ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΦΙΛΟΟΦΙΚΗ ΧΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΙΣΟΡΙΑ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ο Προϊστορικός οικισμός της κάλας ωτήρος Θάσου Του Ιωάννη Αβραμίδη (κωδ. 7344) Ιωάννινα 2011
Ειςαγωγή Κατά τθν Πρϊιμθ Εποχι του Χαλκοφ ιδρφονται ςτθ Θάςο, όπωσ και ςε άλλα ςθμεία του Αιγαίου, μικροί, παράκτιοι οικιςμοί, όπωσ αυτόσ τθσ Σκάλασ Σωτιροσ ςτθ δυτικι και του Αγίου Αντωνίου Ποτοφ ςτθ νότια πλευρά του νθςιοφ. Οι εν λόγω οικιςμοί φαίνεται να αποικοφνται για πρϊτθ φορά, ενϊ ςε άλλεσ κζςεισ οι εγκαταςτάςεισ τθσ 3 θσ χιλιετίασ Π.Κ.Ε. που εντοπίηονται, διαδζχονται προγενζςτερεσ νεολικικζσ (Λιμενάρια, ςπιλαιο Δρακότρυπασ) 1. Ο προϊςτορικόσ οικιςμόσ ςχθματίηει ςιμερα τον τεχνθτό λόφο πάνω ςτον οποίο βρίςκεται ο ναόσ του Προφιτθ Ηλία (Εικ. 1). Η γεωμορφολογικι μελζτθ που πραγματοποιικθκε το 2001, ζδειξε ότι ο ςθμερινόσ λόφοσ βρίςκεται ςτισ υπϊρειεσ ενόσ ορεινοφ όγκου και αποτελεί αλλουβιακό κϊνο δθμιουργθμζνο από το χείμαρρο που ρζει ςτα 100μ. ΝΔ του οικιςμοφ. Ειςχωρϊντασ προσ τθν κάλαςςα, ο κϊνοσ αυτόσ διαχωρίηει δφο παράκτιεσ πεδινζσ ηϊνεσ, μία ευρφτερθ ςτα βόρεια, με πλάτοσ μζχρι 2 χλμ, και μία νότια τθσ κζςθσ με πλάτοσ που δεν υπερβαίνει τα 200 μ. Από τθ μελζτθ τθσ ςτρωματογραφίασ υπιρξαν ενδείξεισ ότι μεταξφ του προϊςτορικοφ οικιςμοφ και τθσ ακτογραμμισ παρεμβάλλονταν μια ςτενι πεδινι λωρίδα, πλάτουσ 100 ζωσ 200 μ., ενϊ είναι πικανι θ φπαρξθ ελωδϊν εκτάςεων ςε οριςμζνα τουλάχιςτον ςθμεία τθσ βόρειασ πεδινισ ηϊνθσ 2. Κατά τθ περίοδο 1986 1992 πραγματοποιικθκαν από τθν ΙΗϋ Εφορεία Προϊςτορικϊν και Κλαςςικϊν Αρχαιοτιτων Καβάλασ αναςκαφικζσ ζρευνεσ ςε ολόκλθρθ τθ νοτιοδυτικι παρειά του λόφου «Προφιτθσ Ηλίασ» (Σχ. 1), οι οποίεσ ζφεραν ςτθν επιφάνεια, κάτω από ςτρϊματα αρχαϊκϊν και υςτερορωμαϊκϊν παλαιοχριςτιανικϊν χρόνων, μια εγκατάςταςθ των νεότερων φάςεων τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ με επιβλθτικό λικόκτιςτο περίβολο, πφλεσ και προμαχϊνεσ, μια ςειρά από ανκρωπόμορφεσ ςτιλεσ ενςωματωμζνεσ ςτα τείχθ και ςτα κτίςματα του οικιςμοφ, κακϊσ και άλλα αρχαιολογικά ευριματα 3. Η κζςθ του ναοφ ςτο ανατολικό τμιμα του λόφου κακιςτά αδφνατθ οποιαδιποτε αναςκαφικι ζρευνα ςτθν ανατολικι πλευρά. Το καλοκαίρι του 2001 οι ζρευνεσ ςυνεχίςτθκαν ςτα βόρεια του ναοφ προσ τθ μεριά τθσ κάλαςςασ όπου εντοπίςτθκε θ πορεία του βόρειου ςκζλουσ του περιβόλου ςε μικοσ 12 περίπου μζτρων., με πλάτοσ 2 μ. και φψοσ μεγαλφτερο των 3 μ. και προςδιόριςε ότι ο τειχιςμζνοσ χϊροσ κάλυπτε ζκταςθ μόλισ 1 ςτρζμματοσ 4 (Σχ. 2). Οι νεότερεσ αναςκαφικζσ ζρευνεσ δφο οικόπεδων κατά τθ διετία 2006 2007, ςε απόςταςθ 40 και 70 μ. ΝΔ και Ν του λόφου αντίςτοιχα, επιβεβαίωςαν προθγοφμενεσ ενδείξεισ κατοίκιςθσ εκτόσ του περιβόλου του οικιςμοφ, αποκαλφπτοντασ ότι ο οικιςμόσ απλϊνονταν ςε μια ακτίνα τουλάχιςτον 70 100 μ. εκτόσ του «κεντρικοφ» τειχιςμζνου τμιματοσ. Συνοπτικά επιςθμαίνονται δφο ςαφείσ οικοδομικζσ φάςεισ τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ (ΠΕΧ 2 και ΠΕΧ 3), Σκάλα Σωτήρος II και Σκάλα Σωτήροσ III,ενϊ δείγματα μιασ προγενζςτερθσ τθσ ΠΕΧ 2 φάςθσ (Τελικισ Νεολικικισ ι ΠΕΧ 1;), Σκάλα Σωτήρος I(;), αποτελοφν οπωςδιποτε οι ανκρωπόμορφεσ ςτιλεσ, οι οποίεσ ζχουν χρθςιμοποιθκεί ςε 1 Χ. Κουκοφλθ-Χρυςανκάκθ, «Θάςοσ», ςτο Α. Βλαχόπουλοσ (επιμ.), Αρχαιολογία - Νησιά του Αιγαίου, Εκδόςεισ Μζλιςςα, Ακινα 2005, ς. 81. 2 Σ. Παπαδόπουλοσ, Γ. Αριςτοδιμου, Δ. Κουγιουτηόγλου, Φ. Μεγαλοφδθ, «Η Τελικι Νεολικικι και θ Πρϊιμθ Εποχι του Χαλκοφ ςτθ Θάςο: Η αναςκαφικι ζρευνα ςτισ κζςεισ Άγιοσ Ιωάννθσ και Σκάλα Σωτιροσ», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 15 (2001), ς. 63. 3 Χ. Κουκοφλθ-Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 1(1987),ς. 399-413, ΑΕΜΘ 2(1988), ς. 421-431, ΑΕΜΘ 3(1989), ς. 507-520, ΑΕΜΘ 4(1990), ς. 531-545 Σ. Παπαδόπουλοσ κ.α., ό.π., ς. 55-65. 4 Σ. Παπαδόπουλο κ.α, ό.π., ς. 60 Χ. Κουκοφλθ - Χρυςανκάκθ, Δ. Μαλαμίδου, Σ. Παπαδόπουλοσ και Γ. Μανιάτθσ, «Η Νεότερθ φάςθ τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ ςτθ Θάςο: Νζα Δεδομζνα», ςτο Chr. Doumas, A. Giannikouri and O. Kouka (eds), The Aegean Early Bronze Age: New Evidence, International Conference, Athens 11-14/4/2008, Ministry of Culture-Archaeological Institute of Aegean Studies ( υπό ζκδοςθ ).
δεφτερθ χριςθ ωσ οικοδομικό υλικό ςτθν κτιριακι φάςθ Σκάλα Σωτήρος II. Με εξαίρεςθ ζνα μοναδικό όςτρακο με εγχάρακτθ διακόςμθςθ που παραπζμπει ςτθν Ύςτερθ Εποχι του Χαλκοφ τα επόμενα δείγματα κατοίκιςθσ ςτο λόφο «Προφιτθσ Ηλίασ» ανάγονται ςτουσ Ιςτορικοφσ Χρόνουσ 5. Σκάλα Σωτήροσ I(;) Αν και θ ζρευνα των βακφτερων ςτρωμάτων του λόφου δεν εντόπιςε ίχνθ κάποιασ προγενζςτερθσ τθσ ΠΕΧ 2 οικιςτικισ φάςθσ, δείγματά τθσ αποτελοφν οι ανκρωπόμορφεσ ςτιλεσ που βρζκθκαν εντοιχιςμζνεσ ςτθν αρχαιότερθ κτιριακι φάςθ του οικιςμοφ (Εικ.2,3,4). Ο χρονολογικόσ ορίηοντασ ςτον οποίο ανικουν δεν μπορεί ακόμα να προςδιοριςτεί 6. Πικανϊσ οι ςτιλεσ να μεταφζρκθκαν από άλλθ κζςθ για να χρθςιμοποιθκοφν ωσ οικοδομικό υλικό, ωςτόςο κάποιεσ αναςκαφικζσ ενδείξεισ δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο τθσ προζλευςισ τουσ από τθ κζςθ του τειχιςμζνου οικιςμοφ 7. Ζνα ακόμθ εφρθμα ανκρωπόμορφθσ ςτιλθσ από τθν περιοχι Ποτοφ ςτθ νότια Θάςο, βεβαιϊνει ότι ο τφποσ αυτόσ δεν περιοριηόταν μόνο ςτθν περιοχι του προϊςτορικοφ οικιςμοφ τθσ Σκάλασ Σωτιροσ 8 (Εικ.5). Οι ςτιλεσ τθσ Θάςου εντάςςονται ςτθν ανατολικοαιγαιακι ομάδα ανκρωπόμορφων ςτθλϊν τφπου Menhir, ςτθν οποία ανικουν οι πλθςιζςτερεσ τοπικά, χρονολογικά και τυπολογικά ςτιλεσ από τθν Τροία I (Εικ.6) και V και θ πιο απομακρυςμζνθ χρονολογικά και τυπολογικά ςτιλθ από τθ κζςθ Σουφλί Μαγοφλα Λάριςασ 9 (Εικ.7). Σκάλα Σωτήροσ II Στον τειχιςμζνο οικιςμό τθσ Σκάλασ Σωτιροσ αναδεικνφονται με ςαφινεια τα αιγαιακά χαρακτθριςτικά τθσ αρχιτεκτονικισ αυτισ τθσ περιόδου, ωςτόςο δεν απουςιάηουν και δείγματα τθσ νεολικικισ αρχιτεκτονικισ παράδοςθσ θ οποία επικρατεί ςτθ Μακεδονία τθσ ΠΕΧ. Στθν αρχαιότερθ κτιριακι φάςθ τθσ εγκατάςταςθσ αναπτφςςεται ζνασ εκτεταμζνοσ οικιςμόσ, με «κεντρικό», οχυρωμζνο κτιριακό πυρινα με λικόκτιςτα κτίςματα μνθμειακοφ μεγζκουσ, ενϊ ζξω από τον περίβολο του, ςτα νότια, εντοπίηονται τα ίχνθ ξφλινων παςςαλόπθκτων οικιματων. Ο κτιριακόσ πυρινασ του οικιςμοφ περιβάλλεται από ζνα επιβλθτικό, λικόκτιςτο τείχοσ και ζχει δεχτεί τουλάχιςτον τρεισ διαδοχικζσ φάςεισ επιςκευϊν και μεταςκευϊν 10. Η αρχικι είςοδοσ του οικιςμοφ εντοπίηεται ςτο νότιο άκρο του δυτικοφ ςκζλουσ του περιβόλου, θ οποία ςε κατοπινι μεταςκευι του τείχουσ κατά τθν ίδια κτιριακι φάςθ, ζχει κλειςτεί από μία καμπυλόςχθμθ προζκταςθ του νότιου τείχουσ προσ τα δυτικά (Εικ.8). Η νεότερθ είςοδοσ, ςτο δυτικό άκρο του νότιου τείχουσ, ενιςχφεται από εξωτερικζσ αντθρίδεσ και δφο εκατζρωκεν εςωτερικζσ εςοχζσ του τείχουσ, πικανϊσ προμαχϊνεσ (Σχ. 3). Στθμζνθ μπροςτά ςτθν είςοδο βρζκθκε μία λίκινθ πλάκα με βακφνςεισ (Εικ.9). Αντίςτοιχεσ ομάδεσ βακφνςεων ζχουν εντοπιςτεί πάνω ςε αςβεςτολικικό ι γνευςιακό υπόβακρο, ςε άλλεσ κζςθσ τθσ νιςου ςε μεγάλο υψόμετρο (Εικ.10,11). Πικανϊσ θ πλάκα ανικε ςε ανάλογο περιβάλλον και μεταφζρκθκε από εκεί με άλλο οικοδομικό υλικό 11. Στθν ίδια κζςθ, ςτθ δόμθςθ των χαμθλότερων τμθμάτων του τείχουσ παρατθρείται ςε οριςμζνα ςθμεία θ τεχνικι του «ψαροκόκαλου», ευρζωσ διαδεδομζνθ ςτουσ οικιςμοφσ 5 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 6 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 2, ς. 424 τθσ ίδιασ, «Θάςοσ», ό.π., ς. 81. 7 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 8 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 3, ς. 512. 9 Τθσ ίδιασ, ΑΕΜΘ 1, ς. 397 Βλ. επίςθσ τθσ ίδιασ, ΑΕΜΘ 3, ς. 512 513. 10 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 11 Σ. Παπαδόπουλοσ, Ανασκαφζς 2006 2007, http://utopia.duth.gr/~efpapad/anaskafes/skala_ sotiros /keimena.html.
του ΒΑ Αιγαίο και τθν Τροία κατά τθν ΠΕΧ. Σε άλλα ςθμεία του βακφτερου ςτρϊματοσ θ τοιχοδομία γίνετε με πλακαρζσ πζτρεσ, οριηόντια τοποκετθμζνεσ, ενϊ ςτα νεότερα τμιματα εφαρμόηεται αργολικοδομι με κροκάλεσ πζτρεσ 12. Μιλϊντασ πάντα για κτίςματα τθσ δυτικισ πλευράσ του λόφου, απομεινάρια ενόσ ιςχυροφ καμπυλωμζνου τοίχου εντοπίηονται προςκολλθμζνα κάκετα ςτο εξωτερικό του περιβόλου, τα οποία παραπζμπουν ςε πεταλοειδι πφργο, αντίςτοιχο των αιγαιακϊν ακροπόλεων τθσ Πρωτοκυκλαδικισ 2 (Παλαμάρι Σκφρου, Καςτρί Σφρου, Τεπζ Σμφρνθσ). Στο βόρειο ςκζλοσ του περιβόλου παρατθρείται επίςθσ ςειρά ανακαταςκευϊν με πρϊιμεσ και νεότερεσ φάςεισ, χωρίσ όμωσ τθ παρουςία τθσ τοιχοδομίασ του «ψαροκόκαλου». Στθ εςωτερικι πλευρά του νεότερου τείχουσ εντοπίηονται οπζσ που παραπζμπουν πικανϊσ ςε ξυλοδεςιζσ (Εικ. 12,13). Στον εςωτερικό χϊρο, οι περιοριςμζνεσ εξαιτίασ τθσ φπαρξθσ του ενοριακοφ ναοφ αναςκαφικζσ ζρευνεσ, απεκάλυψαν τμιματα λικόκτιςτων κτιρίων, οριςμζνα ςε αρκετά μεγάλο φψοσ (Εικ.14,15,16) Στισ διαδοχικζσ φάςεισ των ανακαταςκευϊν του αρχαιότερου ςτρϊματοσ εμφανίηονται αψιδωτά κτίρια, ενϊ λικόςτρωτα και πιλινα δάπεδα ενόσ ςτενοφ, λικόςτρωτου διαδρόμου παράλλθλο του περιβόλου, επικαλφπτει οικοδομιματα και το δάπεδο τθσ αρχαιότερθσ φάςθσ ςτο επίπεδο τθσ ευκυντθρίασ του τείχουσ και των δφο πυλϊν(εικ. 17). Στο αρχικό δάπεδο του περιβόλου εντοπίηονται βακιζσ οπζσ, οι οποίεσ πικανϊσ προζρχονται από καμζνεσ ξφλινεσ δοκοφσ που ςτζγαηαν τον εςωτερικό διάδρομο. Τα ευριματα από αυτι τθ φάςθ είναι περιοριςμζνα και τα λιγοςτά δείγματα κεραμικισ ζχουν μελανόχρωμθ, καςτανόμαυρθ και οριςμζνεσ φορζσ ερυκρόχρωμθ, με ςτιλβωμζνθ ι λειαςμζνθ επιφάνεια άλλοτε ακόςμθτθ και άλλοτε με εγχάρακτθ διακόςμθςθ 13 (Εικ.18). Χαρακτθριςτικά ςχιματα είναι τα ανοικτά φιαλόςχθμα αγγεία με χείλοσ που διογκϊνεται εςωτερικά (Εικ.19) και τα οποία ςυχνά φζρουν εγχάρακτθ διακόςμθςθ ςτο χείλοσ ι ςτο εςωτερικό του αγγείου φιάλεσ ακόςμθτεσ με ςτιλβωμζνθ επιφάνεια και με χείλοσ που καμπυλϊνεται προσ τα μζςα, κακϊσ και λεκανίδεσ με κατακόρυφα τοιχϊματα που μειϊνονται λοξά προσ τθ βάςθ 14. Τα ίχνθ τθσ καταςτροφισ τθσ αρχαιότερθσ κτιριακισ φάςθσ του τειχιςμζνου οικιςμοφ εντοπίηονται από ζνα ςτρϊμα άτακτθσ λικορριπισ και καφςθσ θ αρχαιότερθ αυτι βεβαιωμζνθ φάςθ χρονολογείται ανάμεςα ςτο 2580 2030 Π.Κ.Ε. 15 Εκτόσ του τειχιςμζνου εντοπίςτθκαν δφο ςυνοικίεσ (Σχ. 4). Στο πρϊτο οικόπεδο οι περιοριςμζνεσ αναςκαφικζσ ζρευνεσ απεκάλυψαν κεμζλια λικόκτιςτων κτιρίων ςε μικοσ 10 περίπου μζτρων, με λικοδομι αντίςτοιχθ του τειχιςμζνου οικιςτικοφ πυρινα και άλλων οικιςμϊν του νθςιοφ τθσ ΠΕΧ (Εικ.20,21). Ζνα αρχαιότερο ςτρϊμα που εντοπίςτθκε κάτω από τα κτίρια δεν ερευνικθκε 16. Στο δεφτερο οικόπεδο, ςε μία ζκταςθ 200 τ.μ., ιρκαν ςτο φωσ παςςαλόπθκτα ορκογϊνια κτίςματα με προςανατολιςμό Β Ν, ςε τουλάχιςτον δφο διαδοχικζσ οικιςτικζσ φάςεισ (Εικ.22). Πρόκειται για μία εκτεταμζνθ εγκατάςταςθ θ οποία πικανϊσ ςυρρικνϊνεται ςταδιακά και περιορίηεται ςτο χϊρο του λόφου (Σχ. 5). Μζςα και ζξω από τα κτίρια εντοπίςτθκαν 15 κερμαντικζσ καταςκευζσ, 4 από αυτζσ φοφρνοι(εικ. 23). Πολφ κοντά τουσ υπιρχαν λίκινα ζδρανα 17 (Εικ.24), δίπλα ςτα οποία βρζκθκαν τριβεία και γουδιά, άφκονθ κεραμικι αλλά και αποκθκευτικά αγγεία μεγάλων διαςτάςεων τοποκετθμζνα πάνω ςε βάςεισ από πλάκεσ γνευςίου(εικ.25,26,27). Βρζκθκαν επίςθσ μία ανοιχτι πιλινθ μιτρα με δφο όψεισ χφτευςθσ, μία για αξίνα και μία για ςμίλθ (Εικ.28). Τα ευριματα 12 Βλ. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 1, ς. 391, 394 Σ. Παπαδόπουλο κ.α, ό.π., ς. 61. 13 Βλ. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 4, ς. 533 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 14 Τθσ ίδιασ, ΑΕΜΘ 1, ς. 394-395 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 15 Βλ. Χ. Κουκοφλθ-Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 1, ς. 394, ΑΕΜΘ 2, ς. 422, ΑΕΜΘ 3, ς. 510 511, ΑΕΜΘ 4, ς. 534 535 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 16 Σ. Παπαδόπουλοσ, Ανασκαφζς 2006 2007, ό.π. 17 Στο ίδιο.
ςχετίηονται με τθν επιτόπια κατεργαςία χαλκοφ, αν και το μόνο μεταλλικό αντικείμενο είναι μία χάλκινθ βελόνα. Η καταγραφι τθσ κεραμικισ μασ απζδωςε επίςθσ και το πρϊτο ειδϊλιο του οικιςμοφ. Πρόκειται για το κάτω τμιμα ενόσ γυναικείου ειδωλίου ςτο οποίο δθλϊνεται με πυκνι εγχάραξθ και περιμετρικά το ζνδυμα 18. Η χρονολογικι ζνταξθ τθσ δεφτερθσ ςυνοικίασ τοποκετείται ανάμεςα ςτο 2800 2500 Π.Κ.Ε. και ανικει ενδεχομζνωσ ςε προγενζςτερθ του τειχιςμζνου οικιςμοφ φάςθ κατοίκθςθσ 19. Σκάλα Σωτήροσ III Η νεότερθ κτιριακι φάςθ εμφανίηεται χωρίσ τθ μεςολάβθςθ χρονολογικοφ κενοφ, πάνω ςτο ςτρϊμα καταςτροφισ τθσ προθγοφμενθσ. Ο λικόκτιςτοσ περίβολοσ αγνοείται, όπωσ βεβαιϊνει θ εμφάνιςθ κερμαντικισ εςτίασ πάνω ςτο δυτικό ςκζλοσ του περιβόλου, ενϊ ςε ςθμεία όπου τα τμιματά του εξακολουκοφν να υψϊνονται του εδάφουσ επιτελοφν κάποια χωροταξικι λειτουργία. Η μορφι των κτιρίων δεν μπορεί να προςδιοριςτεί, ωςτόςο τα λιγοςτά δείγματα φανερϊνουν λικόκτιςτα οικοδομιματα, ενϊ φαίνεται πωσ οριςμζνοι τοίχοι τθσ προθγοφμενθσ φάςθσ παραμζνουν λειτουργικοί 20. Αν και τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα είναι αποςπαςματικά ςτο ςτρϊμα αυτό, είναι πλοφςιο ςε ευριματα. Στο δυτικό τμιμα του οικιςμοφ, ςτο ςτρϊμα καταςτροφισ που εντοπίςτθκε, βρζκθκαν αγγεία ςε δάπεδο κτιρίου (Εικ.29), ενϊ ςε άλλα ςθμεία περιζχεται πλικοσ μικροαντικειμζνων που ςυνοψίηονται ςε ςφυροπελζκεισ, λίκινα και οςτζινα εργαλεία και ελάχιςτεσ λεπίδεσ οψιανοφ, που μαρτυροφν τισ ςχζςεισ τθσ Θάςου με το Νότιο Αιγαίο. Η αναςκαφι του νεότερου ςτρϊματοσ ζδωςε επίςθσ και ζνα χρυςό κόςμθμα, κομβιόςχθμο, πικανότατα ενδφματοσ 21. Στο ΝΑ άκρο του περιβόλου, ςε ζνα εκτεταμζνο πιλινο δάπεδο αυτισ τθσ φάςθσ (Εικ.30) βρζκθκε μια πιλινθ «φορθτι» εςτία ελλειψοειδοφσ ςχιματοσ δφο μεγάλα αποκθκευτικά αγγεία, ζνα δίωτο καδόςχθμο αγγείο και ζνασ πίκοσ, φιάλεσ και πρόχοι, δζπατα αιγαικοφ τφπου, πολλά πιλινα ςφονδφλια, λίκινα εργαλεία (Εικ.31), αλλά και αντικείμενα κφρουσ, όπωσ ζνασ λίκινοσ, με εγχάρακτθ διακόςμθςθ πζλεκυσ, πικανϊσ ειςθγμζνοσ 22 (Εικ.32). Το παχφ ςτρϊμα τζφρασ με τουσ καμζνουσ ςωροφσ πθλοφ που καλφπτει τουσ τοίχουσ και το δάπεδο τθσ νεότερθσ φάςθσ, βεβαιϊνει τθν καταςτροφι του οικιςμοφ από πυρκαγιά, μετά τθν οποία θ κζςθ πικανϊσ εγκαταλείφκθκε 23. Μζχρι ςτιγμισ, οι υπάρχουςεσ ραδιοχρονολογιςεισ τοποκετοφν τθ νεότερθ οικιςτικι φάςθ ανάμεςα ςτουσ δυο τελευταίουσ αιϊνεσ τθσ 3 θσ Π.Κ.Ε. χιλιετίασ και ςτουσ δφο πρϊτουσ αιϊνεσ τθσ 2 θσ Π.Κ.Ε. χιλιετίασ 24. Επίλογοσ Ο προϊςτορικόσ οικιςμόσ τθσ Σκάλασ Σωτιροσ παρουςιάηει μια ςαφι εικόνα ενόσ εκτεταμζνου οικιςμοφ, ο οποίοσ ςε κάποια φάςθ εμφανίηει ζναν κεντρικό κτιριακό πυρινα. Η φπαρξθ αυτοφ του οχυρωμζνου οικιςτικοφ κζντρου μπορεί να ςυνδεκεί με τθν παρουςία κεντρικισ εξουςίασ ι με λατρευτικζσ τελετουργίεσ. Αν και τα αρχαιολογικά δεδομζνα δεν είναι ακόμθ επαρκι, προσ αυτι τθν ερμθνεία ςυνθγοροφν οριςμζνα αντικείμενα ιδιαίτερου 18 Σ. Παπαδόπουλοσ, Ανασκαφζς 2006 2007, ό.π. 19 Στο ίδιο Βλ επίςθσ Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., ό.π. 20 Βλ. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 4, ς. 534 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 21 Βλ. Τθσ ιδίασ, ΑΕΜΘ 1, ς. 392, ΑΕΜΘ 2, ς. 425. 22 Σ. Παπαδόπουλοσ κ.α, ό.π., ς. 62 63 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 23 Βλ., ΑΕΜΘ 2, ς. 322-323 Σ. Παπαδόπουλοσ κ.α, ό.π., ς. 62 του ίδιου, Ανασκαφζς 2006 2007, ό.π. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π. 24 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π.
ςυμβολιςμοφ και κφρουσ, όπωσ ο περίτεχνοσ λίκινοσ πζλεκυσ, ειςθγμζνο αντικείμενο, ςίγουρα ειδικισ χριςθσ, και το χρυςό επίραμμα. Τθν υπόκεςθ του ςυμβολικοφ χαρακτιρα του χϊρου τεκμθριϊνουν ςαφζςτερα μια τριγωνικι επίςθσ ςτιλθ, με ςφμπλεγμα τριϊν χαρακτϊν φαλϊν από το εςωτερικό του περιβόλου και θ μεγάλθ ςχιςτόπλακα με τισ βακφνςεισ, κακϊσ παραπζμπουν ςε αντίςτοιχα ευριματα από ςφγχρονουσ με τθσ Σκάλασ Σωτιροσ κεντρικοφσ οικιςμοφσ του Ανατολικοφ Αιγαίου, όπωσ το Λιμάν Τεπζ και τθν Τροία Ι 25. Τα ευριματα του οικιςμοφ τθσ Σκάλασ Σωτιροσ εντάςςουν τθ Θάςο ςτθν πολιτιςτικι κοινι που διαμορφϊκθκε ςτα νθςιά του ΒΑ Αιγαίου, ςτα παράλια τθσ Μ. Αςίασ και ςτα παράλια τθσ Μακεδονίασ και τθσ Θράκθσ κατά τθν νεότερθ φάςθ τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ. 25 Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ κ.α., 2009, ό.π.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία και άρθρα Blegen C. W., Troy and the Trojans, London 1963, ς. 188. Κουκοφλθ - Χρυςανκάκθ Χ., «Οικιςμόσ τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ ςτθ Σκάλα Σωτιροσ Θάςου», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 1 (1987), 389 406 2 (1988), 421 425 3 (1989), 507 520 4 (1990), 531 546. Κουκοφλθ - Χρυςανκάκθ Χ., «Θάςοσ», Α. Βλαχόπουλοσ (επιμ.), Αρχαιολογία - Νησιά του Αιγαίου, Εκδόςεισ Μζλιςςα, Ακινα 2005, 80 84. Κουκοφλθ - Χρυςανκάκθ Χ., Δ. Μαλαμίδου, Σ. Παπαδόπουλοσ και Γ. Μανιάτθσ, «Η Νεότερθ φάςθ τθσ Πρϊιμθσ Εποχισ του Χαλκοφ ςτθ Θάςο: Νζα Δεδομζνα», Chr. Doumas, A. Giannikouri and O. Kouka (eds), The Aegean Early Bronze Age: New Evidence, International Conference, Athens 11-14/4/2008, Ministry of Culture-Archaeological Institute of Aegean Studies ( υπό ζκδοςθ ). Παπαδόπουλοσ Σ., Γ. Αριςτοδιμου, Δ. Κουγιουτηόγλου, Φ. Μεγαλοφδθ, «Η Τελικι Νεολικικι και θ Πρϊιμθ Εποχι του Χαλκοφ ςτθ Θάςο: Η αναςκαφικι ζρευνα ςτισ κζςεισ Άγιοσ Ιωάννθσ και Σκάλα Σωτιροσ», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 15 (2001), 55 60. Παπαδόπουλοσ Σ., Ανασκαφζς 2006-2007, http://utopia.duth.gr/~efpapad/anaskafes/skala _ sotiros /keimena.html. Διαδικτυακέσ πηγέσ http://culture.larissadimos.gr/article.php?article_id=41&topic_id=67&level=3&belongs=10& area_id=1&lang=gr http://utopia.duth.gr/~efpapad/panepistimio/mnimiaki_topogr/parousiaseis/eikones_proist orikis_2.pdf http://www.imma.edu.gr/macher/museums/show.html?museum_id=37 http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1142 http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1144 http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1148 http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1149 http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1151 http://www.yppo.gr/5/g5111.jsp?obj_id=1382
Σχ. 1. Τοπογραφικό του λόφου Προφιτθσ Ηλίασ με τισ αναςκαφικζσ τομζσ. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 1 (1987), ς. 390. Σχ.2. Κάτοψθ τειχιςμζνου οικιςμοφ. http://www.imma.edu.gr/macher/museums/show.html?museum_id=37 Σχ. 3. Κάτοψθ αναςκαφικϊν τομϊν 1-3. Χ. Κουκοφλθ Χρυςανκάκθ, ΑΕΜΘ 1 (1987), ς. 392
Σχ. 4. Λόφοσ και νζα οικόπεδα. http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1142 Σχ. 5. Οικιςμόσ εκτόσ περιβόλου.
1. Ο λόφοσ «Προφιτθσ Ηλίασ» από τθ κάλαςςα. http://www.yppo.gr/5/g5111.jsp?obj_id=1382 2,3. Θραφςματα από ανκρωπόμορφεσ ςτιλεσ. http://utopia.duth.gr/~efpapad/panepistimio/mnimiaki_topogr/parousiaseis/eikones _proistorikis_2.pdf
5. Τμιμα μαρμάρινθσ ανκρωπόμορφθσ ςτιλθσ από τθν περιοχι Ποτοφ ςτθ νότια Θάςο. 4. Ανκρωπόμορφθ ςτιλθ από τθν Σκάλα Σωτιροσ. http://utopia.duth.gr/~efpapad/panepistimi o/mnimiaki_topogr/parousiaseis/eikones _proistorikis_2.pdf http://www.imma.edu.gr/macher/m useums/show.html?museum_id=37 6. Θραφςμα από ανκρωπόμορφθ ςτιλθ που βρζκθκε ςτθν Τροία. C. W. Blegen, Troy and the Trojans, ς. 188. 7. Ανκρωπόμορφθ, αμφιπρόςωπθ λίκινθ ςτιλθ από τθ κζςθ Σουφλί Μαγοφλα, αρχι τθσ 3 θσ χιλιετίασ Π.Κ.Ε. http://culture.larissadimos.gr/arti cle.php?article_id=41&topic_id=67&lev el=3&belongs=10&area_id=1&lang=gr
8. Τμιμα του οικιςμοφ: λικόκτιςτοσ περίβολοσ και πφλθ. http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1142 9. Λίκινθ πλάκα με κοιλότθτεσ από τον προϊςτορικό οικιςμό ςτθ Σκάλα Σωτιροσ.
10. Λίκοσ με βακφνςεισ από τθ προϊςτορικι κζςθ Μπάμπουρασ Θάςου. 11. Το ίδιο (λεπτομζρεια).
12. Βόρειο τμιμα περιβόλου. http://utopia.duth.gr/~efpapad/a naskafes/skala_sotiros/ parousiaseis/skala_sotiros.pdf 13. Εςωτερικι όψθ του περιβόλου. http://utopia.duth.gr/~efpapad/anaskafes/skala_ sotiros/ parousiaseis/skala_sotiros.pdf 14. Άποψθ από το εςωτερικό του τειχιςμζνου οικιςμοφ.
15, 16, 17. Απόψεισ από το εςωτερικό του τειχιςμζνου οικιςμοφ
18. Εγχάρακτθ και εμπίεςτθ κεραμικι τθσ πρωιμότερθσ φάςθσ του οικιςμοφ. Πηγή : http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1149 19. Μόνωτθ φιάλθ τθσ όψιμθσ οικιςτικισ φάςθσ του οικιςμοφ. Πηγή : http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1148
20, 21. Νότιο δυτικό οικόπεδο. Θεμζλια λικόκτιςτων κτιρίων. 22. Νότιο οικόπεδο. Παςςαλόπθκτα κτίςματα.
23. Θερμαντικζσ καταςκευζσ. 24. Λίκινα ζδρανα. 25. Πίκοσ.
26, 27. Ευριματα από τθ ςυνοικία με τα παςςαλόπθκτα κτίρια. Εγχάρακτθ κεραμικι. 28. Ευριματα από τθ ςυνοικία με τα παςςαλόπθκτα κτίρια. Πιλινθ μιτρα χφτευςθσ. http://utopia.duth.gr/~efpapad/anaskafes/skala_sotiros/ parousiaseis/skala_sotiros.pdf
29. Αναςκαφι κτίςματοσ με αγγεία κατά χϊραν. http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=1144 30. ΝΑ δάπεδο, όπου εντοπίςτθκε πλικοσ ευρθμάτων.
31. Ευριματα τθσ νεότερθσ οικιςτικισ φάςθσ. Πηγή : 32. Περίτεχνα διακοςμθμζνοσ λίκινοσ πζλεκυσ. http://www.yppo.gr/5/g5001.jsp?mult_id=115