ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ. Ευχαριστούμε τον Πολυχώρο «Αθηναΐς» για τη συνεργασία του στη λειτουργία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο χώρο της έκθεσης.

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Προλογικό Σημείωμα...4 Πριν ξεκινήσετε...5 Εισαγωγή...6 Κεφάλαιο 1 Ιερά Κορυφής...7 Τα αφιερώματα...9 Κεφάλαιο 2 Η έκφραση της μινωικής λατρείας στη φύση... 10 Κεφάλαιο 3 Η λατρεία εντός των τειχών... 12 Ιερά σύμβολα και λατρευτικά σκεύη...13 Η αρχή του τέλους μιας μεγάλης παράδοσης... 15 Κατάλογος εικόνων...16 Βιβλιογραφία...16 Γενική επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη, αρχαιολόγος Κείμενα: Έλενα Μπαζίνη, αρχαιολόγος Επιμέλεια κειμένων: Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας Ευχαριστούμε τον Πολυχώρο «Αθηναΐς» για τη συνεργασία του στη λειτουργία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο χώρο της έκθεσης. Αθήνα, 2006 2 3

Προλογικό σημείωμα Το Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με τον Πολυχώρο «Αθηναΐς» παρουσιάζει για πρώτη φορά στο κοινό ένα μέρος της συλλογής Ν. Μεταξά, η οποία παραχωρήθηκε στο ελληνικό δημόσιο το 1977 και έκτοτε ανήκει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Η σημαντική αυτή συλλογή περιλαμβάνει 2.229 αντικείμενα που χρονολογούνται από τη Νεολιθική ως τη Ρωμαϊκή περίοδο. Φτιαγμένα από απλά ή πολύτιμα υλικά, τα αντικείμενα αυτά αγγεία, εργαλεία, όπλα, κοσμήματα, ειδώλια, γλυπτά και επιγραφές τεκμηριώνουν σχεδόν ολόκληρη την εξέλιξη της κρητικής τέχνης και τεχνικής, καλύπτοντας το φάσμα τριάντα τεσσάρων αιώνων δημιουργίας. Τα διακόσια πενήντα έξι αντικείμενα της έκθεσης «Η Κρήτη ταξιδεύει...» αντικατοπτρίζουν το χρονικό αυτό φάσμα. Έχουν επιλεγεί με κριτήριο όχι μόνο την καλλιτεχνική τους αξία αλλά και τη σημασία τους για την κατανόηση του κρητικού πολιτισμού, διασφαλίζοντας συνεπώς και τον εκπαιδευτικό και ερμηνευτικό χαρακτήρα της έκθεσης. Η Συλλογή διαθέτει ένα ιδιαίτερα σημαντικό σύνολο μινωικών σφραγίδων, μέρος του οποίου παρουσιάζεται στην έκθεση. Για το λόγο αυτό, αλλά και γιατί η σφραγιδογλυφία αποτελεί την πλουσιότερη πηγή πληροφοριών για πολλούς τομείς της ζωής στη μινωική Κρήτη, η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων επέλεξε να παρουσιάσει στο χώρο της έκθεσης ένα πρόγραμμα για μικρά παιδιά, επικεντρωμένο στη θεματολογία των σφραγίδων. Άλλωστε, οι σχηματοποιημένες μορφές ανθρώπων και ζώων ανταποκρίνονται στην αντίληψη της απεικόνισης κατά την παιδική ηλικία. Η σφραγιδογλυφία προσφέρεται επομένως για την προσέγγιση του γνωστικού αντικειμένου μέσα από εικόνες και συναντά βεβαίως τη διάθεση των παιδιών για παιχνίδι. Για τα μεγαλύτερα παιδιά, που διαθέτουν πιο σύνθετες δεξιότητες, αδράξαμε την ευκαιρία να προσεγγίσουμε το μινωικό κόσμο μέσω του νήματος που διατρέχει κάθε έκφραση της ζωής και της τέχνης της εποχής: εκείνο των θρησκευτικών δοξασιών και των τελετουργικών πρακτικών. Με αφορμή τα σκεύη, τα ειδώλια και τα λατρευτικά αντικείμενα που εκτίθενται, έγινε προσπάθεια να ανοίξει ένα παράθυρο στον κόσμο των συμβόλων και των συμβολισμών χωρίς περιττή αρχαιολογική ορολογία, που μάλλον τίποτε πέρα από τη δυσκολία στην κατανόηση δεν θα είχε να προσφέρει. Έτσι, με κίνητρο το μυστηριακό κόσμο της μινωικής μυθοπλασίας, τα παιδιά καθοδηγούνται να αναζητήσουν την κοινωνική και πολιτειακή οργάνωση, καθώς και τομείς του καθημερινού βίου των ανθρώπων της Εποχής του Χαλκού στην Κρήτη. Και για τα δύο προγράμματα ως μέθοδος προσέγγισης ορίστηκε η ανακαλυπτική, που στη συγκεκριμένη περίπτωση αφορά στην εξερεύνηση από τα ίδια τα παιδιά του μινωικού κόσμου μέσα από αντικείμενα και λογικές συνεπαγωγές, ακολουθώντας δηλαδή τα βήματα της ίδιας της αρχαιολογικής έρευνας. Μιας και η έκθεση άνοιξε τις πόρτες της μακριά από το κέντρο της Αθήνας δίνοντας ένα μήνυμα αποκέντρωσης, τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι μια ανοιχτή πρόσκληση, καταρχήν για τα σχολεία των δυτικών προαστίων, αλλά και για τα παιδιά της πρωτεύουσας που σπάνια έχουν την ευκαιρία να διερευνήσουν μέσα από πραγματικά αντικείμενα τη ζωή και τη σκέψη των ανθρώπων που δημιούργησαν τον πρώτο «κρατικό» μηχανισμό της σημερινής Ευρώπης. Μαρία Πάντου Αρχαιολόγος Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων την περιπλάνηση στις επόμενες σελίδες, λίγα λόγια για το έντυπο που κρατάτε στα χέρια σας. Σχεδιάστηκε με αφορμή την αρχαιολογική έκθεση με τίτλο «Η Κρήτη ταξιδεύει. Αντικείμενα από τη Συλλογή Ν. Μεταξά του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου» που φιλοξενείται στον Πολυχώρο «Αθηναΐς». Απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ασχολείται με το χαρακτήρα της θρησκείας στην Κρήτη την Εποχή του Χαλκού. Επιχειρεί να συμβάλει στην κατάλληλη προετοιμασία του εκπαιδευτικού που επιθυμεί να επεξεργαστεί το υλικό αυτό, με σκοπό την περαιτέρω διαχείρισή του μαζί με τους μαθητές κατά τρόπο ευχάριστο και δημιουργικό. Περιλαμβάνει καρτέλες δραστηριοτήτων που απευθύνονται στους μαθητές και προτείνονται ενδεικτικά ως ένα μέσο γνωριμίας τους με το μινωικό κόσμο. Μια διαφορετική επιλογή Όπως θα διαπιστώσετε στις σελίδες που ακολουθούν, το θέμα της μινωικής θρησκείας δεν είναι καθόλου απλό και κρύβει ακόμη πολλά ερωτήματα που δεν έχουν μέχρι στιγμής απαντηθεί από την αρχαιολογική έρευνα. Ωστόσο, δεν παύει να κρύβει συγχρόνως μια περίεργη γοητεία αλλά και να αποτελεί μια διαφορετική πηγή πληροφοριών που φωτίζει πολλές πτυχές του μινωικού κόσμου. Έτσι, ένα τέτοιο θέμα μπορεί να γίνει ελκυστικό για τους μαθητές γιατί: Διαπνέεται από μια ατμόσφαιρα μυστηρίου που μπορεί να παρακινήσει την περιέργειά τους και να προκαλέσει το ενδιαφέρον τους. Μπορεί να αποτελέσει ένα διαφορετικό μέσο για τη γνωριμία τους με έναν ιδιόρρυθμο όσο και πολλαπλά σημαντικό κόσμο. Έτσι, προσφέρεται η ευκαιρία να ανακαλύψουν στοιχεία για τον τρόπο ζωής και σκέψης των Μινωιτών ξεκινώντας από μια διαφορετική αφετηρία: την αντίληψη του λαού αυτού για το θείο. Κάποια από τα ερωτήματα που προκύπτουν μέσα από την αναζήτηση των παραμέτρων της μινωικής θρησκείας μπορούν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των νέων στο πλαίσιο του ευρύτερου προβληματισμού τους σε ζητήματα που αφορούν στην ιστορία των θρησκειών. Από τη θεωρία στην πράξη Το εκπαιδευτικό υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί με δύο τρόπους: Α. Σε συνέχεια του αντίστοιχου εκπαιδευτικού προγράμματος: Διευκρινίζεται ότι κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού προγράμματος που διοργανώνεται στις αίθουσες της έκθεσης, οι καρτέλες δραστηριοτήτων που περιλαμβάνονται στο έντυπο συμπληρώνονται επί τόπου από τους μαθητές, συντελώντας στην κατανόηση των εκθεμάτων. Μετά τη λήξη του προγράμματος οι εκπαιδευτικοί μπορούν να προμηθευθούν δωρεάν το έντυπο από τον εκθεσιακό χώρο και να επεξεργαστούν τις πληροφορίες. Επιπλέον, αν επιθυμούν, μπορούν να συνεχίσουν τη διδασκαλία του στην σχολική τάξη, εμπλουτίζοντάς το με δικές τους εκπαιδευτικές δραστηριότητες, και να το εντάξουν στη διδασκαλία του αρχαίου κόσμου. Μπορούν ακόμη να διδάξουν το εκπαιδευτικό υλικό και σε τμήματα του ίδιου Πριν ξεκινήσετε σχολείου που δεν μπόρεσαν να συμμετάσχουν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Β. Ανεξάρτητα από την έκθεση: Οι εκπαιδευτικοί που δεν είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα, μπορούν να προμηθευτούν το έντυπο ως δανειστικό υλικό από το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας του Υπουργείου Πολιτισμού, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως συμπληρωματικό βοήθημα στο πλαίσιο μαθημάτων, όπως αυτό της ιστορίας. Στην περίπτωση αυτή μπορούν να φωτοτυπήσουν το έντυπο και τις καρτέλες δραστηριοτήτων, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν από κάθε μαθητή ξεχωριστά. Οι καρτέλες Οι καρτέλες δραστηριοτήτων απευθύνονται σε μαθητές ηλικίας από 12 έως 17 ετών. Σχεδιάστηκαν προκειμένου να εμπεδώσουν οι μαθητές τις γνώσεις που αποκόμισαν κατά τη διάρκεια είτε του εκπαιδευτικού προγράμματος είτε της διδασκαλίας του υλικού στη σχολική αίθουσα. Για την καλύτερη διαχείρισή τους είναι χωρισμένες σε τρεις θεματικές ομάδες: α)τα ιερά σύμβολα στη μινωική λατρεία, β)τα αφιερώματα και γ) Τα λατρευτικά σκεύη. Η διάρθρωσή τους ακολουθεί την αναγωγή από το ειδικό στο γενικό καθώς και την ένταξη κάθε επιλεγμένου εκθέματος στο κατάλληλο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Στην αρχή κάθε καρτέλας παρουσιάζεται ένα χαρακτηριστικό αντικείμενο από την έκθεση που συνοδεύεται από μια σύντομη περιγραφή. Ακολουθούν φωτογραφίες αρχαιολογικών ευρημάτων που δεν προέρχονται από την έκθεση αλλά σχετίζονται με κάποιο τρόπο με το αντικείμενο της πρώτης εικόνας. Οι μαθητές καλούνται καταρχήν να εντοπίσουν τη σχέση που συνδέει τα αντικείμενα μεταξύ τους και στη συνέχεια να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτήσεων που στοχεύουν στην «εκπαίδευση του βλέμματος» και στην ορθή «ανάγνωση» των αντικειμένων. Μια αφορμή Σε κάθε περίπτωση, το έντυπο μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης και ως υλικό βάσης στο πλαίσιο πολιτιστικών εκδηλώσεων που διοργανώνονται στα σχολεία. Τέλος, ελπίζουμε η αξιοποίηση του υλικού αυτού από τους εκπαιδευτικούς να αποτελέσει μια αφορμή για τους μαθητές, προκειμένου να δουν με μια διαφορετική ματιά το μινωικό κόσμο αλλά και την ιστορία των θρησκειών στη Μεσόγειο. 4 5

Εισαγωγή Η μινωική θρησκεία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί για τους ερευνητές ένα αίνιγμα. Όσο τα συστήματα γραφής των Μινωιτών, τα Ιερογλυφικά και η Γραμμική Α γραφή, παραμένουν άγνωστα, δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε κείμενα χαραγμένα στον πηλό ή την πέτρα ως πηγές για την κοινωνική ζωή και το θρησκευτικό βίο. Η σημαντικότερη πηγή πληροφοριών που διαθέτουμε είναι οι παραστάσεις που έχουν σωθεί σε χρυσά δαχτυλίδια, σφραγίδες και σφραγίσματα, αλλά και στη μεγάλη ζωγραφική και στις τοιχογραφίες που απεικονίζουν μυθολογικές ή λατρευτικές σκηνές. Ωστόσο, αν και οι παραστάσεις αυτές αποτελούν πολύτιμο μέσο για την ερμηνεία των λατρευτικών πρακτικών, η ανάγνωσή τους σήμερα είναι αβέβαιη. Όπως όλες οι λατρευτικές απεικονίσεις σε κάθε θρησκεία, έτσι και οι εικόνες της μινωικής λατρείας στηρίζονται σε κώδικες και συμβολισμούς που τότε όλοι μπορούσαν να αναγνωρίσουν, αφού από μικρά παιδιά παρακολουθούσαν τις θρησκευτικές τελετές και γνώριζαν τα πρόσωπα θεών και δαιμόνων. Τέχνη και θρησκεία Πόσες ερμηνείες επιδέχονται άραγε αυτές οι θρησκευτικές παραστάσεις; Κατά πόσο οι Μινωίτες επιστρατεύουν την τέχνη για να διηγηθούν τη ζωή των θεών και τη δική τους ή και για να περάσουν ακόμη συγκεκριμένα μηνύματα; Μια προσεκτική ματιά στις πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας, μας οδηγεί σε ορισμένα χρήσιμα συμπεράσματα. Στα μινωικά ανάκτορα, όπου η κοσμική εξουσία «συγκατοικούσε» με τη θρησκευτική, η μεγάλη ζωγραφική που κοσμεί τις αίθουσες τελετουργιών απεικονίζει μεγαλοπρεπείς πομπές ανθρώπων, πλούσιες προσφορές και λατρευτικές πρακτικές. Ο επιβλητικός τους χαρακτήρας δεν είναι τυχαίος. Η μινωική παντοδυναμία χρειαζόταν να προβληθεί με κάθε τρόπο, και ιδιαίτερα μέσα από τις θρησκευτικές παραστάσεις. Έτσι, στα ανάκτορα εικονιζόταν η επίσημη εκδοχή της λατρείας, που θα εξυπηρετούσε την ιδεολογική προπαγάνδα της εξουσίας με δύο βασικούς αποδέκτες: από τη μία το λαό, προκειμένου να αποδεχτεί την αδιαφιλονίκητη ισχύ της κεντρικής εξουσίας, και από την άλλη τα γειτονικά κράτη, προκειμένου να αναγνωρίσουν το μεγαλείο του μινωικού κόσμου. Ωστόσο, στις θρησκευτικές σκηνές που απεικονίζονται σε σφραγιδόλιθους και σφραγιστικά δαχτυλίδια μπορεί να παρατηρήσει κανείς ένα διαφορετικό ίσως πιο αυθεντικό και «ελεύθερο» τρόπο έκφρασης της μινωικής τέχνης. Εδώ αποκαλύπτονται τα βαθύτερα θρησκευτικά συναισθήματα αυτού του λαού μέσα από αφηγηματικές συνθέσεις θυσιών και θρησκευτικών τελετών σε απλά υπαίθρια ιερά, απεικονίσεις της ίδιας της θεότητας αλλά και των απλών ανθρώπων στην προσπάθειά τους να επικοινωνήσουν μαζί της. Πάντως, λαμβάνοντας ως πηγή την εικονογραφία μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η μινωική θρησκεία ήταν συνυφασμένη με τη λατρεία της φύσης. Κεντρικό πρόσωπο φαίνεται ότι ήταν η Μεγάλη Θεά, η οποία ταυτιζόταν με τη φύση, τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Μάλιστα, συνοδευόταν συχνά από το νεαρό θεό, που είχε έναν ιδιαίτερο συμβολισμό. Οι Μινωίτες τον φαντάζονταν δηλαδή να πεθαίνει και να ξαναγιεννέται κάθε χρόνο, συμβολίζοντας έτσι το θάνατο και την αναγέννηση της φύσης μέσα από την εναλλαγή των εποχών του έτους, από το χειμώνα στην άνοιξη. Οι απεικονίσεις της μινωικής θεάς ποικίλλουν. Στη λεγόμενη «Θεά των Όφεων» τα ζώα που τη συνοδεύουν τονίζουν την κυριαρχία της στην άγρια φύση ενώ το γυμνό της στήθος είναι σύμβολο της γονιμότητας. (εικ. 1) Τόποι λατρείας: Η λατρεία στην ύπαιθρο Λατρεία και θρησκεία είναι δύο όροι που αλληλοσυμπληρώνονται αλλά δεν ταυτίζονται μεταξύ τους. Έτσι, η θρησκεία εκφράζει την πίστη των ανθρώπων σε υπερφυσικές δυνάμεις, οι οποίες δηλώνονται μέσα από τη μυθολογική δράση θεών, δαιμόνων ή ακόμα και ηρώων. Αντιθέτως, η λατρεία έχει να κάνει με την εκδήλωση αυτής της πίστης. Περιλαμβάνει επομένως την εκτέλεση δρωμένων προς τιμή ή προς μίμηση της μυθολογικής δράσης κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών. Μέσω αυτών των «λατρευτικών πράξεων» οι πιστοί αποδεικνύουν την αφοσίωσή τους στην ανώτερη δύναμη που τους καθοδηγεί. Οργανωμένη έκφραση λατρείας με τη μορφή της συγκέντρωσης πιστών σε έναν ιερό χώρο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (π.χ. ιερό τέμενος) δεν πρέπει να υπήρχε κατά τους προανακτορικούς χρόνους (2800-2100 π.χ.). Οι Μινωίτες φαίνεται ότι προτιμούσαν για την άσκηση της λατρείας τους άλλοτε το εσωτερικό σπηλαίων, άλλοτε ορισμένους τόπους σε αγροτικές περιοχές (αγροτικά ιερά), που στην ουσία ήταν περάσματα για τους κατοίκους των γύρω οικισμών, κι άλλοτε τους χώρους ταφής των προγόνων τους (προγονολατρεία), γεγονός που υποδηλώνει τις μεταθανάτιες αντιλήψεις του λαού αυτού. Φαίνεται πάντως ότι οι Μινωίτες σε διαφορετικές χρονικές στιγμές χρησιμοποιούσαν άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο τον καθένα από αυτούς τους χώρους λατρείας. Ιερά Κορυφής Με την έναρξη της δεύτερης χιλιετίας και την ίδρυση των πρώτων ανακτόρων, η έκφραση κοινής λατρείας απέκτησε μαζικό χαρακτήρα. Οι Μινωίτες συγκεντρώνονταν σε υψώματα ή κορυφές βουνών για να λατρέψουν τη θεά τους, ελπίζοντας ίσως ότι θα εμφανιζόταν εκεί, μπροστά στο πλήθος των πιστών που παρακαλούσαν για τη βοήθειά της. Η επιλογή αυτών των θέσεων δεν ήταν τυχαία. Οι ιεροί αυτοί τόποι, πιο γνωστοί ως Ιερά Κορυφής, ήταν τόσο επιβλητικοί που δημιουργούσαν ατμόσφαιρα κατάλληλη για τη λατρεία. Η φυσική τους διαμόρφωση και η θέση τους στο τοπίο έκανε τις κορυφές αυτές ιδιαίτερες και σημαντικές για την περιοχή. Οι κάτοικοι των γύρω αγροτικών και κτηνοτροφικών περιοχών φαντάζονταν ότι η κορυφή του βουνού, ένα σημείο μεταξύ ουρανού και γης, ήταν ο τόπος κατοικίας ή το σημείο εμφάνισης της θεότητάς τους, η οποία προστάτευε τους ίδιους αλλά και τα αγαθά της φύσης. Ήταν πολύ πιθανό το σχήμα των βράχων μιας κορυφής, ανάλογα το φως της ημέρας, να θύμιζε από μακριά στους Μινωίτες κάποια φανταστική μορφή ανθρώπου, πουλιού ή ζώου, με αποτέλεσμα να συνδέουν το βουνό με το μινωικό πάνθεον κι εκεί να διαμορφώνουν τα ιερά τους. Το παράδειγμα του ιερού όρους της Κνωσού, του Ιυττού (σημερινού Γιούχτα), είναι ίσως διαφωτιστικό. Η μορφή της κορυφογραμμής του θυμίζει την πλάγια όψη (προφίλ) ξαπλωμένου ανδρικού προσώπου, πράγμα που στα αρχαία χρόνια δημιούργησε τις παραδόσεις του τάφου του Δία, απ όπου πήρε το όνομά της η κορυφή Ιυττός. Εδώ ήρθε στο φως Ιερό Κορυφής των παλαιοανακτορικών χρόνων (1900-1800 π.χ.). (εικ. 2) Κεφάλαιο 1 6 7

Κεφάλαιο 1 Στις κορυφές αυτές δεν υπήρχαν επιβλητικά κτήρια με τη μορφή των ναών που γνωρίζουμε από την ελληνική αρχαιότητα. Αντίθετα, θα πρέπει να υπήρχαν ιερά τεμένη, δηλαδή υπαίθριοι ιεροί τόποι, σαφώς οριοθετημένοι από έναν απλό περίβολο. Στο εσωτερικό τους θα ήταν διαμορφωμένοι βωμοί και εστίες, όπου οι άνθρωποι άφηναν τις προσφορές τους. Μετά την καταστροφή των πρώτων ανακτόρων, γύρω στο 1700 π.χ., πολλά από τα υπαίθρια αυτά ιερά εγκαταλείφθηκαν. Την περίοδο όμως που ακολούθησε, με την ίδρυση των νέων ανακτόρων, ορισμένα από αυτά αναβαθμίστηκαν με τη διαμόρφωση κτιστών περιβόλων, που περιέκλειαν κτίσματα ελαφρά, ίσως ξύλινα, χωρισμένα σε τρία μέρη, από τα οποία το κεντρικό ήταν υπερυψωμένο. Οι προσόψεις τους ήταν διακοσμημένες με ιερά σύμβολα (π.χ. κέρατα, διπλοί πελέκεις) που δήλωναν την παρουσία της θεότητας. Οι ιδιαίτερες κορυφές βουνών και λόφων συνέχισαν για πολλούς αιώνες να τραβούν την προσοχή των ανθρώπων, που τις φαντάζονταν σαν κατοικίες θεών και υπερφυσικών δυνάμεων. Ενδεικτικές είναι οι θρησκευτικές αντιλήψεις των ανθρώπων από την ελληνική αρχαιότητα, σύμφωνα με τις οποίες οι υψηλές κορυφές του Ολύμπου ήταν η «κατοικία» των θεών. Ακόμα και μέχρι σήμερα χτίζονται εκκλησάκια στις κορυφές των βουνών και δεν είναι λίγα τα ξωκλήσια αφιερωμένα στον Προφήτη Ηλία που χτίστηκαν πάνω στα ερείπια ιερών των προϊστορικών χρόνων. Τα αφιερώματα Από όσα αντικείμενα έχουν έρθει στο φως από ανασκαφές στα Ιερά Κορυφής μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα σχετικά με τον τρόπο που λάτρευαν οι Μινωίτες τη θεότητά τους. Μπορούμε να τους φανταστούμε, λοιπόν, να επισκέπτονται τα Ιερά Κορυφής κατά τη διάρκεια της μέρας ή της νύχτας, κρατώντας πυρσούς για να φωτίζουν το μονοπάτι που θα τους οδηγούσε στον ιερό τόπο. Η εικόνα αυτή θα ήταν σίγουρα πολύ επιβλητική. Μαζί τους θα έφερναν τις προσφορές τους, που μπορεί να ήταν αγροτικά προϊόντα σε ειδικά σκεύη και αγγεία, ομοιώματα ανθρωπίνων μορφών (ειδώλια) και ζώων (ζώδια) αλλά και ομοιώματα μεμονωμένων μελών του ανθρώπινου σώματος, όπως πόδια ή χέρια, ανάλογα με τη δέηση. Κεφάλαιο 1 (εικ. 4) (εικ. 5) Τα ειδώλια, πήλινα ή χάλκινα, παρίσταναν άντρες ή γυναίκες με χαρακτηριστικές λατρευτικές χειρονομίες. Τα δύο χέρια στο στήθος ή το ένα στο στήθος και το άλλο στο μέτωπο υποθέτουμε ότι δήλωναν το σεβασμό που νιώθει ο άνθρωπος απέναντι στο θείο. Χάλκινα ειδώλια με λυγισμένο τον κορμό προς τα πίσω και το ένα χέρι στο μέτωπο πιθανόν να συμβόλιζαν το δέος που αισθάνεται ο λάτρης μπροστά στην αποκαλυπτική εμφάνιση της θεότητας (θεοφάνεια). Οι λατρευτικές πράξεις του θα ήταν το μέσο που θα προκαλούσε την εμφάνισή της μπροστά του για να εισακούσει τις παρακλήσεις του. Οι προσφορές χάλκινων ειδωλίων πρέπει να γίνονταν από τις εύπορες τάξεις των ανακτορικών και αστικών κέντρων. (εικ. 6) Η μορφή των Ιερών Κορυφής δεν μας είναι γνωστή. Ίσως επειδή ήταν κατασκευασμένα από ξύλο, υλικό που το μόνο ίχνος το οποίο μπορεί να αφήσει πίσω του είναι το κάρβουνο και η στάχτη. Σε ορισμένες περιπτώσεις μόνο έχουν βρεθεί λίθινες βάσεις από τους περιβόλους τους. Στο σχέδιο αριστερά αποδίδεται προοπτικά η παράσταση που διακρίνεται στο λίθινο αγγείο δεξιά. Ο τεχνίτης που το δημιούργησε θέλησε να απεικονίσει ένα Ιερό Κορυφής. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν η συγκεκριμένη εικόνα ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ή αν έτσι φανταζόταν ο ίδιος την κατοικία των θεών. Παρόλα αυτά διακρίνεται πάνω σε τοπίο γεμάτο βράχους μια τριμερής κατασκευή (πιθανότατα το ιερό) και γύρω της χτιστός περίβολος. Στο εσωτερικό του φαίνονται βωμοί και ένα βάθρο. Ο περίβολος και το ιερό κοσμούνται από ιερά κέρατα. Τα πουλιά μάλλον συμβολίζουν την παρουσία της θεότητας στο χώρο, ενώ ο απόκρημνος χαρακτήρας του τοπίου δηλώνεται και από την απεικόνιση αιγάγρων στη στέγη του ιερού ή επάνω στα βράχια. (εικ. 3) Τα ομοιώματα μελών του ανθρώπου πιθανότατα συμβόλιζαν τα μέρη εκείνα του σώματος που είχαν προσβληθεί από κάποια ασθένεια, τη θεραπεία της οποίας ζητούσαν οι άνθρωποι από τη θεότητα. Η προσφορά ομοιωμάτων ζώων αποσκοπούσε στη μεσολάβησή της, ώστε να προστατεύσει τα κοπάδια και να φροντίσει για τον πολλαπλασιασμό τους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα αφιερώματα ήταν το μέσο που χρησιμοποιούσαν οι Μινωίτες για να εκφράσουν τις ευχαριστίες τους στη θεά, να ζητήσουν την προστασία της, να παρακαλέσουν για τον εξευμενισμό των φυσικών δυνάμεων, αφού αυτές επηρέαζαν τη γονιμότητα των ζώων τους και την παραγωγικότητα της γης ή για να αποφευχθεί μια καταστροφή, όπως για παράδειγμα ένας σεισμός. Τα ειδώλια που βρέθηκαν αφιερωμένα στα Ιερά Κορυφής είναι ενδεικτικά της λατρείας που σχετίζεται με τον κύκλο των τεσσάρων εποχών του έτους. Όπως και στις άλλες ιστορικές περιόδους, οι άνθρωποι, άμεσα εξαρτημένοι από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, είχαν βαθιά ριζωμένο μέσα τους το φόβο για το μαρασμό της φύσης, το θάνατο της γης αλλά και των όντων που την κατοικούν και συνεπώς αυτών των ίδιων. Γι αυτό παρακαλούσαν κάθε χρόνο για την αναγέννηση αγρών και κοπαδιών, για τη συνέχεια της ζωής, δηλαδή για την επιβίωσή τους. (εικ. 7) 8 9

Κεφάλαιο 2 Η έκφραση της μινωικής λατρείας στη φύση Η ανάγκη επικοινωνίας με το θείο και η διασφάλιση της αέναης παρουσίας του οδήγησε μοιραία στην οργάνωση λατρευτικών πρακτικών, που παράλληλα αποτελούσαν το συνεκτικό κρίκο των μελών της κοινότητας. Πολύτιμη πηγή πληροφοριών για αυτές τις τελετουργίες είναι οι απεικονίσεις σε σφραγιδόλιθους και σφραγιστικά δαχτυλίδια. Τελετουργικοί χοροί Ένα μέσο έκφρασης της μινωικής λατρείας πρέπει να ήταν οι τελετουργικοί χοροί από άντρες αλλά κυρίως από γυναίκες λάτρεις. Σκοπός των χορευτικών αυτών δρωμένων, που ενίοτε οδηγούσαν και στην έκσταση, ήταν η πρόσκληση της θεότητας προκειμένου να εμφανιστεί μπροστά στους πιστούς της. Η παρουσία της ενώπιόν τους καλωσοριζόταν με μια συμβολική χειρονομία χαιρετισμού εκ μέρους τους. Οι λατρεύτριες, πιθανόν ιέρειες, με τον τελετουργικό τους χορό έχουν καταφέρει την εμφάνιση της θεότητας, που μοιάζει να αιωρείται στους αιθέρες. (εικ. 8) Λατρεία του βαιτύλου (ιερού βράχου) Οι Μινωίτες φαίνεται ότι συμπεριλάμβαναν στις λατρευτικές πρακτικές τους κάποιο τελετουργικό που σχετιζόταν με ένα είδος ανεικονικής μορφής της θεότητας, δηλαδή ενός βράχου. Πίστευαν ίσως ότι ο βράχος θα μπορούσε να ήταν το άγαλμα της θεάς φτιαγμένο από εκείνη, με άλλα λόγια από την ίδια τη φύση. Θρησκευτικές παραστάσεις απεικονίζουν μορφές σε έκσταση που γονατίζουν και αγκαλιάζουν έναν πέτρινο όγκο. Σε σκηνές με ανάλογο περιεχόμενο η παρουσία της θεότητας υπονοείται με μια σειρά συμβόλων, όπως η πεταλούδα, τα πουλιά, η χρυσαλίδα ή η λιβελούλα. Ο άντρας της παράστασης φαίνεται ότι εκτελεί μια λατρευτική πράξη που σχετίζεται με την πέτρα μπροστά του. Το πουλί δίπλα του ίσως να συμβολίζει την παρουσία της θεότητας που παρακολουθεί τον λάτρη. (εικ. 9) Η προσφορά του ιερού ενδύματος Οι θρησκευτικές απεικονίσεις μαρτυρούν ότι στις προσφορές συμπεριλαμβανόταν και το «ιερό ένδυμα», ένα ύφασμα ή φόρεμα με το οποίο ίσως έντυναν την απεικόνιση της θεάς. Η προσφορά του «ιερού ενδύματος» θα μπορούσε να αποτελεί το τελευταίο στάδιο ενός μεγαλύτερου τελετουργικού, που ξεκινούσε από την ύφανση, τη βαφή και το στόλισμα του υφάσματος. Αν θυμηθούμε τη γιορτή των Παναθηναίων στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα ακολουθούσε μια τελετουργική πομπή προς το ιερό για την προσφορά του ενδύματος στη θεά. Το ομοίωμα ενδύματος από φαγεντιανή που βρέθηκε στο Ιερό Θησαυροφυλάκιο της Κνωσού υποδηλώνει την προσφορά πραγματικών ενδυμάτων στη θεότητα. (εικ. 11) Ο ρόλος των φυτών στη μινωική λατρεία Η κρητική γη, από τους προϊστορικούς χρόνους ως τις μέρες μας, παρουσιάζει ένα πλούσιο και ιδιαίτερο οικοσύστημα. Από τις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής γνωρίζουμε το πλήθος των φαρμακευτικών φυτών και αρωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα την Εποχή του Χαλκού για ιαματικούς και γευστικούς σκοπούς. Από την εικονογραφία και την κεραμεική γνωρίζουμε τη διακοσμητική αλλά και τη συμβολική τους αξία. Συνδεδεμένα με την οικονομία, τη θεραπεία αλλά και την καλαισθησία των Μινωιτών, τα φυτά κατέχουν ξεχωριστή θέση και στις τελετουργίες. Ενδεικτικά αναφέρεται ο κρόκος, φυτό με ιδιαίτερες ιδιότητες και επομένως συμβολισμούς στη μινωική τέχνη. Σε απεικονίσεις Ιερών Κορυφής διακρίνονται αυτά τα άνθη, καθώς τα βραχώδη εδάφη τους ήταν πρόσφορα για την εμφάνιση του άγριου κρόκου. Έτσι, το φυτό αυτό συνδέθηκε με τη θεότητα και με τις εποχιακές λατρευτικές πράξεις προς τιμή της. Το στάδιο συλλογής του φυτού διαδεχόταν η επεξεργασία του αλλά και το πλέξιμο στεφανιών, τα οποία στη συνέχεια φορούσαν γυναίκες με πολυτελείς ενδυμασίες σχηματίζοντας λαμπρή πομπή που οδηγούσε στο ιερό της θεάς. Εκεί, είτε προσέφεραν τα στεφάνια είτε τα κρεμούσαν σε κάποιο σημείο του ιερού ή ακόμα στόλιζαν με αυτά το λατρευτικό ξόανο. Κεφάλαιο 2 Η Δενδρολατρεία Σε ορισμένες παραστάσεις διακρίνουμε σκηνές λατρείας μπροστά σε ένα μεγάλο, επιβλητικό δέντρο, σχεδόν πάντα περιφραγμένο, ένα είδος «ιερού κήπου» δηλαδή, ο οποίος συχνά είναι στεφανωμένος με ιερά κέρατα. Σε άλλες πάλι παραστάσεις άντρες ή γυναίκες χορεύουν μπροστά στο δέντρο εκστατικούς χορούς, τινάζουν τα κλαδιά του, ενώ κάποιες φορές η θεά φαίνεται να παρουσιάζεται μπροστά στο δέντρο και τους πιστούς της. Η γυναικεία μορφή στο κέντρο, ίσως η ίδια η θεά, έχει κάνει την εμφάνισή της. Ο ένας λάτρης στα δεξιά τινάζει το ιερό δέντρο, ενώ ο άλλος αγκαλιάζει ένα περίεργο αντικείμενο. (εικ. 10) Η τοιχογραφία αυτή από την Κνωσό εικονίζει πιθήκους πάνω σ ένα βραχώδες τοπίο να συλλέγουν άνθη κρόκου. (εικ. 12) 10 11

Κεφάλαιο 3 Κεφάλαιο 4 Η λατρεία εντός των τειχών Η ανακτορική λατρεία Στα ανάκτορα, έδρα τόσο της κοσμικής όσο και της θρησκευτικής εξουσίας, εκφραζόταν η επίσημη μορφή της λατρείας. Στις υπαίθριες αυλές τους θα πραγματοποιούνταν θρησκευτικές συγκεντρώσεις, ενώ η δυτική πτέρυγα κάθε ανακτόρου στέγαζε τα θησαυροφυλάκια, τα αρχεία και τα δωμάτια του ιερατείου. Κάποιοι από αυτούς τους χώρους ήταν ανεξάρτητοι και αποτελούνταν από τρία συνεχόμενα δωμάτια, από τα οποία το κεντρικό ήταν υπερυψωμένο. Γι αυτό ονομάζονται και τριμερή ιερά. Η πρόσοψή τους ήταν διαμορφωμένη με κίονες διακοσμημένους από σειρά ιερών κεράτων. Ιερά σύμβολα και λατρευτικά σκεύη Ιερά σύμβολα Από τα ιερά σύμβολα της μινωικής θρησκείας εξέχουσα θέση κατέχει ο διπλός πέλεκυς. Πιθανότατα ήταν συνυφασμένος με τη χρήση του ως εργαλείου για τη θυσία του ταύρου, ιερού ζώου των Μινωιτών. Κατασκευασμένος από μέταλλα, χρυσό ή χαλκό, συνόδευε τις λιτανείες και τις τελετουργίες. Άλλοτε πάλι χαραζόταν ή ζωγραφιζόταν σε επιφάνειες ή αντικείμενα για να δηλώσει τον ιερό χαρακτήρα τους. Τα ιερά κέρατα, επίσης σύμβολο του ταύρου, διακοσμούσαν προσόψεις κτηρίων, όπως τα ανάκτορα και τα ιερά, δίνοντάς τους έναν ιερό χαρακτήρα. Ο λεγόμενος ιερός κόμβος και η οκτώσχημη ασπίδα ήταν σύμβολα στα οποία οι Μινωίτες μάλλον είχαν αποδώσει μαγικές ιδιότητες, με αποτέλεσμα να θεωρούν ότι προσέφεραν μαγική προστασία. Ο ιερός κόμβος, ένα μακρόστενο υφαντό (θυμίζει τα σημερινά φουλάρια) δεμένο κόμπο, ίσως να σχετιζόταν με τις πιθανολογούμενες προσφορές ιερών ενδυμάτων σε ξόανα της θεάς. Ζωγραφική αναπαράσταση του τριμερούς ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού. (εικ. 13) Οικιακή Λατρεία Στα σπίτια, κυρίως σε όσα βρίσκονταν κοντά σε ανάκτορα και ήταν κατοικίες αξιωματούχων της ανακτορικής ιεραρχίας, υπήρχαν διαμορφωμένοι χώροι με εξέδρα και κίονες για την τέλεση λατρευτικών πράξεων. Οι ειδικά διαμορφωμένοι χώροι λατρείας στα σπίτια των πόλεων, στις αγροικίες και στα χωριά, καθώς και το πλήθος των λατρευτικών σκευών, αγγείων και συμβόλων, που βρέθηκαν στις ανασκαφές, δηλώνουν το αίσθημα μιας βαθιάς θρησκευτικότητας που χαρακτήριζε τους Μινωίτες. Το σύμβολο της οκτώσχημης ασπίδας ήταν χαρακτηριστικό της διακόσμησης στο εσωτερικό του ανακτόρου της Κνωσού. (εικ. 15) Θρησκευτικό σύμβολο παρόμοιο με τον ιερό κόμβο ήταν το αιγυπτιακό «ΑΝΧ». Εμφανίζεται στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά και σε παραστάσεις και σχετίζεται με την αιώνια ζωή. (εικ. 16) Στην τοιχογραφία αυτή από την Κνωσό φαίνεται στο κέντρο ένα τριμερές ιερό. Αριστερά και δεξιά διακρίνονται εξέδρες με όρθιες και καθιστές γυναικείες μορφές μπροστά σ ένα πλήθος συγκεντρωμένων αντρών και γυναικών. Στο ανάκτορο της Κνωσού οι συχνές επιστέψεις με κέρατα, ο τοιχογραφικός διάκοσμος με θέματα συνδεόμενα άμεσα ή έμμεσα με τη λατρεία, η χάραξη του σημείου του διπλού πελέκεως στους τοίχους και οι βάσεις διπλών πελέκεων που βρέθηκαν σε ορισμένα σημεία, υποδεικνύουν ότι σχεδόν ολόκληρο το ανάκτορο είχε ιερό χαρακτήρα ή τουλάχιστον επιδίωκε να δηλώσει ότι βρισκόταν κάτω από την προστασία της θεότητας. (εικ. 14) Σφραγίδες με την απεικόνιση ιερού κόμβου και διπλού πελέκεως θα είχαν όμοια χρήση με τα σημερινά φυλαχτά. (εικ. 17) Η προσθήκη των ιερών κεράτων στην οροφή του πήλινου αυτού ομοιώματος κτηρίου μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για απόδοση της πρόσοψης ενός ιερού. (εικ. 18) 12 13

Κεφάλαιο 4 Κεφάλαιο 5 (εικ. 20) Λατρευτικά σκεύη Τα σκεύη που χρησιμοποιούνταν για τη λατρεία ήταν πολλά και διαφορετικών ειδών. Για την προσφορά όλων των αγαθών της γεωργικής παραγωγής υπήρχε ένα ιδιαίτερο σκεύος, ο κέρνος, που είχε πολλές «θήκες» όπου οι πιστοί τοποθετούσαν σε μικρές ποσότητες τη γεωργική παραγωγή της χρονιάς (πανσπερμία). Ανάλογη χρήση είχαν και οι τράπεζες προσφορών, ένα είδος φορητών βωμών σε διάφορα σχήματα, όπως μικρές, χαμηλές λίθινες πλάκες, επίπεδες ή με κοιλότητες, ή ακόμη πήλινα στρογγυλά σκεύη σαν ταψιά με τρία πόδια (τριποδικές τράπεζες). (εικ. 19) Η αρχή του τέλους μιας μεγάλης παράδοσης Με τις ριζικές αλλαγές που διαδέχτηκαν τη μεγάλη καταστροφή του 1450 π.χ., τόσο σε πολιτειακό όσο και κοινωνικό επίπεδο, η επίσημη λατρεία άλλαξε χαρακτήρα. Μετά την οριστική παύση της λειτουργίας των ανακτόρων, με εξαίρεση το ανάκτορο της Κνωσού όπου εγκαταστάθηκε η μυκηναϊκή δυναστεία της Κρήτης, η έκφραση της λατρείας περιορίστηκε σε επίπεδο μικρών κοινοτήτων, από τις οποίες η κάθε μία είχε το δικό της ιερό. Δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα μικρό δωμάτιο με πεζούλι, όπου ήταν τοποθετημένα τα πήλινα ομοιώματα της θεάς, με τη χαρακτηριστική χειρονομία των υψωμένων χεριών, συμβόλου δέησης ή ευλογίας. Το παλιότερο ιερό αυτού του τύπου λειτούργησε στην Κνωσό, περίπου στο 1300 π.χ. Για τις προσφορές υγρών προϊόντων (σπονδές), όπως λάδι, κρασί ή αρώματα, χρησιμοποιούνταν τα ρυτά, αγγεία με δύο τρύπες, η πρώτη στο επάνω μέρος απ όπου γέμιζε το αγγείο και η δεύτερη στο κάτω μέρος για να αδειάζει κατά τη διάρκεια της τελετής. Ανάμεσα στα λατρευτικά σκεύη είναι εκείνα που μας θυμίζουν τα σημερινά θυμιατήρια (πυριατήρια) όπου έκαιγαν αρωματικά λιβάνια, τα σκεύη για να μεταφέρονται αναμμένα κάρβουνα (πύραυνα), ενώ υπήρχαν και λυχνάρια λαδιού (λύχνοι) για το φωτισμό. Συναντάμε ακόμα μικροσκοπικά ομοιώματα συνηθισμένων αγγείων, όπως κανάτες (πρόχοι) και πιθάρια (πίθοι). (εικ. 23) Ιερά σύμβολα, όπως κέρατα, πουλιά, φίδια, συμβόλιζαν τις ιδιότητες της θεάς: τα ιερά κέρατα δήλωναν τη θεϊκή της υπόσταση, τα πουλιά συμβόλιζαν την αποκαλυπτική της εμφάνιση (θεοφάνεια), ενώ τα φίδια τη γήινη, χθόνια υπόστασή της. Από τα τυπικά σκεύη λατρείας ξεχωρίζουν ορισμένα με ιδιότυπη μορφή. Πρόκειται για πήλινους σωλήνες που περιβάλλονται από φίδια. Η χρήση τους δεν είναι βέβαιη, χωρίς να αποκλείεται ότι χρησίμευαν για να ταΐσουν τα ιερά φίδια της θεάς. Όσο για τα ειδώλια των λάτρεων διατήρησαν τη χαρακτηριστική στάση των χεριών πάνω στο στήθος, ενώ δεν έλειπαν και τα πήλινα αφιερώματα ταύρων. Μινωικό θυμιατήρι. (εικ. 21) Οι αιματηρές θυσίες πάντως δεν έλειπαν από τη μινωική λατρεία. Τα ζώα θυσιάζονταν πάνω σε μεγάλες επιφάνειες ή σε βωμούς, ενώ συνηθιζόταν και το άναμμα συμβολικής φωτιάς. Ο «ρυτοφόρος» από το ανάκτορο της Κνωσού. (εικ. 22) Η σταδιακή εξασθένιση του κρητομυκηναϊκού κόσμου τελικά οδήγησε στην εξαφάνισή του στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας π.χ. Η Κρήτη είχε ήδη περάσει σε μια άλλη εποχή με τα φύλα των Δωριέων να εισάγουν, εκτός από κοινωνικοπολιτικές δομές, και νέες θρησκευτικές αντιλήψεις: από τη Μητέρα-Θεά των Μινωιτών στο ελληνικό πάνθεον, το οποίο ωστόσο δέχτηκε στοιχεία από τη μακραίωνη μινωική θρησκευτική παράδοση. Ως μακρινή ανάμνηση παρέμεινε η απλή μορφή των θρησκευτικών κτηρίων, με αποτέλεσμα οι κρητικοί ναοί των ελληνικών χρόνων να μην έχουν ούτε το μνημειώδες μέγεθος ούτε την εξωτερική κιονοστοιχία που περιέβαλλε τους ελληνικούς ναούς άλλων περιοχών. (εικ. 24) 14 15

Κατάλογος εικόνων 1. Ειδώλιο της «Θεάς των Όφεων» από φαγεντιανή, από το «Θησαυροφυλάκιο του Ιερού» στο ανάκτορο της Κνωσού. Νεοανακτορική περίοδος, 1600 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 2. Άποψη του ιερού όρους της Κνωσού, Ιυττού (σημερινού Γιούχτα). 3. Λίθινο ρυτό από τη Ζάκρο, π. 1500 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 4. Πήλινο ειδώλιο άντρα από το Ιερό Κορυφής του Πετσοφά Σητείας. Παλαιοανακτορική περίοδος, 1800-1600 π.χ. Ηράκλειο Αρχαιολογικό Μουσείο. 5. Πήλινο ειδώλιο γυναίκας από το Ιερό Κορυφής του Πετσοφά Σητείας. Παλαιοανακτορική περίοδος, 1800-1600 π.χ. Ηράκλειο Αρχαιολογικό Μουσείο. 6. Χάλκινο ειδώλιο λάτρη από την Τύλισσο. Νεοανακτορική περίοδος, 1600-1450 π.χ. Ηράκλειο Αρχαιολογικό Μουσείο. 7. Πήλινα ομοιώματα βοδιών και αιγοειδών από το Ιερό Κορυφής στο «Μαζά» Καλού Χωριού. Παλαιοανακτορική περίοδος, 1900-1800 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 8. Χρυσό δαχτυλίδι από την Κνωσό με λατρευτική σκηνή. Νεοανακτορική περίοδος, 1600-1400 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 9. Χρυσό δαχτυλίδι με παράσταση λάτρη από το Σελλόπουλο Κνωσού. Νεοανακτορική Περίοδος, 1500-1450 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 10. Χρυσό δαχτυλίδι από το θολωτό τάφο των Αρχανών με θρησκευτική παράσταση. Νεοανακτορική περίοδος, 1600-1500 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 11. Αναθηματική ενδυμασία από φαγεντιανή με διακόσμηση από άνθη κρόκου, από το «Θησαυροφυλάκιο του Ιερού» στο ανάκτορο της Κνωσού. Νεοανακτορική περίοδος, 1600 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 12. Ο «κροκοσυλλέκτης πίθηκος», τοιχογραφία από την Κνωσό. Νεοανακτορική περίοδος, 1600 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 13. Ζωγραφική αναπαράσταση του τριμερούς ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού (Ρεθεμιωτάκη - Δημοπούλου, Ν., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα 2005). 14. Μικρογραφική τοιχογραφία από το ανάκτορο της Κνωσού. Νεοανακτορική περίοδος, 1600-1500 π.χ. 15. Άποψη του ανακτόρου της Κνωσού με απεικονίσεις οκτώσχημων ασπίδων στους τοίχους. 16. Σκηνή από παράσταση στον αιγυπτιακό πάπυρο Hunefer που εικονίζει το ζύγισμα της καρδιάς στο βιβλίο των νεκρών. 17. Χρυσόδετη τρίπλευρη σφραγίδα από σάρδιο. Πόρος, Νεοανακτορική περίοδος, 1500-1450 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 18. Πήλινο ομοίωμα πρόσοψης ιερού με επίστεψη από ιερά κέρατα. Κνωσός, τέλη Παλαιονακτορικής περιόδου, π. 1700 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 19. Πήλινος κυλινδρικός κέρνος με κύπελλα για την τοποθέτηση προσφορών. Κνωσός, τέλη Παλαιοανακτορικής περιόδου, 1700-1600 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 20. Λίθινη τράπεζα προσφορών με πόδι. Μάλια, Νεοανακτορική περίοδος, 1600-1450 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 21. Πήλινο θυμιατήρι από τον Καρτερό. Μετανακτορική περίοδος, 1350-1300 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. 22. Τμήμα τοιχογραφίας από το ανάκτορο της Κνωσού που εικονίζει άντρα να μεταφέρει ρυτό (ρυτοφόρος). Τέλη Νεοανακτορικής περιόδου, π. 1450 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο (Davaras, C., Knossos and the Herakleion Museum, Athens 1986). 23. Υποθετική σχεδιαστική αναπαράσταση ενός ιερού των μετανακτορικών χρόνων. Διακρίνονται τα είδωλα της θεάς, ιερά σύμβολα των Μινωιτών, μία τράπεζα προσφορών καθώς και άλλα λατρευτικά σκεύη (Davaras, C., Knossos and the Herakleion Museum, Athens 1986). 24. Είδωλο Θεάς με υψωμένα χέρια από το Γάζι Ηρακλείου. Φορά διάδημα με τρεις περόνες σε σχήμα παπαρούνας. Μετανακτορική περίοδος, 1200 π.χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Βιβλιογραφία Αλεξίου, Σ., Μινωικός Πολιτισμός, Ηράκλειο χχ. Αλεξίου, Σ., «Μινωική Θρησκεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Α, Αθήνα 1972, 222-231. Burkert, W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, Αθήνα 1993. Chryssoulaki, St., «A new approach to Minoan iconography - An introduction: the case of the Minan genii», Aegeum 20, Λιέγη 1999, 111-117. Davaras, C., Knossos and the Herakleion Museum, Athens 1986. Δαβάρας, Κ., Το Ανάκτορο των Μαλίων, Αθήνα 1979. Dickinson, O., The Aegean Bronze Age, Cambridge 1994. Ιακωβίδης, Σ., «Μυκηναϊκή Τέχνη», Ελληνική Τέχνη - Η αυγή της Ελληνικής Τέχνης, Αθήνα 1994. Logiadou-Platonos, S., Cnossos: La civilisation minoenne, Αθήνα χχ. Πλάτων, Ν., Ζάκρος. Το νέον μινωικόν ανάκτορον, Αθήνα 1974. Ρεθεμιωτάκη - Δημοπούλου, Ν., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα 2005. Ρεθεμιωτάκη - Δημοπούλου, Ν., Ρεθεμιωτάκης, Γ., Το Δαχτυλίδι του Μίνωα και τα μινωικά χρυσά δαχτυλίδια, Αθήνα 2004. Rutkowski, B., Petsofas: A Cretan Peak Sanctuary, Art and Archaeology, Warsaw 1991. Σακελλαράκης, Ι.Α., Μουσείο Ηρακλείου (εικονογραφημένος οδηγός), Αθήνα 1989. Σαπουνά-Σακελλαράκη, Ε., «Μινωική Τέχνη», Ελληνική Τέχνη - Η αυγή της Ελληνικής Τέχνης, Αθήνα 1994. Τζεδάκις, Γ., Martlew, H.(επιμ.), Μινωιτών και Μυκηναίων Γεύσεις (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα 1999. Treuil, R., Darque P., Poursat, J.P., Touchais, G., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, Αθήνα 1996. Warren, P., Minoan religion as ritual action, Gothenburg University 1996. Χρυσουλάκη, Στ., «Μινωικός Πολιτισμός», Εκπαιδευτικός Φάκελος - Φάκελος κορμού του προγράμματος ΜΕΛΙΝΑ «Ο κόσμος της αρχαιότητας» (ΥΠΠΟ - ΥΠΕΠΘ), Αθήνα 1998. Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN ηλεκτρονικής έκδοσης: 978-960-386-206-2 Το έντυπο «Θεοί, δαίμονες και λάτρεις» δημιουργήθηκε το 2006 με ISBN 960-214-577-3 και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 16