ΜΕΡΟΣ Ε' Θέατρο, εκπαίδευση και κοινωνικο-πολιτισμικές αλλαγές

ΜΕΡΟΣ Ε' Θέατρο, εκπαίδευση και κοινωνικο-πολιτισμικές αλλαγές

342 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Transformance: προς μια παιδαγωγική πρόταση για τον 21o αιώνα Dan Baron Cohen Πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού για το Θέατρο στην Εκπαίδευση (IDEA), πρόεδρος της Παγκόσμιας Συμμαχίας για τις Τέχνες στην Εκπαίδευση (World Alliance for Arts Education), μέλος της Διεθνούς Επιτροπής του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ (World Social Forum), Ουαλία/Βραζιλία Manoela Souza Πρόεδρος του Δικτύου Παιδαγωγών Τεχνών Βραζιλίας, συντονίστρια του Διεθνούς 7ου Συνεδρίου του Διεθνούς Οργανισμού για το Θέατρο στην Εκπαίδευση (IDEA), Βραζιλία, 2010, μέλος της Ομάδας Εργασίας για θέματα Πολιτισμού του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ (World Social Forum), Βραζιλία Εισαγωγή Αυτό το άρθρο βασίζεται στα δύο master workshops που έδωσαν ο Dan Baron Cohen και η Manoela Souza στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της 6ης Διεθνούς Συνδιάσκεψης για το Θέατρο στην Εκπαίδευση, τον Μάρτιο του 2008. Ένα: Η δημιουργία μιας παιδαγωγικής σκηνής «Ας καθαρίσουμε από όλα τα πράγματα τον χώρο που οριοθετεί η λευκή ταινία, για να δημιουργήσουμε τη συλλογική μας σκηνή. Θα σας δείξω». Σηκώνομαι από την καρέκλα μου σε αργή κίνηση, μετακινώντας το κέντρο βάρος μου, και μεταφέρω όλα μου τα πράγματα στην άκρη του δωματίου, έξω από το λευκό όριο. «Τώρα ας το κάνουμε αυτό όλοι μαζί. Αν ακουστεί οποιοσδήποτε θόρυβος, θα ξαναρχίσουμε πάλι». Επαναφέρω κάθε αντικείμενο στην αρχική του θέση και ζητάω από όλα τα μέλη της ομάδας να ακινητοποιηθούν. Ακόμα και τα βλέμματα πρέπει να είναι ακίνητα. Αρχίζουμε. Έντονη αυτοσυγκέντρωση. Ένα μολύβι πέφτει. Γέλια. Επανερχόμαστε στις αρχικές μας θέσεις κι αρχίζουμε ξανά. Καθώς χορεύουμε σιωπηλά, δημιουργείται ένας κενός χώρος. Όλα τα μάτια σταματούν στις τελικές ενέργειες. «Σας ευχαριστώ. Αυτή είναι η συλλογική μας σκηνή. Η σκηνή αυτή έχει τη δύναμη να εστιάζει, να αποκαλύπτει και να μεγεθύνει τον εαυτό μας, να επιβραβεύει τις γνώσεις μας, να κεντρίζει τη φαντασία μας και να μεταμορφώνει τις πράξεις μας. Μπορεί και να γίνει κατάχρηση αυτής της αισθητικής δύναμης, κυρίως κατά λάθος. Πριν αποφασίσουμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουμε, σας παρακαλώ να βάλετε τις καρέκλες σας και κάθε αντικείμενο πίσω στη συγκεκριμένη θέση τους». Επανερχόμαστε στην αρχική κατάσταση ακινησίας.

344 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ «Τώρα δημιουργήστε ξανά την ακριβή ακολουθία των πράξεών σας. Εμπιστευθείτε τη μνήμη σας». Ο χορός επαναλαμβάνεται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Το μολύβι δεν πέφτει. Επιστρέφουμε και στεκόμαστε πάνω στη λευκή ταινία. «Αφού είμαστε ικανοί να θυμηθούμε ασυνείδητα μια ακολουθία αποφάσεων, ισορροπίας, συντονισμένων πράξεων σε σχέση με τους άλλους, να φανταστούμε ιστορίες, τις βιβλιοθήκες που έχουμε εσωτερικεύσει και κουβαλάμε μέσα μας. Τώρα είμαστε όλοι σωματικά και πνευματικά συγχρονισμένοι. Ο καθένας από μας συνεισφέρει με το να είναι σε εγρήγορση για να δημιουργηθεί συλλογικός χρόνος και συλλογική εστίαση. Αυτά είναι διαφορετικά από τον ατομικό χρόνο και την ατομική εστίαση, τα οποία συμβολικά θα τοποθετήσουμε εκτός της λευκής ταινίας: εκεί που δεν υπάρχει η συλλογική δύναμη να μεγεθύνουμε τα πράγματα μέσω της εστίασης. Βλέμματα όλο απορία. «Πρώτα πρώτα, πρέπει να συνάψουμε συλλογικά συμβόλαια. Θα επιλέξετε να έρχεστε στην ώρα σας, γιατί πιστεύετε ότι το να είστε παρόντες και σε εγρήγορση διαμορφώνει αποφάσεις; Είναι ζήτημα αυτοεκτίμησης, όχι καταναγκασμός. Μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι θα διευρύνουμε τη φωνή κάθε ομιλητή εστιάζοντας πάνω του; Και ότι θα αγγίζουμε τους άλλους ακόμα και με το βλέμμα μας μόνο αν μας το επιτρέψουν; Αν ναι, τότε είμαστε σύμφωνοι ότι θα φτιάξουμε και θα χρησιμοποιήσουμε όλοι μαζί αυτό το συλλογικό χώρο εξουσίας. Να προσπαθήσουμε λοιπόν;» Καταφατικά νεύματα. Τους προσκαλώ όλους, έναν έναν, να διασκελίσουν τη γραμμή και να μπούνε στη σκηνή μας. Μετά προσκαλώ τη συνεργάτιδά μου, τη Μανοέλα, να μπει επικεφαλής ενός χορού που αφηγείται την πρωινή σπορά, καθώς και τη συγκομιδή και την ανταλλαγή φρούτων. Μέσα σε λίγα λεπτά όλοι χορεύουν, ενωμένοι σε μια συλλογική παράσταση και γιορτή χωρίς λόγια. Δύο: Εσωτερικά τοπία Δείχνουμε η Μανοέλα κι εγώ. «Φανταστείτε ότι έχω από ένα πινέλο σε κάθε χέρι. Σιωπηλά, σε αργή κίνηση και συγχρονισμένος με τη μουσική, σχεδιάζω το τοπίο του πρώτου σπιτιού που θυμάμαι να είχα. Σχηματίζω την καμπύλη κάθε λόφου, τα δάση, την κίνηση των δρόμων, τα κτίρια, μέχρι να φτάσω και να μπω στο σπίτι μου. Η συνεργάτις μου αντικαθρεφτίζει κάθε στιγμή, ακούγοντας με όλο της το σώμα». Η Μανοέλα δείχνει. Εργαστήριο αφηγηματικού χορού (για να καθορίσουμε τη συλλογική σκηνή και να ανακτήσουμε την αίσθηση του χώρου και του σώματός μας) Λίμα, Περού, 2006. «Έπειτα τοποθετώ μέσα στον πίνακα τους σημαντικότερους ανθρώπους της κοινότητάς μου»

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 345 Παριστάνω ένα δάσκαλο, ένα γιατρό «και τα παιδιά, τα παιχνίδια που παίξαμε. Ύστερα μπαίνω μέσα στο σπίτι μου. Δείχνω την κουζίνα. Τα αντικείμενα στους τοίχους. Τον άνθρωπο που ετοίμαζε πάντα το βραδινό. Πώς ετοιμαζόταν το καθιερωμένο μας γεύμα. Το νόστιμο φαγητό που φάγαμε κρυφά. Τις διαδρομές του σπιτιού που οδηγούσαν στο δωμάτιό μου. Βρίσκω το αγαπημένο μου αντικείμενο και δείχνω πώς λειτουργεί». Ακινητοποιούμαι. Το ίδιο κάνει και η Μανοέλα. «Θα το κάνουμε αυτό μέσα από μια σειρά σκηνών, καθεμιά απ τις οποίες θα αρχίζει και θα τελειώνει με ακινησία. Όταν σας ζητήσω να ακινητοποιηθείτε, να με ακούσετε. Μετά θα ζητήσω από κάθε ζωγράφο να κάνει πίσω και να κοιτάξει τον εαυτό του μέσα από το σώμα του συνεργάτη του». Δείχνω αυτή τη συνεργασία αποστασιοποίησης. «Έπειτα θα σας ζητήσω να επανέλθετε σε κατάσταση ακινησίας, για να προχωρήσουμε στην επόμενη σκηνή. Απορίες;» Μερικές αμφιβολίες ξεκαθαρίζονται γρήγορα. «Είστε έτοιμοι; Διαλέξτε το άτομο με το οποίο φαίνεται να έχετε τις περισσότερες διαφορές». Διστακτικές αναγνώσεις. Σιωπηλές αποφάσεις. Κάποιοι βαδίζουν και μπαίνουν στο τετράγωνο σχηματίζοντας ντροπαλά ζευγάρια. Διασφαλίζω ότι όλοι έχουν το χώρο τους κι από ένα συνεργάτη. Αρχίζουμε. Σημαίνω την έναρξη κάθε σκηνής συγχρονίζοντας 18 διαφορετικούς χορούς. Χέρια στον αέρα, έντονα συγκεντρωμένα, κατευθύνουν τα βλέμμα του συνεργάτη. Θυμούνται και αποδίδουν θραύσματα ιστορίας. Ακινητοποίηση για το αντικαθρέφτισμα και επιστροφή. Κενά επιλεγμένης και αθέλητης αυτολογοκρισίας. Οι ζωγράφοι αλλάζουν τις διαστάσεις του καμβά τους, για να μπουν μέσα στο πρώτο τους σπίτι. Μέσα από κάθε σκηνή τούς οδηγώ στο χώρο των προσωπικών τους αναμνήσεων. Το αγαπημένο τους αντικείμενο και πώς το χρησιμοποιούσαν. Γοητεύονται καθώς οι ζωγράφοι επισκέπτονται ξανά τον κόσμο της παιδικής τους ηλικίας. Τα αντικείμενα επιστρέφουν στη θέση τους. Κλείνει η πόρτα κάθε υπνοδωματίου. Κάθε ζωγράφος σχηματίζει ξανά τα βήματά του στην είσοδο του σπιτιού και κοιτάζει έξω, το εσωτερικό τοπίο. «Και χαλαρώστε». Αυθόρμητα σιωπηλά χειροκροτήματα. Ζητάω να αντιστραφούν οι ρόλοι στα ζευγάρια. Ξεκινούν 18 καινούργιοι ζωγράφοι. Χαϊδεύουν τον αέρα, σχηματίζοντας ζωηρούς, αόρατους καμβάδες. Ένας κάνει ανοιχτές κινήσεις, άλλος σχηματίζει γωνίες. Τα μάτια λάμπουν, τα χέρια στριφογυρνάνε φτιάχνοντας πουλιά και δρομάκια, ρίχνοντας το σώμα στους κινδύνους και στα καταφύγια της πόλης. Κάποιος διαγράφει τον τρισδιάστατο καμβά του με κινήσεις μπρέικ-ντανς, λυγίζοντας τα χέρια του σε χούφτες με μεγάλη τρυφερότητα. Στο τέλος τα ζευγάρια επιστρέφουν στην είσοδο του σπιτιού και χαλαρώνουν. Και πάλι χειροκροτήματα.

346 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ «Σας ευχαριστώ. Ας επιστρέψουμε στο τοπίο του πρώτου ζωγράφου. Τώρα κάθε ζωγράφος παρατηρεί το συνεργάτη του να ξαναφτιάχνει ό,τι θυμάται. Ο ζωγράφος μπορεί να αναγνωρίσει και να επιβεβαιώσει, αλλά δεν μπορεί να επέμβει ή να κατευθύνει την ερμηνεία ή την ανάμνηση του πίνακα που έχει ο συνεργάτης». Λέω το όνομα κάθε σκηνής. Επανασυλλέγουμε και αναγνωρίζουμε. Παύσεις. Κενά που γεμίζουν, εκτός σειράς. Θραύσματα που αποκαθίστανται. Η ανάμνηση οδηγεί την κίνηση, η ερμηνεία βρίσκει τη χειρονομία. «Και χαλαρώστε». Αντιστρέφονται οι ρόλοι στα ζευγάρια. Όλοι έρχονται αντιμέτωποι με τις ικανότητές τους να παρατηρούν και να θυμούνται. Οι ζωγράφοι παρατηρούν, βαθιά συγκινημένοι και ευγνώμονες. Εργαστήριο διαλογικού, αφηγηματικού χορού (εσωτερικά τοπία) Εκπαιδευτικά σεμινάρια δασκάλων Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Pará, Βραζιλία, 2007. «Παρακαλώ, ευχαριστήστε το συνεργάτη σας με όποιο τρόπο θέλετε». Γύρω απ το τετράγωνο τα μέλη της ομάδας αγκαλιάζονται. «Κρατήστε όλοι σημειωματάρια. Σχηματίστε ζευγάρια. Τι σας έμεινε από την πρώτη φορά; Και ποια απ τις χειρονομίες που έκανε ο συνεργάτης σας είχε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον;» Γεμίζει το εργαστήριο με χειρονομίες που έγιναν και με κατάπληξη. Τρία: Μαθαίνοντας εκ νέου να κάνουμε ερωτήσεις «Τώρα σχηματίστε τριάδες. Κάθε τριάδα έχει τρεις φωτογραφίες. Ας αρχίσουμε τη διαδικασία κατά την οποία μαθαίνουμε εκ νέου να ακούμε και να ρωτάμε, να προκαλεί ο ένας τη φωνή του άλλου και να εστιάζει σ αυτή. Καθένας θα διαλέξει μια φωτογραφία από τις τρεις για να τη διαβάσει». Αποφάσεις. «Η πρώτη διαβάζει τη φωτογραφία της. Ο δεύτερος κάνει ερωτήσεις πάνω στην αντίδραση της πρώτης για τη φωτογραφία. Θα πρέπει να μην την κατευθύνει, αλλά να έχει μια ειλικρινή περιέργεια για την αναγνώστρια, σημειώνοντας τις απαντήσεις της και τις λέξεις-κλειδιά στο σημειωματάριό του. Το τρίτο μέλος ακούει. Είναι ενεργητικός ακροατής, σαν ακροατήριο. Δεν μπορεί να μιλήσει». Δείχνω τις πιθανές ανεπιθύμητες παρεμβάσεις: ακροατές που αυθόρμητα διακόπτουν, πόδια που τρέμουν από την υπερένταση, δάχτυλα που τρυπάνε τον αέρα. Γύρω μου ακούγονται γέλια.

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 347 «Μετά οι ρόλοι ομιλητής, ερωτών και ακροατής θα αλλάξουν στο εσωτερικό κάθε τριάδας, ενώ θα διαβάζεται η δεύτερη φωτογραφία. Σας παρακαλώ να σεβαστείτε τη φωνή κάθε αναγνώστη. Και μην ανησυχήσετε, ούτε να θυμώσετε αν παρέμβω πριν προλάβετε να ετοιμαστείτε. Μας ενδιαφέρει η διαδικασία και όχι το τελικό προϊόν. Ξέρω ότι αυτό θα έρθει σε αντίθεση με δεκαετίες συναισθηματικής και μυϊκής ρύθμισης! Μετά οι ρόλοι θα αλλάξουν και πάλι και θα διαβαστεί η τρίτη φωτογραφία...» Αρχίζουμε. Είναι δύσκολο να ρωτάς χωρίς να σχολιάζεις, χωρίς να κατευθύνεις τις απαντήσεις ή χωρίς να κρίνεις! Και πολλοί ανακαλύπτουν ότι δεν ξέρουν να ακούνε! Οι πιο ήσυχοι βρίσκουν το χώρο και τη βοήθεια που παρέχεται αποπροσανατολιστικά και ευχάριστα. Βεβιασμένα χαμόγελα. Δαγκώνουν τα χέρια τους. «Και αλλάξτε ρόλους». Εργαστήριο οπτικού εγγραμματισμού Εκπαιδευτικά σεμινάρια δασκάλων Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Pará Βραζιλία, 2008 Κάθε τριάδα σταδιακά χαλαρώνει και παίζει τους ρόλους συνειδητά και προσεκτικά «Και τώρα τυπώστε τις σκέψεις σας στα σημειωματάρια, όλη μαζί η τριάδα» Τέσσερα: προσωπικά αντικείμενα για να τα μετατρέψουμε σε συλλογικά σύμβολα Σχηματίζουμε κύκλους των τεσσάρων ατόμων και καθόμαστε στο πάτωμα. Σηκώνω ψηλά ένα δαχτυλίδι. «Θα πω στον κύκλο την ιστορία του προσωπικού μου αντικειμένου: Ποιος μου το έδωσε, γιατί το επέλεξα. Αποκαλύπτει τις έγνοιες μου, τις ιδέες μου, τις ανάγκες μου, τις αξίες του κόσμου μου, ο οποίος περιλαμβάνει τον κόσμο ολόκληρο σε μικρογραφία». Ελέγχω αν κατάλαβαν όλοι. Στέκομαι πίσω από κάποιον. «Αν ολοκλήρωσε την πρώτη ιστορία της, τότε κάθε πρόσωπο μέσα στον κύκλο με τη σειρά κάνει μια ερώτηση, αρχίζοντας από τα αριστερά της. Ο αφηγητής μπορεί να απαντήσει ή να παραμείνει σιωπηλός. Συνήθως, έχουμε χρόνο για να μιλήσει κάθε μέλος τους κύκλου δύο φορές σε αυτή τη διαδικασία ερωταπαντήσεων, πριν παρέμβω εγώ, ο εμψυχωτής, και παρουσιάσει ο επόμενος ομιλητής, στα αριστερά, το προσωπικό του αντικείμενο». Ενώ μιλώ, αναπαριστώ τις οδηγίες. «Ακούστε με τα μάτια σας και με όλο το κορμί σας, για να δημιουργήσετε τη συλλογική εστίαση, να διευρύνετε τη φωνή και να χτίσετε την αυτοπεποίθηση κάθε ομιλητή. Να παρέμβετε όταν κάποιος δε σεβαστεί τη σειρά για οποιονδήποτε λόγο ή αρχίσει να αναλύει τη διαδικασία ή το προσωπικό αντικείμενο. Ακόμα κι αν αυτός είναι ο ίδιος ο ομιλητής!»

348 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Βλέπω ότι κάποιοι θα δυσκολευτούν σ αυτό. «Και τέλος, να κάνετε ειλικρινά άμεσες, γενναίες ερωτήσεις! Μην κατευθύνετε την απάντηση με εισαγωγικά σχόλια! Θέλετε να ακούσετε την εσωτερική φωνή κάθε αφηγητή, να καταλάβετε τη σχέση που έχουν με το προσωπικό τους αντικείμενο. Και όχι να κρίνετε ή να διαμορφώσετε τη φωνή αυτή». Δείχνω τι ακριβώς θα προσπαθήσουμε να αποφύγουμε. Χαμόγελα. «Μην ανησυχείτε για το χρόνο. Θα φροντίσω να υπάρχει o ίδιος χρόνος για κάθε προσωπικό αντικείμενο». Η Μανοέλα σηκώνει το χέρι της. «Κι αν δεν μας μείνει χρόνος για τις ερωτήσεις;» «Κι ο αφηγητής επίσης διαβάζει τα μάτια και τα σώματα των ακροατών του». Αρχίζει η αφήγηση. Ο χώρος είναι ίσα κατανεμημένος για όλα τα σώματα, που μαθαίνουν να ακούνε διεισδυτικά και με περιέργεια. Μια παλιά φωτογραφία. Μια χρησιμοποιημένη κουβέρτα. Μια μπούκλα. Μια κιθάρα. Κάποιος άρχισε κιόλας την ανάλυση. Να επέμβω; Τον διακόπτει κάποιο άλλο πρόσωπο από τον κύκλο. Αρχίζει την ερώτησή του και τον διακόπτουν, γιατί κατευθύνει. «Σταματήστε! Περάστε, παρακαλώ, στο επόμενο προσωπικό αντικείμενο. Ακόμα κι αν έγιναν λίγες ερωτήσεις». Μια ήρεμη φωνή διαβάζει από ένα βιβλίο. Τα βλέμματα ξεστρατίζουν. Μιλάει ένα παραμορφωμένο δάχτυλο. Ακούγονται γέλια έκπληξης, καθώς αποκαλύπτει ότι γεννήθηκε στη φυλακή, ότι μεγάλωσε χωρίς πατέρα, καθώς δίνει μια εικόνα της οικογένειας. Μια μαύρη, στραπατσαρισμένη κατσαρόλα θυμάται. Ήταν δώρο από μια γυναίκα σε μια άλλη. Μοιράστηκαν τη φτώχεια και πολέμησαν μαζί ενάντια στην ενδοοικογενειακή βία και τη σιωπή. Η αφηγήτρια θυμάται το θάνατό της και το αριστερό μάτι αρχίζει να κλαίει. Γελάει. Όλοι στον κύκλο χαμογελάνε. Σιωπή. Μια ευαίσθητη ερώτηση. Να επέμβω; Τα δύο μέλη της ομάδας που βρίσκονται πιο κοντά την αγκαλιάζουν. Δε χρειάζεται να επέμβω. «Σταματήστε! Μισή λέξη, μισή ερώτηση, μισή απάντηση! Είναι ώρα να προχωρήσουμε στο τελευταίο προσωπικό αντικείμενο!» Όσοι συμμετέχουν στο εργαστήριο γίνονται για πρώτη φορά μάρτυρες της ικανότητάς τους να πλάθουν ιστορίες. Εκρήξεις γέλιου. Κεφάλια νεύουν για να επιβεβαιώσουν. Τώρα κάθε ομάδα συσκέπτεται. Πέρασε μία ώρα από τότε που είπαμε την πρώτη ιστορία. Παρεμβαίνω για τελευταία φορά: Εργαστήριο αφήγησης ιστοριών «Προσωπικό αντικείμενο» Πάτρα, Ελλάδα, 2008 «Και χαλαρώστε. Τώρα κοιτάξτε τα τέσσερα προσωπικά αντικείμενα στο πάτωμα. Θυμηθείτε κάθε ιστορία και τον τρόπο που ειπώθηκε. Ο πρώτος αφηγητής: Κλείστε τα μάτια σας και μείνετε καθιστοί. Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας παρακαλώ σηκωθείτε».

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 349 Σηκώνονται όλοι όρθιοι. «Θα μετρήσω μέχρι το τρία και κάθε μέλος θα δημιουργήσει ένα άγαλμα που θα απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο εκείνο είπε την ιστορία του. Όχι μια εικόνα του αντικειμένου, αλλά τη σχέση του με το αντικείμενο, τον τρόπο με τον οποίο μοιράστηκε την ιστορία». Δείχνω. Όλοι καταλαβαίνουν. Μετράω. Ξαφνικά έχουμε 32 διαφορετικές αναλύσεις! «Και να ανοίξει τα μάτια του ο πρώτος αφηγητής! Κοιτάξτε αυτές τις τρεις εικόνες του εαυτού σας. Μελετήστε αυτά τα διαφορετικά πορτρέτα που απεικονίζουν τον τρόπο που μιλήσατε. Κοιτάξτε τον εαυτό σας στο σώμα του άλλου. Επωφεληθείτε από αυτό το περίπλοκο πορτρέτο» Εργαστήριο αφήγησης ιστοριών «Διαβάζοντας τον εαυτό μας μέσα από τους άλλους» Πάτρα, Ελλάδα, 2008. Αφού δόθηκε και στον τέταρτο αφηγητή κάθε κύκλου η δυνατότητα να διαβάσει τον εαυτό του, ζητάω από κάθε κύκλο να καθίσει πάλι κάτω, ακολουθώντας την ίδια σειρά αφήγησης ιστοριών. «Κοιτάξτε τα τέσσερα αντικείμενα του κύκλου σας. Τώρα καλώ κάθε κύκλο να επιλέξει το αντικείμενο που φαίνεται ότι μπορεί να συμπεριλάβει στην ομάδα τις τέσσερις ταυτότητες ή τις τέσσερις ιστορίες. Αυτό θα είναι το συλλογικό σας σύμβολο. Πρώτα, αφού μετρήσω μέχρι το τρία, δείξτε την πρότασή σας. Δεν μπορείτε να προτείνετε το δικό σας αντικείμενο». Όλοι κοιτάζουν τα αντικείμενα στο εσωτερικό του κύκλου. Μετράω. Όλες οι ομάδες βάζουν τα γέλια, αφού τέσσερα δάχτυλα δείχνουν σε διαφορετικές κατευθύνσεις! Η περιπλοκότητα της δημοκρατίας! Εργαστήριο αφήγησης ιστοριών («Επιλέγοντας το συλλογικό σύμβολο») Επιμορφωτικά σεμινάρια δασκάλων Πανεπιστήμιο Tainan, Ταϊβάν, 2007 «Τώρα, με την ίδια σειρά όπως πριν, κάθε μέλος να εξηγήσει την πρότασή του και όταν ακουστούν και οι τέσσερις προτάσεις, κάθε μέλος μπορεί να υποβάλει ερωτήσεις με τη σειρά. Την τρίτη φορά που θα γίνει αυτό, μπορείτε να αλλάξετε την πρότασή σας, να ρωτήσετε κάτι άλλο, για να διευρύνετε τη δύναμη που έχει καθένα από τα αντικείμενα να συμπεριλάβει όλες τις ιστορίες του κύκλου. Η συλλογική πρόταση δεν επιλέγεται βάσει πλειοψηφίας. Πρέπει να συμπεριλάβει ειλικρινά όλες τις ταυτότητες και τις ιστορίες των αφηγητών. Απαγορεύεται η ψηφοφορία! Και δεν μπορείτε να ξεφύγετε από αυτή την πρόκληση με το συνδυασμό αντικειμένων». Έχουν αρχίσει κιόλας οι προτάσεις! «Να διακόπτετε όποιον προσπαθεί να πείσει ή να πολώσει. Και διαλέξτε το πιο κατάλληλο άτομο της ομάδας σας για να παρουσιάσει τη συλλογική πρόταση. Ποιος

350 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ είναι αυτός που θα διακόψει και θα προκαλέσει με τον πιο ριζοσπαστικό τρόπο τις προσδοκίες μας; Σας παρακαλώ να τεκμηριώστε τις συναισθηματικές καταστάσεις που πραγματώνονται υλικά μέσα από αυτό το συλλογικό αντικείμενο». Η κατάσταση ζωηρεύει. Οι κύκλοι πολώνονται ξανά και ξανά. Όλοι ακούνε με πολλή προσοχή. Τώρα πια ξέρουν πώς λειτουργεί η κυκλική σκηνή. Θα επανέλθει για να διευρύνει τη φωνή τους. Μισή ώρα αργότερα επιστρέφουμε στον ολόκληρο κύκλο: «Τώρα σας παρακαλώ σηκωθείτε και σχηματίστε με τα τέσσερα σώματά σας μια εικόνα που να αντιπροσωπεύει την κοινή αντίληψη για το τι σημαίνει αυτό το επαναπροσδιορισμένο αντικείμενο». Τα μέλη των ομάδων μιλούν, πειραματίζονται, ακούνε. Κάποιοι κύκλοι στέλνουν εκτός κύκλου ένα ένα τα μέλη τους, για να δουν το καινούργιο συλλογικό γλυπτό. Σταδιακά προκύπτουν εικόνες Επιμορφωτικά σεμινάρια δασκάλων Εθνική Σχολή Καλών Τεχνών, Περού 2004 «Σας παρακαλώ πρώτα να ταυτοποιήσετε το συλλογικό σας σύμβολο. Στη συνέχεια, θα μάθουμε πώς επιλέξατε αυτό το αντικείμενο μέσα από ταυτόχρονες αφηγήσεις. Κάθε μέλος της ομάδας παρουσιάζει την ιστορία του προσωπικού του αντικειμένου με την ίδια σειρά που αφηγηθήκατε τις ιστορίες, αλλά θα σταματάτε και θα δίνετε τη σκυτάλη στον επόμενο όταν εγώ χτυπήσω παλαμάκια. Αρχίστε ξανά από το σημείο που είχατε σταματήσει όταν έρθει ξανά η σειρά σας». Κάθε κύκλο τον παρατηρούν άλλοι οχτώ κύκλοι. Ακούγονται γέλια, καθώς ακούμε να περιπλέκεται και να συνδέεται με παράλογο τρόπο η ζωή του ενός με του άλλου. Οι συλλογικές αποφάσεις σιωπηλά αμφισβητούνται, κατανοούνται και αναλύονται. «Τώρα επιστρέψτε για τελευταία φορά στους τετραμελείς κύκλους. Ας προσπαθήσουμε να βρούμε μια πρόταση της κοινότητας, μια εικόνα που συμπεριλαμβάνει τις εννιά συλλογικές προτάσεις». Συλλογικό σύμβολο. Οι Castanheiras των νεκρών του Eldorado dos Carajás Pará, Βραζιλία, 1999. Μνημειώδες θέατρο που δημιουργήθηκε με τη συλλογική, αφηγηματική διαδικασία «transformance». Εργαστήριο αφήγησης ιστοριών (συλλογικό σύμβολο). Η ίδια αθροιστική, περιεκτική, συσχετιστική, κυκλική λογική. Κανείς δε διακόπτει. Το εργαστήριο επιλέγει ως θέμα Το αριστερό μάτι που κλαίει, για να το αναπτύξει σε θεατρικό έργο. «Πάρτε όλοι σημειωματάρια. Οχτώ ερωτήσεις που σας προκαλούν να αναστοχαστείτε μόνοι σας αυτή τη διαδικασία και την εμπειρία σας... Ποιος ρόλος αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση για σας: Το να αφηγείστε ιστορίες, να διατυπώνετε ερωτήσεις ή να ακούτε;» Μια στιγμή περισυλλογής και σημειώσεις

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 351 «Απ όλες τις ερωτήσεις που ακούσατε, ποια ήταν η πιο συναρπαστικ;ή... Ποιο πορτρέτο;...» Πέντε: Κινητοποίηση των αισθήσεων Όλοι όσοι συμμετέχουν στο εργαστήριο ξαπλώνουν σχηματίζοντας κύκλο. Η πλάτη και οι παλάμες ακουμπάνε στο πάτωμα. Συμφωνούμε να δουλέψουμε σιωπηλοί για δύο ώρες. Ακόμα και τα αυθόρμητα χειροκροτήματα θα πρέπει να είναι βουβά! Η ομάδα χαλαρώνει με τα μάτια κλειστά. Η Μανοέλα εστιάζει σε κάθε μέρος του σώματός τους μέσα από φάσεις της ζωής τους και τελικά ζητάει από τον καθένα να ανοίξει τα μάτια. Σχηματίζουμε ξανά ζευγάρια. «Ο ψηλότερος κάθεται πίσω από το συνεργάτη του και...» Δείχνουμε. Δεκαοχτώ ζευγάρια παρατηρούν και είναι έτοιμα. «Τώρα κρατήστε στα χέρια σας το κεφάλι του συνεργάτη σας. Σηκώστε το και στηρίξτε το. Μετακινήστε το αργά από τη μια πλευρά στην άλλη, μεγαλώνοντας την κίνηση και κάνοντας μια περιστροφή που σχηματίζει οχτάρι. Μην καταπιέσετε το γέλιο σας. Απελευθερώνεστε από μια ζωή απαγόρευσης, έντασης και αντίστασης». Αρχίζουμε. Τρέμουλα, ξεσπάσματα γέλιου. Καταλαγιάζουν. «Εκατομμύρια χρόνια εξελιγμένης τεχνολογίας. Στα χέρια σας. Τώρα σταδιακά ακινητοποιήστε το κεφάλι και χαμηλώστε το προς το έδαφος. Κρατήστε στη δεξιά σας χούφτα το μέτωπο του συνεργάτη σας, βάλτε το αριστερό σας χέρι κάτω από το λαιμό του. Σιγά σιγά πλησιάστε τα χέρια σας μέχρι να ενωθούν» Τα μισά μέλη του εργαστηρίου νιώθουν πολύ χαλαρωμένα. Τα άλλα μισά είναι έκπληκτα με τη δυνατότητα που έχουν. «Τώρα σιγά σιγά πάρτε το δεξί σας χέρι. Και αποτραβήξτε το αριστερό» Το μασάζ τελειώνει. Μια εσωτερική γαλήνη. Τα ζευγάρια αλλάζουν ρόλους. Μερικά χαμόγελα. Σταδιακά κερδίζεται η εμπιστοσύνη του άλλου. Τρυφερή, έκπληκτη ενότητα. Τα ζευγάρια κάθονται ο ένας απέναντι στον άλλο. Εργαστήριο κινητοποίησης των αισθήσεων. Επιμορφωτικά σεμινάρια δασκάλων, Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Para, Βραζιλία, 2007. «Τώρα με την άκρη των δαχτύλων σας χαϊδέψτε απαλά τους κροτάφους, τα φρύδια, τα βλέφαρα, την περιοχή κάτω από τα μάτια, τη μύτη, τους μυς γύρω από το στόμα, τα χείλη. Τώρα χαϊδέψτε με την παλάμη σας ολόκληρο το πρόσωπο. Και τέλος» Σκληροτράχηλοι ακτιβιστές και εξαντλημένοι δάσκαλοι επιδίδονται και δοκιμάζουν την εμπειρία μιας παιδαγωγικής της φροντίδας και της μεταμόρφωσης.

352 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Έξι: Διαβάζουμε τον εαυτό μας μέσα από τον άλλο Στέκομαι με τα μάτια κλειστά πίσω από τη Μανοέλα. Όλοι σχηματίζουν έναν κύκλο γύρω από μας που δείχνουμε. «Δημιουργήστε μια μάσκα ζωντανού θυμού με τα χέρια και το πρόσωπό σας». Η Μανοέλα αναπαριστά τη συναισθηματική κατάσταση. «Διαβάζω το θυμό της με τις άκρες των δαχτύλων μου. Κάθε μυ. Κάθε ένταση. Κάθε λεπτομέρεια, καταγράφοντας και αποτυπώνοντάς το πάνω στο δικό μου πρόσωπο. Όταν πιστεύω ότι ολοκλήρωσα την ανάγνωση, βρίσκομαι μπροστά της με την έκφρασή της πάνω στο πρόσωπό μου και ανοίγω τα μάτια μου». Όλοι είναι προσηλωμένοι. «Πρώτα ανοίγω τα μάτια μου για να μελετήσω την ανάγνωση που έκανα στην έκφραση της Μανοέλα. Έκανα ακριβή ανάγνωση; Τι δεν είδα; Η Μανοέλα διορθώνει τις διαφορές. Εντυπώνει την έκφραση στα μάτια, τα οποία δεν μπορούσα να δω. Στο τέλος κάνει λίγο πίσω και μελετά την ίδια της την έκφραση πάνω στο πρόσωπό μου. Ποιος είναι παρών; Ποια άλλα συναισθήματα είναι παρόντα; Ποια σχέση με την εξουσία έγκειται στις παρυφές του εσωτερικού της κόσμου;» Προσφέρω ένα θέμα. «Η αντίσταση». Σχηματίζονται ζευγάρια, αρχίζει ο σιωπηλός διάλογος. Μια βουβή, έντονα συγκεντρωμένη κολεκτίβα. Οι άκρες των δαχτύλων διαγράφουν τις παρυφές ενός σιωπηλού κλάματος. Μια τεράστια κραυγή που συσπάται. Τα χέρια μεγεθύνουν. Ο απών πατέρας, ο υπερήφανος παππούς, οι σκλαβωμένοι πρόγονοι. Οι αναγνώστες είναι συνεπαρμένοι. Νιώθουν, φαντάζονται κρυμμένο θυμό κάτω από την επιφάνεια του δέρματος. Τα πρόσωπα γίνονται διαβασμένες μάσκες. Ανοιχτά μάτια και γέλιο με το παράλογο βάθος! Μια σιωπηλή επευφημία του εργαστηρίου. Τα ζευγάρια αλλάζουν ρόλους. Κάποιοι κοιτάνε ολόγυρα για να εμπνευστούν. «Κοιτάξτε μέσα σας. Δεν μπορεί να κάνετε λάθος. Εμπιστευθείτε τη συναισθηματική σας μνήμη. Να εξωτερικεύσετε αυτά που νιώθετε σε όλο σας το πρόσωπο. Χέρια. Χείλη. Να αναπαράγετε αυτό που αγγίζετε. Και νιώστε». Το εργαστήριο γράφει και διαβάζει τον πόνο, το φθόνο, το φόβο, τον πόθο, την εξουσία, την παραβίαση, την απόλαυση, την απομόνωση, την ελπίδα: τις ψυχοσυναισθηματικές καταστάσεις που βρίσκουμε στο αριστερό μάτι που κλαίει. Και τελικά, μάσκες απολυταρχισμού: ο καταπιεστής/θύμα και ο σωτήρας/συνεργός. «Και χαλαρώστε. Σας ευχαριστώ όλους. Σημειωματάρια. Σας παρακαλώ να ανακαλύψτε και να καταγράψετε το αντικαθρέφτισμα του συνεργάτη σας στο σημειωματάριό του». Εργαστήριο διαλογικής μάσκας Συνδιάσκεψη Νέων-μελών του IDEA με θέμα την transformance, Ζάγκρεμπ, 2006.

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 353 Μια έκρηξη ήχου. Δεν έχουν μιλήσει εδώ και δύο ώρες. Εφτά: Πρώτο ξαναγράψιμο Εργαστήριο διαλογικής γλυπτικής Επιμορφωτικά σεμινάρια δασκάλων Πανεπιστήμιο Tainan, Ταϊβάν 2007. Τα ζευγάρια του εργαστηρίου χωρίζονται σε δύο κύκλους. Καθένας από τον εξωτερικό κύκλο σμιλεύει τη μητρική εξουσία, χρησιμοποιώντας όλο το σώμα του συνεργάτη του, που βρίσκεται στον εσωτερικό κύκλο. Όλοι σμιλεύουν με προσεκτική λεπτομέρεια, χειρίζονται τα άκρα, τις εκφράσεις, την κλίση του σώματος. Κάνουν πίσω, διορθώνουν, πειραματίζονται με χειρονομίες, επιστρέφουν ξανά και ξανά στα γλυπτά τους. Ένα γλυπτό δείχνει βίαια μάτια. Εναγκαλισμός αγάπης. Φοβισμένες γροθιές. Ανοιχτά στόματα. «Τώρα ας γυρίσουμε αριστερά για να μελετήσουμε τη μητέρα. Πώς λειτουργεί η εξουσία της; Πού εστιάζει κυρίως η εξουσία της; Κάντε την ανατομία της παρουσίας του θύματος. Ο παραβιαστής. Πού είναι τα οδοφράγματα;» Οι γλύπτες επιστρέφουν στη δουλειά τους. «Πόσες φωνές αναγνωρίζετε στο πρόσωπο της μητέρας σας;» Έντονη ενδοσκόπηση και αποκάλυψη. Τώρα το εργαστήριο σμιλεύει την εξουσία του πατέρα, αποκαλύπτοντας την παρουσία της κρατικής εξουσίας στις πρωτογενείς τους σχέσεις. Θαυμάζουν προσηλωμένοι. Αλλάζουν ρόλους για τελευταία φορά. «Τώρα σμιλέψτε τον άνθρωπο, είτε αυτός ζει ακόμα είτε πέθανε, που έχει τη μεγαλύτερη επιρροή στη ζωή σας. Δείξτε και πάλι πώς λειτουργεί αυτή η εξουσία. Αυτή τη φορά δε θα μελετήσουμε τα γλυπτά των άλλων. Αυτό το γλυπτό είναι μόνο για σας». Απορροφημένοι στην αυτοκριτική ενδοσκόπηση. Γλύπτες με τις παλάμες πάνω στα χείλη. Θέλουν να ανακαλύψουν, να μάθουν. Μια συναισθηματική αντιπαράθεση. Για κάποιους είναι σοκαριστικό. Για άλλους ακαταμάχητο. Για όλους μια σχεδόν αμείλικτη διαδικασία αντιπαράθεσης με τον εαυτό τους. «Και κάντε πίσω». Δεκαοχτώ γλύπτες κάνουν πίσω. Ένας έχει σμιλέψει το γιο του. Οργισμένα μάτια. Γροθιές που ζητάνε βοήθεια. Απορρίπτει. Αιφνιδιάζεται από την απόφασή του και το πορτρέτο του εαυτού του! Κάποιος άλλος τη νεκρή γιαγιά του. Κάποιοι σμίλεψαν το θύμα που κρύβουν μέσα τους. Δεν ακούει, είναι κουφό. Αυτοοικτίρεται. Αυτοθυσιάζεται. «Τώρα τοποθετηθείτε έτσι ώστε να ενωθεί το βλέμμα σας με το βλέμμα αυτής της μορφής. Ανοίξτε τα μάτια σας αν χρειάζεται. Και αργά αργά αλλάξτε το γλυπτό, ώστε να του αφαιρέσετε τη δύναμή του». Οι χειρονομίες αλλάζουν αποφασιστικά, χειροπιαστά. Κάποιοι εκτελούν. Άλλοι καθυστε-

354 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ρούν. Τα γλυπτά αποκαλύπτονται. Τα μάτια χαλαρώνουν. Τα χείλη ξανασχεδιάζονται. Τα σώματα ξαναφτιάχνονται. Πολλά σιωπηλά γέλια και κλάματα. «Τώρα κάντε πίσω για άλλη μια φορά. Τι άνθρωπος είναι αυτός που δημιουργήσατε; Αλλάξατε τη σχέση σας ή απλώς την αντιστρέψατε;» Μελετάμε με προσοχή και περισυλλογή. «Πώς θα αντιδράσετε σε αυτή την αλλαγή;» Μια νέα αρχή. Τρυφερότητα. Σοκαρισμένη ενδοσκόπηση. Ο ένας γνωρίζει καλύτερα τον άλλο. «Και χαλαρώστε». Οι συνεργάτες χειροκροτούν σιωπηλά και αγκαλιάζουν αυθόρμητα. Αλλάζουν ρόλους ευχαρίστως. Ο άλλος έγινε το μέσον για την αυτογνωσία τους. Ο διάλογος έγινε εγγύηση συμμετοχής και μεταμόρφωσης. Τεντώνονται να πιάσουν τα σημειωματάριά τους και κάθονται σε ζευγάρια. Είμαστε έτοιμοι να αρχίσουμε το project μας. Γιατί προτείνω τη διαδικασία «Transformance»; Dan Baron Cohen Πιστεύω ότι οι γλώσσες των τεχνών, και ιδιαίτερα του θεάτρου, εμπεριέχουν τα πιο χρήσιμα εργαλεία για να αποκαλύψουμε και να αποστασιοποιηθούμε από τις αντιφάσεις μας και τις «συναισθηματικές δομές μας», για να εξελιχθούμε σε αυτοδύναμες, ανεξάρτητες και συνεργάσιμες προσωπικότητες. Δεν προτείνω να σώσουμε τον κόσμο με το θέατρο, ούτε προσφέρω μια νέα μεθοδολογία. Ούτε προτάσσω ότι αυτό που εγώ αντιλαμβάνομαι ως «πολιτισμικό εγγραμματισμό» μπορεί από μόνο του να αλλάξει την αισθητική του ατομισμού και του ανταγωνισμού τις πολιτιστικές μορφές που προς το παρόν ακρωτηριάζουν την προσωπικότητά μας, καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και αισθανόμαστε και απειλούν ακόμα και το μέλλον του κόσμου, για να τους μετατρέψει σε μια αισθητική της συνεργασίας. Οι οργανωμένοι κοινωνικοί αγώνες για οικονομίες βασισμένες στην αλληλεγγύη και για συμμετοχικές, δημοκρατικές κοινωνίες έχουν καθοριστική σημασία. Υποστηρίζω όμως ότι χωρίς «πολιτιστικό εγγραμματισμό», ο οποίος βασίζεται σε μια παιδαγωγική κατανόηση του «δράματος του αυτοκαθορισμού» δεν μπορούμε να εισάγουμε ή να εξασφαλίσουμε καμιά εναλλακτική πρόταση για την κοινωνία. Χωρίς να το θέλουμε, διατηρούμε τον συνενοχικό αλλά παθητικό «ρόλο» μας στα εξουσιαστικά και παραβιαστικά δράματα. Αυτό γίνεται εν μέρει επειδή δεν ξέρουμε πώς να «διαβάσουμε και να γράψουμε» τη γλώσσα της παράστασης με επίγνωση και ευαισθησία και μέσα από αυτό να παρέμβουμε στα «θέατρα της καταπίεσης και της συνενοχής» για να τα αλλάξουμε. Τα δράματα του παρελθόντος, οι ιστορίες αιώνων που κληρονομούμε, ξαναζωντανεύουμε και προσαρμόζουμε στη διαδικασία δημιουργίας/αποδοχής και αφήγησης του ίδιου μας του «εγώ» αναπόφευκτα διαμορφώνουν τα οδοφράγματα και τα φρούρια εντός της υποκειμενικότητάς μας, η οποία εκδηλώνεται μάλλον μέσα από όσα κάνουμε και φτιάχνουμε παρά από όσα λέμε και γράφουμε. Ωστόσο, η κυριαρχία του γραμμένου και ειπωμένου λόγου που είναι ασφαλώς μέρος της ευρωπαϊκής, ορθολογιστικής, εκπαιδευτικής κουλτούρας του αποικισμού μας αφήνει λιγότερο εγγράμματους, ακόμα και αγράμματους, σχετικά με οτιδήποτε θα μπορούσε

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 355 να αναφέρεται στα «σκεπτόμενα σώματά» μας, στα συναισθήματά μας και στις χωρο-χρονικές συνήθειές μας. Για το λόγο αυτό, περισσότερο δραματοποιούμε στους άλλους παρά ενδοσκοπούμε, εξηγούμε και αλλάζουμε. Αυτή η τυφλότητα στον τρόπο με τον οποίο ανοσοποιούμε και προστατεύουμε τον εαυτό μας κάτι τόσο βαθύ στους άντρες, οι οποίοι σε όλες τις ιστορικές φάσεις καθόρισαν και καθορίστηκαν από τους ανθρώπους της εξουσίας θέτει σε κίνδυνο την ενσυναίσθηση απέναντι στον ίδιο τον εαυτό μας, τη φροντίδα και το διάλογο, τα αντανακλαστικά της προσωπικότητας για μια ανθρωπότητα που θα διέπεται από αλληλεγγύη. Ωστόσο, αυτή η τυφλότητα (το γεγονός ότι δεν έχουμε επίγνωση ότι «δίνουμε παράσταση» πάνω στις σκηνές όπου διαμένουμε) μπορεί να αποκωδικοποιηθεί και να εκλογικευτεί πάνω στη συλλογική σκηνή του πολιτιστικού εγγραμματισμού, καθιστώντας έτσι δυνατή την αποδέσμευση διαλογικών αντανακλαστικών ταυτοποίησης και ανα-κωδικοποίησης, καθώς και την καλλιέργεια νέων, ανακλαστικών και συνεργατικών σχέσεων και «σκεπτόμενων σωμάτων». Θέλω να εξηγήσω το δράμα του αυτοκαθορισμού πριν το δείξω με ένα ζωντανό project. Αρχίζουμε να αποκτάμε συνείδηση του άλλου όταν χαμογελάμε πρώτη φορά, μια και το χαμόγελο είναι μια ασυνείδητη πρόσκληση σε διάλογο. Πάντως, η συνειδητοποίηση ότι είμαστε διαφορετικοί από τη μητέρα μας αρχίζει από τη στιγμή που ταυτοποιούμε και αναγνωρίζουμε τα αποτελέσματα των πράξεών μας στην αντανάκλαση των αντιδράσεών της. Έτσι, μέσω αυτής της ταυτοποίησης, αρχίζουμε να αναρωτιόμαστε και να πειραματιζόμαστε δημιουργικά με τη σχέση ανάμεσα στις κινήσεις μας και στα αποτελέσματά τους, ενώ παρατηρούμε και αρχίζουμε σιγά σιγά να ερμηνεύουμε τις αιτίες στον κόσμο μας. Αυτό δε μας καθιστά απλώς ικανούς να φανταστούμε τα αποτελέσματα πάνω στους άλλους, αλλά και να αναγνώσουμε και να φανταστούμε μια σχέση ανάμεσα στις πράξεις και τις προθέσεις τους. Αναπτύσσουμε λοιπόν την αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε διάλογο με τον εαυτό μας και μέσα από τους άλλους. Μπορεί να μη σκεφτόμαστε έτσι για τον εαυτό μας, αλλά αυτό μετατρέπει κάθε πραγματικό ή φανταστικό χώρο σε μια διαλογική σκηνή αλληλεπιδραστικής παράστασης, που εστιάζει στην παρατήρηση και στον κριτικό στοχασμό. Υπό αυτή την έννοια, η θεατρικότητα είναι σύμφυτο χαρακτηριστικό της ανάπτυξης του ανθρώπου. Παίζουμε θέατρο, για τον εαυτό μας και τους άλλους, για να κοινωνικοποιηθούμε. Στην αρχή αισθανόμαστε και φανταζόμαστε ότι όλος ο κόσμος είναι η σκηνή μας ή ότι η προσωπικότητά μας είναι ο κόσμος όλος. Καθώς αρχίζουμε να αναγνωρίζουμε ότι υπάρχουν κι άλλοι εαυτοί, ανακαλύπτουμε ότι ο κόσμος μας είναι μία μόνο από τις κοινές σκηνές που αλληλεπιδρούν με αμέτρητες άλλες στον κόσμο. Αρχικά μαθαίνουμε ότι πρέπει να ζήσουμε τους πόθους μας εντός των ορίων των σκηνικών συμβάσεων του δράματος του σπιτιού μας. Καθώς όμως η εμπειρία μας διευρύνεται και ερμηνεύεται από την πείνα και την ευχαρίστηση πέρα από το όριο του δέρματός μας στο δράμα του φύλου, της οικογένειας, του σχολείου, της εργασίας, της κοινότητας, της περιοχής, της εθνικότητας και (τώρα με την παγκοσμιοποίηση) της ηπείρου και του κόσμου, αυτή η πρώτη ταυτότητα επανερμηνεύεται, για να διασφαλίσει ότι μαθαίνουμε να ζούμε τους πόθους μας σύμφωνα με τους νόμους της ατομικής ιδιοκτησίας και τις δραματικές της συμβάσεις: τον ανταγωνισμό, τη σύγκρουση και την αφαίρεση της ταυτότητας. Μέσα στο πλαίσιο των αλληλοσυνδεόμενων κοινωνικών σκηνών μελετάμε και προβάρουμε τους ρόλους και μαθαίνουμε πώς να τους ερμηνεύσουμε, πώς να ενεργήσουμε στο Θέατρο της Σύγκρουσης. Επιτρέπεται να παίζουμε με τους ρόλους αυτούς, ακόμα και να πειραματιζόμαστε με αυτούς, κρατώντας κριτική στάση, να τους εκσυγχρονίσουμε στο πλαίσιο του θεάτρου αυτού, αρκεί μόνο να μην εξασθενίσουμε τη δύναμή του ή να μην το μεταβάλουμε. Η μετάβαση στο πρώτο μας διαλογικό δράμα της ενσυναίσθησης (το δράμα που δημιουργεί τις ανθρώπινες δομές μας) διαμορφώνει το πολιτικό μας ασυνείδητο. Η μετάβαση στο δεύτερο, ανταγωνιστικό μας δράμα της αλλοτρίωσης (αυτό που καταστρέφει τις ανθρώπινες δομές μας) διαμορφώνει την πολιτική της δημιουργικότητάς μας. Αυτές οι δύο διαδικασίες μάθησης, η δια-

356 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ δικασία κατά την οποία αποκτάμε την ανθρώπινη διάστασή μας (το ότι χάνουμε τον κόσμο μας για να ανακαλύψουμε τη σκηνή μας) και η διαδικασία κατά την οποία χάνουμε την ανθρώπινη διάστασή μας (όταν διαβαίνουμε το κατώφλι της σκηνής μας για να εισέλθουμε στο Θέατρο της Σύγκρουσης) δομούν την πολιτική της φαντασίας μας. Ο τρόπος που μπαίνουμε και περνάμε μέσα από αυτές τις διαδικασίες δεν πρόκειται απλώς να καθορίσει σε βάθος την ικανότητά μας να ανταποκρινόμαστε στον κόσμο: Θα καθορίσει και την ικανότητά μας να ανακόπτουμε την διαμορφωμένη προσωπικότητά μας, προκειμένου να εισέλθουμε στη μετασχηματιστική σκηνή του προσωπικού και συλλογικού αυτοκαθορισμού. Επειδή δεν είμαστε εκπαιδευμένοι να κατανοούμε τον εαυτό μας ή τον κόσμο με όρους παράστασης, η επίγνωση της παράστασης είναι διαισθητική και όχι αναλυτική ή εσκεμμένη, ενώ ταυτόχρονα δεν την έχει κάμψει η αξία της αλληλεγγύης. Αυτή η διαισθητική «επίγνωση της παράστασης» πρέπει να αποικηθεί ξανά και ξανά, για να ανακόψουμε τα διαλογικά, ενσυναισθητικά αντανακλαστικά της ταυτοποίησης που ζουν στους λαβυρίνθους του πολιτικού μας ασυνείδητου. Αλλά αυτή η διαλογική αλληλεγγύη υπάρχει ως θεμέλιο γνώσης, είναι καταγεγραμμένη στα ενδότερα σημεία της προσωπικότητάς μας και συνδέεται στενότατα με τις δύο διαδικασίες απόκτησης και καταστροφής της ανθρώπινης διάστασης. Αυτή η ψυχο-κοινωνική γνώση και ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται κοινωνικο-πολιτιστικά στην καθημερινή μας ζωή πρέπει να γίνει συνειδητή, ώστε να μπούμε στη διαδικασία αυτοκαθορισμού. Αυτή τη διαδικασία γνωριμίας του εαυτού μας μέσω της παράστασης την αποκαλώ πολιτιστικό εγγραμματισμό. Μπορούμε επίσης να την αποκαλέσουμε «ποιητική του μετασχηματισμού». Από εκπαιδευτικό εργαστήριο σε σχέδιο έργου (project) της κοινότητας Dan Baron Cohen Αυτή η παιδαγωγική πρόταση ολοκληρώνεται σε οχτώ φάσεις, που αποτελούν τη δομή όλων των εργαστηρίων και των project μας με τους ακτήμονες, τους άστεγους, τα σωματεία εργαζομένων και τα κινήματα ιθαγενών και φοιτητών σε σχολεία, δάση, εγκαταλειμμένα κτίρια, πανεπιστήμια και καταυλισμούς, από τον υγρό, αφρο-ινδιάνικο βορρά της Βραζιλίας μέχρι το νότο με τους Ευρωπαίους και τους Ασιάτες. Προσαρμόζουμε τις φάσεις αυτές σε σχέση με τους σκοπούς, το κοινωνικο-πολιτιστικό πλαίσιο και την ηλικιακή ομάδα κάθε project, πειραματιζόμενοι με διάφορες εκφραστικές γλώσσες (τον προφορικό και το γραπτό λόγο, το θέατρο, τη μουσική, το χορό, τη μιμική, τις οπτικές και πλαστικές τέχνες), για να εξελίξουμε την καλλιτεχνική γλώσσα της πολιτιστικής μας δράσης. Αυτές οι φάσεις συμπλέκονται και πρέπει να τις προσαρμόζουμε και να τις επεξεργαζόμαστε συνεχώς (κυρίως όσες σχετίζονται με την παραγωγή), λαμβάνοντας υπόψη τη δεδομένη πραγματικότητα και το ευρύτερο πλαίσιο κάθε project. Φάση 1η: Μαθαίνουμε να δημιουργούμε μια σκηνή αυτοκαθορισμού: Ο συντονιστής εξηγεί την πρόταση της ευαισθησίας στην παράσταση μέσα από όρους όπως «αυτοεκτίμηση» και «ανθρώπινα δικαιώματα», καταδεικνύοντας τη διαφορά μεταξύ ατομικού και συλλογικού χρόνου, του χώρου και της επικοινωνίας, προκειμένου να δημιουργήσει έναν περιεκτικό διάλογο και μια δημοκρατική σκηνή, καθώς και το ασφαλές παιδαγωγικό περιβάλλον της διαδικασίας. Ο συντονιστής στοχεύει στη συμφωνία του συλλογικού χρόνου, του μέρους και της επικοινωνίας, της πρώτης συμφωνίας όλων όσοι είναι παρόντες, και αμέσως δείχνει ότι δεσμεύεται να εισάγει και να προστατεύσει τη συμφωνία αυτή. Αφού σχηματίσουν ζευγάρια, όσοι συμμετέχουν μπαίνουν στη συλλογική σκηνή του project, για να ανταλλάξουν απαντήσεις σε δύο συγκεκριμένες ερωτήσεις που καταθέτουν στο project και σχετίζονται με τη ζωή τους. Έτσι όπως μετακινούν τις καρέκλες τους και προκαλούν τις απαντήσεις τους, φτιάχνουν τη διαλογική σκηνή και τη βαθύτερη παιδαγωγική του project.

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 357 Φάση 2η: Μαθαίνουμε να καλλιεργούμε την αλληλεγγύη μπαίνοντας στη θέση του άλλου: Όσοι συμμετέχουν χωρίζονται σε δύο κύκλους των έξι ατόμων, για να κωδικοποιήσουν και να μελετήσουν το προσωπικό αντικείμενο που έφεραν στην πρώτη αυτή διαδικασία. Το αντικείμενο αυτό θα χρησιμεύσει για να αρχίσουμε να καθορίζουμε το θέμα του project και να παράγουμε τα συλλογικά αντικείμενα του project. Σε κλίμα χαλάρωσης αλλά και συγκέντρωσης η διαδικασία έχει ως εξής: 1) Κάθε μέλος παρουσιάζει το προσωπικό του αντικείμενο, ενώ μοιράζεται με τους υπόλοιπους το λόγο που το επέλεξε και τη σημασία αυτού του αντικειμένου στη ζωή του. 2) Έπειτα το προσωπικό αντικείμενο εκτίθεται σε δύο κύκλους ερωτήσεων, που υποβάλουν τα άλλα πέντε μέλη, με τη σειρά που κάθονται στον κύκλο. Ο αφηγητής αποφασίζει αν θέλει να απαντήσει σε μία ερώτηση πριν τεθεί η επόμενη. 3) Το επόμενο προσωπικό αντικείμενο εκτίθεται στην ίδια διαδικασία, μέχρι να παρουσιαστούν και να αποκωδικοποιηθούν όλα τα αντικείμενα. Με τον τρόπο αυτό κάθε αφηγητής μελετά τον κόσμο εντός του αντικειμένου του μέσα από τα μάτια των ανθρώπων του κύκλου και όλα τα προσωπικά αντικείμενα αποκαλύπτουν τους κόσμους που είναι παρόντες στον κύκλο. Η διαδικασία θέτει τα υποκειμενικά θεμέλια που θα στηρίξουν τους αντικειμενικούς στόχους του project. Επίσης, θα αποκαλύψει και θα στηρίξει τα υποκείμενα του project: Τι θέλω, τι θέλουμε και τι χρειαζόμαστε για να αλλάξουμε σε βάθος τον κόσμο μας; Φάση 3η: Μαθαίνουμε να δημιουργούμε συλλογικό κίνητρο: Τώρα κάθε κύκλος επιλέγει ένα συλλογικό αντικείμενο που έχει τη δυνατότητα να συμπεριλάβει και να αντιπροσωπεύσει όλες τις ιστορίες που ακούστηκαν μέσα από τα εξής πέντε βήματα: 1) Κάθε αφηγητής βάζει το προσωπικό του αντικείμενο σε ένα μέρος και αφού επιστρέψει στην αρχική σειρά στον κύκλο, προτείνει κάποιο από τα αντικείμενα των άλλων ως προσωρινό συλλογικό αντικείμενο, χωρίς να εξηγήσει το λόγο. 2) Αφού κάθε αφηγητής κάνει την πρότασή του, όλοι, με την ίδια σειρά, εξηγούν την επιλογή τους και απαντούν σε ερωτήσεις των υπολοίπων για την επιλογή τους. 3) Αντιδρώντας στη συλλογική προοπτική, κάθε αφηγητής μπορεί να αλλάξει την αρχική του πρόταση και να συμπεριλάβει αυτή τη φορά το δικό του προσωπικό αντικείμενο, καθώς αναζητάνε όλοι το αντικείμενο που έχει τη μεγαλύτερη ικανότητα να μετατραπεί στο συλλογικό αντικείμενο. Γίνονται διαπραγματεύσεις με τη σειρά και μέσα από αυτές ο κύκλος βγάζει την τελική του απόφαση (χωρίς ψηφοφορία)! 4) Μετά την επιλογή, το συλλογικό αντικείμενο αναπαρίσταται χωρίς λόγια, για να ταυτοποιηθεί το συλλογικό του νόημα. 5) Αυτό το συλλογικό νόημα γίνεται αντικείμενο μελέτης με άξονα τρία ερωτήματα: Ποια συλλογικά αντικείμενα και ποια υποκείμενα μπορούμε να αναγνώσουμε μέσα και από αυτό το αντικείμενο; Ποιες εκφραστικές γλώσσες θα μπορούσαν να θεωρηθούν καταλληλότερες για να τα υλοποιήσουν και να τα γνωστοποιήσουν; Και ποια δημόσια σκηνή αποτελεί την καταλληλότερη τοποθεσία για να το «δραματοποιήσουμε» όλο αυτό; Φάση 4η: Μαθαίνουμε να πειραματιζόμαστε χωρίς να φοβόμαστε μην κάνουμε λάθη: Αφού έρθουν όλοι σε συμφωνία, ανακαλύπτουν με πειραματισμούς τη συλλογική πρόταση μέσα από την εκφραστική γλώσσα ή τις εκφραστικές γλώσσες που φαίνονται να είναι οι καταλληλότερες για τους στόχους της. Όταν τοποθετούν δημόσια «επί σκηνής» και μετά αναλύουν τον πειραματισμό τους, τότε έχουμε ένα project. Τώρα οι κύκλοι κάνουν πρόβα σε κάθε βήμα της δημιουργίας αυτού του project, αναγνωρίζοντας και επιλύνοντας κάθε δυσκολία που μπορούν να φανταστούν, ενώ ταυτόχρονα κοιτάζουν σταδιακά τις «ποιητικές» της προοπτικές. Έτσι, οι διαφορετικοί κύκλοι ενσωματώνουν τον πειραματισμό τους σε μια δημόσια κολεκτίβα. Αυτή

358 6Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ η διαδικασία φαντασίας και πρόβας μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για τα αντικείμενα των δικών τους κύκλων, καθώς και κίνητρο γι αυτούς. Φάση 5η: Μαθαίνουμε να παράγουμε συλλογικά: Κατά τη διαδικασία παραγωγής του δημόσιου project θα προκύψουν νέα ερωτήματα, τα οποία μπορεί να αναδείξουν νέα συλλογικά αντικείμενα. Αυτά μπορούν να ενσωματωθούν στα αρχικά αντικείμενα των μικρών κύκλων, καθώς και το συλλογικό project. Έχει καθοριστική σημασία το να ενσωματωθούν όλα αυτά τα πεδία παραγωγής στη διαδικασία συλλογικής συναπόφασης, εάν οι ευθύνες χωριστούν ανάλογα με τις ικανότητες, λόγω της μεγάλης πίεσης που θέτουν οι χρονικές προθεσμίες. Έτσι, αποφεύγεται η υποτέλεια της συλλογικής μεθόδου στις επιταγές της παραγωγής, υπάρχει μέριμνα για τις ανάγκες της κολεκτίβας και το project διατηρεί το διαδικαστικό χαρακτήρα του. Φάση 6η: Μαθαίνουμε να αξιολογούμε συλλογικά: Αφού ολοκληρωθεί η συλλογική παραγωγή, όλοι επιστρέφουν στους αρχικούς τους κύκλους και χωρίζονται σε ζευγάρια, για να θυμηθούν κάθε φάση της διαδικασίας ξεχωριστά, αναγνωρίζοντας τις ανακαλύψεις και τις προκλήσεις τους. Η διαδικασία περιλαμβάνει τα ακόλουθα έξι βήματα: 1) Καθένας με τη βοήθεια του συνεργάτη του καταγράφει τις ανακαλύψεις του και σημειώνει τις προκλήσεις του υπό μορφή ερωτήσεων. Προσπαθεί να βρει ένα συμβολισμό της ανακάλυψης αυτής με τη μορφή ενός νέου προσωπικού αντικειμένου. 2) Κάθε ζευγάρι ενώνει τις ερωτήσεις των δύο μελών σε μία βασική ερώτηση, που συμβολίζει την κύρια πρόκληση της διαδικασίας. 3) Ξανασχηματίζονται οι αρχικοί κύκλοι. Παρουσιάζεται στον κύκλο κάθε βασική ερώτηση και ο κύκλος επιλέγει μια συλλογική ερώτηση με την ίδια διαδικασία και σειρά όπως στο προσωπικό αντικείμενο. 4) Ο κύκλος χωρίζεται σε δύο τριάδες (αυτόν που κάνει ερωτήσεις, αυτόν που απαντά κι αυτόν που ακούει), προκειμένου να συζητήσουν τη συλλογική ερώτηση και να τη μετατρέψουν σε πρόταση για το επόμενο project. 5) Τα μέλη κάθε κύκλου συγκεντρώνονται ξανά, για να συμπεριλάβουν τις προτάσεις τους και να αποφασίσουν πώς θα τις παρουσιάσουν, καθώς και το ποιος θα συμμετάσχει στην οργάνωση της συλλογικής μνήμης της διαδικασίας. 6) Οι κύκλοι ενώνονται σε ένα μεγάλο κύκλο για να σημειώσουν όλες τις νέες προτάσεις. Η συλλογική αξιολόγηση καταλήγει στο μεγάλο κύκλο, που ακούει την ανακάλυψη του (νέου προσωπικού αντικειμένου) κάθε μέλους. Φάση 7η: Μαθαίνουμε να φροντίζουμε τη συλλογική μνήμη: Ο συντονιστής μαζί με έναν τουλάχιστον εκπρόσωπο κάθε κύκλου εισάγουν τις αποφάσεις των μελών στη δημιουργία της μνήμης του project. Αυτή η μνήμη θα χρειαστεί ακόμα την τεκμηρίωση αυτής της τελευταίας συλλογικής φάσης και του τελικού τελετουργικού της συνέχειας. Φάση 8η: Μαθαίνουμε να δημιουργούμε ένα τελικό τελετουργικό της συνέχειας: Η συλλογική, πολιτιστική δραστηριότητα ολοκληρώνεται με μια παράσταση που αναγνωρίζει και εξηγεί το επόμενο βήμα της μεταβολής. Στο μέρος όπου εκτυλίχθηκε η συλλογική παραγωγή, μπροστά στην κοινότητα, όσοι συμμετέχουν θυμούνται όλη τη συλλογική διαδικασία υπό μορφή πολιτιστικής παρουσίασης, η οποία συμπεριλαμβάνει τις νέες προτάσεις που προέκυψαν κατά την αξιολόγηση. Επιλεγμένη βιβλιογραφία Baron Cohen D. (1996), Resistance to liberation: decolonising the mindful-body, Performance Research 1, 2, σελ. 60-74

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 359 Baron Cohen D. & King J. (1996), Dramatherapy: radical intervention or counter-insurgency?, στο Jennings S. (επιμ.), Dramatherapy 3: Theory and Practice. Λονδίνο: Routledge, σελ. 269-283 Baron Cohen D. (2005), Towards a performance-based pedagogy of self-determination, στο Crowther, Galloway and Martin (επιμ.), Popular Education: Engaging the Academy, NIACE, Leister, σελ. 192-203 Freire P. και Macedo D. (1987), Reading the World, Reading the Word, RKP, London Fromm E. (1997), The Fear of Freedom, Routledge, London Kershaw B. (1999), The Radical in Performance, Routledge, London Thiong o N. Wa (1982), Decolonising the Mind, Heinemann, London Thiong o N. Wa (1993), Moving the Centre, Heinemann.fdp, London Μετάφραση από τα αγγλικά: Κατερίνα-Σοφία Γεωργιάδου

Φωνές και όψεις του «άλλου»: το εκπαιδευτικό δράμα στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση σε μια εποχή μεταβολών και ετεροτήτων Φωκίων Γεωργιάδης Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, ΜΑ στην Εκπαίδευση (Συγκριτική Παιδαγωγική και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση), Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, υποψήφιος διδάκτορας του Institute of Education, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου Απόστολος Ζήσιμος Εκπαιδευτικός Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ΜΑ στην Εκπαίδευση, Πανεπιστήμιο Brunel, Λονδίνο Περίληψη H παρουσίαση αυτή επιχειρεί μια ανάλυση της δραματικής/θεατρικής τέχνης ως εργαλείο μάθησης στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση και στον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα που έχει αποκτήσει σήμερα. Η βασική συλλογιστική της είναι ότι η δραματική/ θεατρική τέχνη δεν είναι μόνο ένα μάθημα που μπορεί να συμπεριληφθεί ξεχωριστά στο αναλυτικό πρόγραμμα, αλλά και ότι μπορεί να λειτουργήσει ως διδακτικό εργαλείο «συνδυαστικά» και ως διαθεματικός άξονας της διαπολιτισμικότητας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Εξετάζει και προβάλλει τη χρήση της δραματικής τέχνης, το ρόλο και την αξία της, καθώς και τις πρακτικές και τη μεθοδολογία της στην υπηρεσία της πολυεθνικής σύνθεσης του σημερινού δημοτικού σχολείου. Στην παρουσίαση αυτή εστιάζουμε σε διδακτικές προσεγγίσεις, που δηλώνουν μια στροφή από μια στενά δομιστική, θεωρητική προσέγγιση σε μια προσέγγιση πιο φαινομενολογική, πιο εμπειρική, προκειμένου να προαχθεί η ολιστική εξέλιξη της προσωπικότητας των μαθητών/μαθητριών, ενθαρρύνοντας μια σημαντική έννοια του «εαυτού» μας και αποθαρρύνοντας τις αρνητικές προβολές που αφορούν τους «άλλους». Πρέπει να παρατηρείτε όλους τους ανθρώπους το ίδιο. Τους ξένους σαν οικείους, αλλά και τους οικείους σαν ξένους (Brecht, στο Ewen, 1967, σελ. 219). Αντί προλόγου: Η αξία του δράματος στην πολιτισμική ετερότητα της εκπαίδευσης Ζούμε σε έναν ολοένα και πιο έντονα πολυπολιτισμικό κόσμο. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για μια εκπαίδευση που προωθεί το σεβασμό στην ετερότητα και την πολυμορφία. Η καθιέρωση όμως ενός λειτουργικού σχολικού περιβάλλοντος που ενθαρρύνει την ετερότητα δημιουργεί μερικά δυσεπίλυτα ερωτηματικά. Αφενός υπάρχει το ζήτημα της θετικής αντιμετώπισης της ετερότητας, πώς οι διάφορες ταυτότητες διατηρούνται και εκφράζονται μέσα στον κοινό τόπο της εκπαίδευσης. Και αφετέρου υπάρχει το ζήτημα για το πώς ο διαφοροποιημένος σχολικός πληθυσμός θα μπορέσει να εργαστεί από κοινού. Η παιδική ηλικία είναι μια κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη της συμπεριφοράς και το σχηματισμό της προσωπικότητας του ανθρώπου. Σε αυτή τη φάση της ζωής εμφυτεύονται «πολιτικές συμπεριφορές, όπως η ενσυναίσθηση και η

ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ 361 αλληλεγγύη, η αίσθηση της ελευθερίας και το συναίσθημα για το τι είναι σωστό και τι λάθος» (Schmidt-Sinns 1980, σελ. 178). Το θέατρο όμως, με τις διάφορες μορφές του, αποτελεί ένα εργαλείο στρατηγικής για αλλαγή της κοινωνίας που ζούμε (Greenwood 1999). Επομένως, και το εκπαιδευτικό δράμα μπορεί να λειτουργήσει ως μια μορφή κοινωνικής παρέμβασης που στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των μαθητών απέναντι σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας. Η δυνατότητα που δίνεται στους μαθητές/μαθήτριες μέσα στην τάξη να αποδεχτούν τον κόσμο του άλλου και, τουλάχιστον προσωρινά και ως έναν ορισμένο βαθμό, να τον δοκιμάσουν ως δικό τους μέσω του εκπαιδευτικού δράματος ή του θεάτρου είναι θέματα ζωτικής σημασίας μέσα στο σύγχρονο πολυπολιτισμικό εκπαιδευτικό πλαίσιο. Η δραματική τέχνη στο σημερινό πολυπολιτισμικό σχολείο αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της διαδικασίας, κατά την οποία τα παιδιά μπορούν να μαθαίνουν με την ενεργό συμμετοχή τους. Περιγράφεται ως μέσο με το οποίο αναπαριστώνται πραγματικές καταστάσεις και γεγονότα της ζωής. Παρέχει στους μαθητές/μαθήτριες την ευκαιρία να εξετάζουν ανθρώπινες εμπειρίες μέσω φανταστικών ρόλων Δουλεύοντας με μάσκες για προετοιμασία θεατρικής παράστασης. και καταστάσεων και να εκτιμούν την ουσιαστική συμβολή του θεάτρου και της δραματικής τέχνης στην ποιότητα ζωής τους. Οι τέχνες είναι ένας δημιουργικός τομέας, όπου μπορούμε να αναπτύξουμε τις ταυτότητές μας, με τη δημιουργία, την παρουσία ή ακόμα και με την άρνηση, την αντίθεση (Smiers 2004). Το εκπαιδευτικό δράμα αναγνωρίζει έτσι ότι ζούμε στη μέση μιας πολλαπλότητας αλήθειας, ταυτοτήτων και παραδόσεων αισθητικής και υποκριτικής, προϋποθέτει την αναγνώριση της ισοτιμίας των πολιτισμών (Taylor 1994) και απευθύνεται όχι μόνο στα μέλη των μειονοτήτων, αλλά εξίσου στα μέλη της πλειονότητας, ανοίγοντας το δρόμο για πολιτιστική όσμωση και αλληλεπίδραση πολιτισμών. Η διαπολιτισμικότητα εξάλλου αφoρά στην εναλλαγή ταυτοτήτων και την εξέλιξη των μορφών τέχνης. Αν η διαπολιτισμικότητα γεννιέται μέσω της συνάντησης του εαυτού μας και του άλλου, η πραγματική πρόκληση είναι να διατηρηθεί η αμοιβαιότητα αυτής της δυναμικής. Το δράμα λοιπόν στην εκπαίδευση παρέχει στους μαθητές/μαθήτριες την ευκαιρία να εργαστούν συνεταιρικά σε ένα κοινό πρόγραμμα. Ως συνεργατική μορφή τέχνης στηρίζεται απαραίτητα στην εμπιστοσύνη. Έχει γίνει προ πολλού παραδεκτό ότι μια από τις θετικές ιδιότητες της δραματικής τέχνης στην εκπαίδευση είναι η έμφαση που δίνει στη συμπόρευση και τη συνεργασία περισσότερο παρά στις εξατομικευμένες πρακτικές εκμάθησης. Εκπαιδευτικό δράμα: γνώση, πολιτισμός αλλά και αμοιβαιότητα Ένα μεγάλο μέρος της κατανόησής μας της αξίας του εκπαιδευτικού δράματος έχει προέλθει από τον Piaget (1962), τον Vygotsky (1978) και τον Bruner (1990), οι οποίοι ασχολήθηκαν κυρίως με το ρόλο του δράματος στην ανάπτυξη των παιδιών. Θεώρησαν τα παιδιά ως ενεργούς εξερευνητές του κόσμου τους. Με κάθε νέα σύγκρουση ή αλληλεπίδραση, αυτά είναι σε θέση να ανακαλύψουν τις νέες έννοιες και να αναπτύξουν έτσι πιο σύνθετη αντίληψη και δεξιότητα. Το εκπαιδευτικό δράμα είναι επομένως ένα σημαντικό μέρος της διαδικασίας της γνώσης, μια μέθοδος όπου μπορούν να μάθουν συμμετέχοντας ενεργά (McClintock 1984). Μέσα από αυτό ενισχύεται η μάθηση σε όλες τις άλλες περιοχές του αναλυτικού προγράμματος. Οι μαθητές/ μαθήτριες είναι σε θέση να κάνουν τις συνδέσεις μεταξύ της προηγούμενης και της τρέχουσας μάθησης, καθώς επίσης και μεταξύ των διάφορων θεματικών περιοχών, καθιστώντας τη με αυτό τον τρόπο προσωπική υπόθεση. Επίσης, αυξάνουν τη γνώση και την εκτίμησή τους για το θέατρο, τις δραματικές τέχνες και όλες τις καλές τέχνες. Συμβάλλει ακόμα στην ενθάρρυνση της διά βίου μάθησης (Dockett & Fleer 1999, Anning 1994, σελ. 67-75, Dunn 1996, σελ.19-