικός δανεισμός. 2. Μέσα νομισματικής πολιτικής Προσφορά χρήματος από την κεντρική τράπεζα, προεξοφλητικό επιτόκιο. 23
Μέσα μακροοικονομικής πολιτικής: ποσοτικά 3. Μέσα συναλλαγματικής πολιτικής Η Κεντρική Τράπεζα εξασφαλίζει τη σταθερότητα της ανταλλακτικής σχέσης του εθνικού νομίσματος και γενικότερα της αξίας του έναντι των ξένων νομισμάτων. Καθεστώς σταθερής ή κυμαινόμενης συναλλαγματικής ισοτιμίας. 4. Άμεσοι έλεγχοι Έλεγχοι εξωτερικού εμπορίου και συναλλάγματος (δασμοί, ποσοστώσεις). Έλεγχοι τιμών και εισοδημάτων (όρια στην αύξηση μισθών και τιμών αγαθών και υπηρεσιών). Έλεγχος εσωτερικής οργάνωσης της οικονομίας (μέγεθος και κατανομή επενδύσεων κατά κλάδο και περιφέρεια). 24
Μέσα μακροοικονομικής πολιτικής: ποιοτικά Θεσμικές ρυθμίσεις: π.χ. η ανεξαρτησία των Κεντρικών Τραπεζών, η συνθήκη του Μάαστριχτ. Διαρθρωτικές αλλαγές (εισαγωγή συνθηκών που αλλάζουν τα κίνητρα και τη συμπεριφορά των υπευθύνων): π.χ., άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων, ιδιωτικοποιήσεις..για να γίνει αποτελεσματικότερη η λειτουργία της οικονομίας. 25