Πιερ Φεντιντά: ένας αυτόχθονας στην ψυχαναλυτική Γη 1

Πιερ Φεντιντά: ένας αυτόχθονας στην ψυχαναλυτική Γη 1 Γιώργος Σταθόπουλος Θα µιλήσω αρχικά ως µεταφραστής, αφού σε µένα έλαχε, µαζί µε τον Πάνο Αλούπη, ο κλήρος της µετάφρασης αυτού του κειµένου του Φεντιντά. Με τη διευκρίνιση ότι ανήκω µεταξύ εκείνων που θεωρούν ότι υπάρχουν αναλογίες µεταξύ της εργασίας της µετάφρασης ενός κειµένου και της ερµηνευτικής εργασίας του αναλυτή. Και στις δύο περιπτώσεις, εκτός από την προθετική κίνηση σηµασιοδότησης ενός εκφεροµένου και την ύπαρξη δύο τουλάχιστον γλωσσών (στην αναλυτική εργασία, η πρώτη γλώσσα του «πρωτότυπου» που πρόκειται να «µεταφραστεί» είναι εκείνη της ασυνείδητης ενορµητικής ζωής), και στις δύο αυτές περιπτώσεις λοιπόν έχουµε να κάνουµε µε ένα υποκείµενο που µεταφράζοντας/ερµηνεύοντας, επιλέγει µία οδό, µεταξύ άλλων πιθανών που τίθενται ή όχι στο προσκήνιο των επιλογών του, εντός του συστήµατος Συνειδητό-Προσυνειδητό. Επιλέγει δηλαδή έναν δρόµο ερµηνείας, κι επιλέγοντάς τον, κλείνει ενδεχοµένως πίσω του όλους τους πιθανούς υπόλοιπους. Το κείµενο του Φεντιντά είναι ένα γραπτό που, θα το πω εξαρχής, θεωρώ ως ένα από τα σηµαντικότερα κείµενα που έχω διαβάσει και ως ένα από τα σηµαντικότερα µετα-φροϋδικά γραπτά της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας. Ένα κείµενο τόσο πλούσιο και πυκνό σε ιδέες που ο ρυθµός που µου επέβαλλε προκειµένου να το ακολουθώ και να µην το προδίδω ήταν τέτοιος που οµολογώ δεν ήµουν συνηθισµένος. Ενώ εργαζόµουν εντατικότερα από ό,τι συνηθίζω, ο λόγος, ο πλούτος των εννοιών και των λέξεων ήταν τόσο πυκνός αλλά και τόσο εκτενής, που 1 Ομιλία στην εκδήλωση για την παρουσίαση του πρώτου Τετραδίου της σειράς «Ρους», που έλαβε χώρα στις ταράτσες των εκδόσεων Άγρα, στις 24 Ιουνίου 2014. Με στόχο την αμεσότητα, επέλεξα να διατηρήσω και στη γραπτή εκδοχή την προφορικότητα του κειμένου. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1

δεν µε άφηνε µονάχα γοητευµένο, δεν µε έφερνε µονάχα διαρκώς αντιµέτωπο µε τη µικρότητά µου, αλλά και µε παρότρυνε µε τον τρόπο του, να ρωτήσω, να µάθω, να το αφουγκραστώ, και για να το πετύχω χρειαζόταν να ανατρέχω όχι µόνο στον Φρόυντ και τον Λακάν, αλλά και σε πεδία «ξένα» προς την ψυχανάλυση, που ο Φεντιντά και ο λόγος του έφερναν απρόσµενα κοντά της. Νοµίζω ότι όσοι έχετε ήδη διαβάσει και έχετε έρθει έστω και µία φορά σε επαφή µε το κείµενο, θα νιώσετε τι προσπαθώ να πω εδώ, αλλά κι εκείνοι που ενδεχοµένως παρακινηθούν από τη σηµερινή συζήτηση και θελήσουν να το µελετήσουν, θα καταλάβουν σε βάθος αυτό που επιχειρώ να διατυπώσω. Ο Φεντιντά ως συγγραφέας είναι δύσκολος, ίσως να µην ήταν µονάχα ως συγγραφέας τέτοιος. Σε άλλους µπορεί να αρέσει πολύ, να νιώθουν ότι τους ανοίγει δρόµους σκέψης και στοχασµού, σηµαντικούς και ευρύτατους άλλοι, πάλι, µπορεί να βρίσκουν τον λόγο του υπερβολικά αφηρηµένο και ασαφή. Τον Φεντιντά, είναι αλήθεια, είναι δύσκολο, µάλλον αδύνατο, να πει κανείς ότι «τον κατάλαβε». Από όσο θυµάµαι, φαίνεται ότι ήταν δύσκολο να καταλάβουµε ως φοιτητές ακόµα και το ντύσιµό του, εριστικό κι εκείνο, σαν τον λόγο του που ηχεί περίεργα, πρωτότυπα, ανοίκεια, αλλά και τόσο οικεία ταυτόχρονα. Σαν, εντός αυτού του λόγου, το πρωτογενές να έχει έρθει και να έχει αφήσει ανεξίτηλο το σηµάδι του, σαν να έχει κυριαρχήσει επί του δευτερογενούς, ακόµα και σε κάτι, όπως η γραφή, που τίθεται εξ ορισµού περισσότερο µε το µέρος των δευτερογενών παρά των πρωτογενών διαδικασιών. Παραθέτω δύο χαρακτηριστικά αποσπάσµατα. Γράφει ο Φεντιντά: «Το στόµα είναι ένα τόσο βαθύ άνοιγµα προς το εσωτερικό του σώµατος, έτσι που το τελευταίο φαίνεται να είναι ταγµένο στην παλινδρόµηση: εδώ, η ίδια η λέξη «παλινδρόµηση» θα έπρεπε να µπορεί να προσδιορίζει τη σάρκα τη σάρκα του οργάνου που πρήζεται και ξεπρήζεται για την επί τόπου ευχαρίστηση [ ] Ευχαρίστηση οργάνου ή και ευχαρίστηση η οποία διαθέτει ένα είδος Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2

αυτονοµίας οργάνου. Αυτός ο εισαγωγικός προσδιορισµός του αυτοερωτισµού στη φαντασιωσική του αποδέσµευση από τη διατροφική αυτοσυντήρηση ταιριάζει επακριβώς, για να καταστήσει το ανθρώπινο στόµα τον εστιακό τόπο του αρχέγονου, κι έτσι του ζωώδους, που αναλογεί στην παλινδρόµηση. Εκείνο που εδώ θα ονοµάζαµε «παλινδρόµηση» δεν είναι άραγε το άπειρο της αρχής του ανθρώπινου σώµατος;» 2 Κι αφού υποστηρίξει ότι εκείνο στο οποίο ανοίγει το στόµα, στο βάθος, είναι το άµορφο της σάρκας, που αποτελεί (όπως έλεγε ο Λακάν) µορφή γέννησης του άγχους, καταλήγει: «Μπορεί έτσι το σχέδιο ενός µικρού παιδιού να κάνει αυτό το στόµα το άνοιγµα µιας πόρτας σπιτιού, µε τη γλώσσα του να είναι τόσο ένα πέος φίδι όσο κι ένας δρόµος υπό το βλέµµα των µατιών παραθύρων. Το σχέδιο της πόρτας είναι ατελές και το παιδί το αναγνωρίζει, όταν λέει ότι τη νύχτα φοβάται και θα ήθελε να είναι σίγουρο ότι το στόµα του παραµένει κλειστό όπως τα µάτια του. Αλλά τα χείλη δεν είναι βλέφαρα κι ο αντίχειρας, που χρησιµοποιεί για να κοιµηθεί, δεν κλείνει τίποτα, αντιθέτως!» 3 Ο λόγος λοιπόν για την παλινδρόµηση. Πρόκειται για την ίδια παλινδρόµηση για την οποία θα παρατηρήσει ότι αν θέλαµε να τη σχηµατοποιήσουµε θεωρητικά ως έννοια, τότε θα οδηγούµασταν στο «να ιεραρχήσουµε χωροταξικά µια χρονικότητα του όρθιου σώµατος από το κεφάλι ώς τα πόδια». 4 Στοµατικό, πρωκτικό, γενετήσιο, ή ανάποδα όταν πηγαίνουµε προς τα πάνω, δηλαδή προς τα πίσω. Αν θέλαµε εδώ να βρούµε το σηµείο όπου διασταυρώνεται η εξέλιξη του είδους και η ατοµική ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη, θα 2 P. Fédida (2000- [1998]), Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Αθήνα: Άγρα, σειρά «Ρους», 2014, σ. 38-39. 3 Στο ίδιο, σ. 44. 4 Στο ίδιο, σ. 46. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3

παρατηρούσαµε ότι στόµα, δόντια, γλώσσες προϋπήρχαν κάθε άλλης βιολογικής δοµής όπως άκρα, δέρµα, σπόνδυλοι. 5 Ο Φεντιντά µου έδινε πάντοτε την εντύπωση, χωρίς να είναι ο µόνος, ότι ήταν ένα πρόσωπο ταγµένο στην ψυχανάλυση, αλλά ταυτόχρονα ανοιχτό και σε άλλες οδούς σκέψης. Δεν ήταν όµως αυτό το κύριο χαρακτηριστικό που τον διέκρινε από άλλους αναλυτές και δασκάλους. Υπήρξε για χρόνια διευθυντής του Εργαστηρίου Θεµελιώδους Ψυχοπαθολογίας και Ψυχανάλυσης του Πανεπιστηµίου Παρίσι 7, ενός εργαστηρίου στις εργασίες του οποίου είχα την τύχη να συµµετέχω ερευνητικά, αποτελώντας προσωρινά µέλος του. Το εν λόγω ψυχαναλυτικό εργαστήρι ήταν ιδιαίτερα γνωστό στη Γαλλία και όχι µόνο, αφού φοιτητές από όλο τον κόσµο, κυρίως από τη Λατινική Αµερική, την Ισπανία και την Ελλάδα, πήγαιναν εκεί για να φοιτήσουν και να εκ-παιδευτούν, συνθέτοντας ένα διαπολιτισµικό (συνεπώς πλούσιο) µωσαϊκό, εντός του καµβά µιας ψυχαναλυτικής κουλτούρας, που το καθιστούσε πραγµατικό εργαστήρι σκέψης. Ο Φεντιντά ήταν µια αληθινή περσόνα της γαλλικής ψυχανάλυσης και της γαλλικής ακαδηµαϊκής κοινότητας. Τον συνάντησα για πρώτη φορά µια ζεστή µέρα του 1999. Ήµουν µέσα στη γραµµατεία του τότε Εργαστηρίου του Paris 7 και περίµενα να παραλάβω ορισµένα έγγραφα σχετικά µε την εγγραφή µου στο τότε DEA. Όσο περίµενα, ήρθε κι εκείνος κάποια στιγµή µέσα, µε πλησίασε και, προτού µε ρωτήσει µε ποιο θέµα θα ασχοληθώ στην έρευνά µου και µε ποιον καθηγητή, µε ρώτησε µε ύφος κοφτό: «Πώς σας λένε; Από πού έρχεστε;» Όταν του είπα ότι είµαι Έλληνας, µου απάντησε: «Ναι, αυτό το κατάλαβα από το επίθετό σας, από πού από την Ελλάδα, αυτό σας 5 N. Shubin (2008), Το ψάρι μέσα μας Μια περιπλάνηση στη διάρκειας 3,5 δισεκατομμυρίων ετών ιστορία του ανθρώπινου σώματος. Μτφρ.- Επιστ. Επιμέλεια: Π. Δεληβοριάς. Αθήνα: Κάτοπτρο, 2009 (βλ. για παράδειγμα τις σελ. 58, 59-69, 89 και 108-116). Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4

ρωτώ». Σκέφτοµαι τώρα, 15 περίπου χρόνια µετά, ότι από τότε δυσκολευόµουν να «µεταφράσω» τον Φεντιντά Συζητώντας µε τον Πάνο Αλούπη σχετικά µε το ποιο κείµενο θα επιλέγαµε για την έναρξη των τετραδίων αυτών, τα οποία και θα εγκαινίαζαν µια σειρά ψυχαναλυτικών κειµένων (µια προσπάθεια που αγκάλιασε µε ιδιαίτερη ζεστασιά η Άγρα και, προσωπικά, ο κύριος Σταύρος Πετσόπουλος), καταλήξαµε, σχετικά γρήγορα, ότι το κείµενο θα έπρεπε να είναι σπουδαίο, από εκείνα που θα χαρακτηρίζαµε «κλασικά». Αφού θέλαµε να δώσουµε εξαρχής έµφαση σε κείµενα σχετικά µε το σώµα, η ιδέα δεν άργησε να έρθει, στην αρχή κάπως διστακτικά είναι η αλήθεια, αφού η µετάφραση του Φεντιντά έθετε ποικίλης φύσεως εµπόδια. Συζητήσαµε λοιπόν για το «Par où commence le corps humain». 6 Επισηµάναµε από κοινού ότι πρόκειται για ένα κείµενο που αγκαλιάζει και ανακεφαλαιώνει σηµαντικό µέρος ενός σηµαντικού έργου, το οποίο περιστρέφεται γύρω από ερωτήµατα όπως εκείνο της µελαγχολίας, της υποχονδρίας, της µορφής, της όψης, του παρόµοιου, του ανθρώπινου, αλλά που συνήθως καταλήγει εν τέλει στην αφετηρία, δηλαδή στο σώµα ένα έργο που εµποτίζεται και διατρέχεται διαρκώς από την αφετηρία αυτή και από ζητήµατα όπως εκείνο της φοράς του ανθρώπινου σώµατος, της κατακόρυφης προοπτικής του, η οποία αντιδιαστέλλεται στην οριζόντια προοπτική του σώµατος των ζώων ή στην ύπτια-οριζοντιωµένη θέση του αναλυόµενου στο ντιβάνι. Γράφει χαρακτηριστικά ο Φεντιντά: «Η ψυχαναλυτική κατάσταση (και η ξαπλωµένη θέση που επιβάλλει) [ ] είναι ανοιχτή στην αγχογόνο υπερβολή της επιθετικότητας και της καταστροφής, παραβιάζοντας την ανθρωπολογική διάσταση του ελέγχου της κάθετης στάσης». 7 Το ερώτηµα 6 P. Fédida (1998), Par où commence le corps humain? Στο: P. Fédida, Par où commence le corps humain. Retour sur la régression. Paris: PUF, 2000, σ. 29-43. Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1998 στο 5 ο τεύχος του περιοδικού Le fait de l analyse (σ. 279-291). 7 P. Fédida (2000- [1998]), Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Ό.π., σ. 50. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5

της απουσίας ή και της εξαφάνισης του ίχνους αποτελεί κεντρικό του µέληµα, καταλαµβάνοντας περίοπτη θέση στο έργο του. Ωστόσο, η κλασική αναλυτική συνθήκη προϋποθέτει ακριβώς την απουσία του βλέµµατος, του προσώπου, της όψης, απαιτεί την υποχώρηση των διαπροσωπικών µορφών επικοινωνίας, την εγκατάλειψη των «επικοινωνιακών όψεων της παρουσίας», την εγκατάλειψη δηλαδή εκείνου του χώρου όπου, εντός του «πολιτισµού του προσώπου», όπως αναφέρει, «η καθετότητα του σώµατος δοµεί µιαν υπεροχή του ανθρώπινου». 8 Με το να τίθεται σε πρώτο πλάνο η απουσία όπως και στον τίτλο ενός βιβλίου που είχε δηµοσιεύσει τη δεκαετία του 70 στις εκδόσεις Gallimard 9 σκιαγραφείται ίσως, εντός αυτής της απουσίας, η ίδια η παρουσία του Φεντιντά, ο οποίος έζησε κι εργάστηκε σχεδόν σε κατάσταση απουσίας, παράλληλα µε το υπόλοιπο ψυχαναλυτικό σύµπαν, σαν να ήταν µόνος, αυτόχθονας στην ψυχαναλυτική Γη, αυτάρκης, για να θυµηθώ τις καταστάσεις ψυχικής αυτάρκειας στις οποίες είχε αναφερθεί, σε συνέχεια του Φρόυντ. 10 Πρόκειται για έναν συγγραφέα που δεν είχε 8 Στο ίδιο, σ. 49. Βλ. επίσης: J. André, Η διεργασία ενταφιασμού. Στο P. Fédida, Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώμα; Ό.π., σ. 73. 9 P. Fédida, L absence. Paris: Gallimard, 1978. 10 P. Fédida, L hypocondrie de l expérience du corps. Στο R. Debray, C. Dejours, P. Fédida, Psychopathologie de l expérience du corps, Paris: Dunod, 2002, σ. 142 και: P. Fédida (1993), Un organe psychique hypocondriaque. Traitement psychique autocratique. Στο B. Brusset, C. Couvreur, La névrose obsessionnelle, Paris: PUF, «Monographies de la Revue Française de Psychanalyse», σ. 107-126. Κυριολεκτικά μιλώντας, θα έπρεπε να κάνουμε λόγο για αυταρχική (δεσποτική) ψυχική αιτιοκρατία, κάτι όμως που οδηγεί εν τέλει σε ένα είδος ψυχικής αυτάρκειας. Πρόκειται για παραπομπή σε δύο γερμανικούς όρους (Selbstherrlichkeit και Eigenmächtigkeit), που χρησιμοποιεί ο Φρόυντ σε ένα από τα πολύ πρώιμα κείμενά του, το 1890, με τον πρώτο από αυτούς τους όρους να προσδιορίζει εκείνο που «αποτελεί εμπόδιο στην κανονικότητα της θεραπευτικής επιτυχίας» και τον δεύτερο να συνδέεται με ένα εμπόδιο «που αντιτίθεται στην εκδήλωση ψυχικών επιρροών στο σώμα»: βλ. S. Freud (1890), Traitement psychique (traitement d âme). Στο Résultats, idées, problèmes I, Paris: PUF, 1984, σ. 12, 18. Προεκτείνοντας αυτές τις πρώιμες φροϋδικές ιδέες, ο Φεντιντά φαίνεται ότι συσχέτισε αυτές τις καταστάσεις δεσποτικής ψυχικής αυτάρκειας με κλινικές οντότητες στις οποίες, όπως σημείωνε, ο αυτοερωτισμός φαίνεται να έχει υποβιβαστεί στο επίπεδο της αυτοσυντήρησης. Σε αυτό το πλαίσιο, διέκρινε τέσσερις κύριες κλινικές κατηγορίες όπου συναντάμε τέτοιες συνθήκες: την υποχονδρία (που για εκείνον αντιστοιχούσε σε ένα είδος «μελαγχολίας του οργάνου» βλ. P. Fédida (1972), L hypocondrie du rêve, Nouvelle Revue de Psychanalyse, no 5, σ. 231) όπου η «λύση» έγκειται στην αυτοεξέταση και αυτοδιάγνωση του υποχονδριακού για το σώμα του [βλ. P. Fédida (1995), L hypocondriaque médecin. Στο M. Aisenstein, A. Fine, G. Pragier, L hypocondrie, Paris: PUF, «Monographies de la Revue Française de Psychanalyse», σ. 113-136], την ψυχαναγκαστική νεύρωση όπου η λύση μπορούμε να πούμε ότι έχει βρεθεί στο διανοητικό Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6

µέχρι σήµερα µεταφραστεί στα ελληνικά και ίσως για αυτόν τον λόγο παραµένει σχετικά άγνωστος στον ελληνικό χώρο. Η ιδέα λοιπόν είχε γεννηθεί: «Par où commence le corps humain», «Από πού αρχίζει το ανθρώπινο σώµα», τέτοια θα ήταν η αφετηρία για αυτή τη σειρά των Τετραδίων, στην οποία έχω τη χαρά και την τιµή να συµµετέχω µαζί µε την κυρία Marilia Aisenstein και τον Πάνο Αλούπη. Εν συνεχεία, καταπιάστηκα µε το έργο της µετάφρασης, την οποία, όπως είπα, αναλάβαµε από κοινού µε τον Πάνο Αλούπη. Θα κλείσω την οµιλία µου περίπου όπως την άνοιξα. Το να µεταφράζω Φεντιντά µε έκανε να νιώθω ότι κουβαλάω στους ώµους βαριές πέτρες: εικόνα για τις δυσκολίες του εγχειρήµατος καθώς και για το µέγεθος της ευθύνης. Στην πραγµατικότητα, οι πέτρες αυτές ήταν πολύτιµοι λίθοι, πολύτιµα πετράδια: εικόνα για τη σπουδαιότητα του κειµένου και του συνολικότερου έργου του Φεντιντά. Μονάχα αργότερα σκέφτηκα το µικρό όνοµα του Φεντιντά. Pierre, όπως πέτρα επίπεδο (με την υπερεπένδυση του νοητικού πεδίου και τη μόνωση του συναισθήματος να οδηγούν σε μια αυτοτροφοδοτούμενη σκέψη), και τέλος την τοξικομανία καθώς και ορισμένους τύπους ανορεξίας όπου η «λύση» δίνεται μέσα από (ή η προβληματική αφορά) ένα πραγματικό- υλικό «διατροφικό» αντικείμενο. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7