Προβλήματα εναρμόνισης της Οδηγίας 99/31/ΕΚ περί Υγειονομικής Ταφής των αποβλήτων Β.Στοιλόπουλος Α.Κουσκούρης Μόνιμη Ομάδα Εργασίας γιά τα Οικονομικά Κοινωνικά και Νομικά Θέματα (ΜοΕ Ο-Κ-Ν) akousk@epem.gr Περίληψη Η εργασία αυτή στοχεύει στο να δώσει μία συνολική εικώνα γιά τα προβλήματα που θα προκύψουν από την εναρμόνιση της οδηγίας γιά την ταφή των αποβλήτων. Στην αναγκαιότητα και αμεσότητα εναρμόνισης της γιά να σχεδιασθούν και κατασκευασθούν τα έργα του Γ ΚΠΣ σύμφωνα με τις κατευθύνσεις και προδιαγραφές της. την δυσκολία συνέχισης λειτουργίας των μικρών ΧΥΤΑ με τα νέα δεδομένα, την εφαρμογή εκτίμησης κινδύνων σε ευρεία κλίμακα, άμεσου σχεδιασμού τρόπων χρηματοδότησης των έργων, καθορισμός εγγυοδοτικού συστήματος, επεξεργασία μέτρων και λύσεων που θα μειώνουν το συνολικό κόστος διαχείρισης αποβλήτων., κριτήρια και διαδικασίες αποδοχής αποβλήτων, χώροι προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων, μείωση βιοαποδομήσιμου κλάσματος Abstract This paper intends to give a thorough idea about the problems will come out after the harmonization of Directive for sanitary landfiling for wastes. There is a need for straigtly harmonization so with that Directive we must plan, design, construct and operate the old and new landfills, implement risk assessment methods, finding methods for funding projects, guaranteeing them during operation and after care and finding solutions by which the total cost of a project will be reduced to a minimum. We ll be find out criteria and process for acceptance SW to the landfill. Finally wi ll examine ways for temporary storage of wastes as well as reduction of biodegradable wastes.
Εισαγωγή Η Οδηγία 99/31/ΕΚ για την υγειονομική ταφή των αποβλήτων τέθηκε σε ισχύ τον Ιούλιο του 1999 και αναμφισβήτητα αποτελεί για τη χώρα μας ένα σημαντικό εργαλείο για την προστασία της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος από την υγειονομική ταφή των αποβλήτων. Η σπουδαιότητα της Οδηγίας είναι τέτοια που αναμένεται, σε συνδυασμό με τον πρόσφατο νόμο για τις συσκευασίες, να επιφέρει ριζικές αλλαγές στο υφιστάμενο τρόπο διαχείρισης των αποβλήτων στην Ελλάδα και να δώσει νέες ευκαιρίες και δυνατότητες στην ελληνική αγορά. Η φιλοσοφία ασφάλειας και προστασίας του περιβάλλοντος από τη διάθεση των αποβλήτων που διαπνέει την εν λόγω Οδηγία, βασίζεται στις γνωστές αρχές διαχείρισης στερεών αποβλήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και περιλαμβάνει τις εξής αξιολογήσεις και βασικές απαιτήσεις :!"Οι διεργασίες βιοαποδόμησης και οι εκπομπές ρύπων στους ΧΥΤΑ δεν είναι απόλυτα ελεγχόμενες,!"η λειτουργική ικανότητα του συστήματος πολλαπλών φραγμών μόνωσης του ΧΥΤΑ δεν διασφαλίζεται έπ αόριστον,!"καθιερώνεται η προεπεξεργασία των αποβλήτων, με στόχο αφενός τη μείωση του βιοαποδομήσιμου κλάσματος και αφετέρου την απομάκρυνση του ευδιάλυτου ρυπαντικού φορτίου,!"καθιερώνονται αυστηρά κριτήρια παραλαβής αποβλήτων σε ΧΥΤΑ, έτσι ώστε στη φάση της μετέπειτα φροντίδας να υπάρχουν όσο το δυνατόν λιγότερες απαιτήσεις και κατά συνέπεια μικρότερο κόστος,!"απαιτούνται συστήματα πολλαπλών φραγμών και η λήψη κατάλληλων μέτρων για την ελεγχόμενη διαχείριση του βιοαερίου και των στραγγισμάτων. Οι απαιτήσεις που απορρέουν από την παραπάνω στοχοθεσία και φιλοσοφία, ουσιαστικά καταδεικνύουν ότι ο ΧΥΤΑ θα εξακολουθήσει να υπάρχει σαν τρόπος διαχείρισης αλλά επειδή η μέθοδος αυτή είναι τελευταία στην ιεράρχηση των αρχών ΔΣΑ, θα πρέπει να κατασκευάζονται όσο το δυνατόν λιγότεροι και ελεγχόμενοι ΧΥΤΑ. Προκειμένου να συμμορφωθούν με την Οδηγία για την ταφή των αποβλήτων, τα κράτη-μέλη θα έπρεπε, το αργότερο δύο χρόνια μετά την έναρξη της ισχύος της, να θέσουν σε ισχύ τις απαιτούμενες νομοθετικές, κανονιστικές και διοικητικές διατάξεις. Ήδη, έχουν παρέλθει όμως επτά μήνες από την καταληκτική ημερομηνία ενσωμάτωσης της Οδηγίας (17-7-2001) και στη χώρα μας ουσιαστικά δεν άρχισε ακόμη ο διάλογος μεταξύ των αρμοδίων φορέων. Βέβαια, ορισμένα σημεία της Οδηγίας, κυρίως αναφορικά με τις τεχνικές προδιαγραφές κατασκευής και λειτουργίας ΧΥΤΑ, περιλαμβάνονται στην ΚΥΑ 69728/96 και στην ΚΥΑ 114218/97, στις οποίες όμως έχουν εντοπισθεί αρκετά λάθη που πρέπει να διορθωθούν. Υπάρχουν όμως στην Οδηγία πολλά σημαντικά σημεία για τα οποία η Πολιτεία οφείλει να λάβει σοβαρές αποφάσεις και να αναλάβει πρωτοβουλίες προκειμένου η Ελλάδα να περάσει σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα από το επίπεδο της λίγο-πολύ
ανεξέλεγκτης διάθεσης των αποβλήτων, στο επίπεδο της ολοκληρωμένης διαχείρισής τους. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι : 1. Παλαιοί ΧΥΤΑ Η μελλοντική λειτουργία υφιστάμενων (παλαιών) ΧΥΤΑ επιτρέπεται, εφόσον, το αργότερο σε 8 χρόνια μετά την ενσωμάτωση της Οδηγίας στο εθνικό δίκαιο, έχει κατατεθεί, εγκριθεί και υλοποιηθεί ένα πρόγραμμα διευθέτησης των παλαιών ΧΥΤΑ. Σε αντίθετη περίπτωση κάθε παλαιός ΧΥΤΑ θα πρέπει να πάψει να λειτουργεί, καθώς δεν θα ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της Οδηγίας. Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι σύμφωνα με έκθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ 1 ένας μεγάλος αριθμός των περίπου 30 εν λειτουργία ΧΥΤΑ παρουσιάζει κατασκευαστικά και λειτουργικά προβλήματα, καθώς δεν καλύπτουν τις απαιτήσεις της εθνικής νομοθεσίας και θα έπρεπε να είχαν επιβληθεί κυρώσεις στους φορείς διαχείρισή τους και να είχαν εκπονηθεί προγράμματα διευθέτησής τους. Όμως δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι εκτός από τους εν λειτουργία ΧΥΤΑ υπάρχουν και άλλοι περίπου 2.180 ανεξέλεγκτοι ΧΔΑ 2. Η έλλειψη ΧΥΤΑ σε πολλά σημεία της ελληνικής περιφέρειας, αποτέλεσμα καθυστερήσεων πολλών δεκαετιών στη χάραξη εθνικής και περιφερειακής στρατηγικής στη διαχείριση των αποβλήτων, αναγκάζει την Πολιτεία να ανέχεται την απαράδεκτη αυτή κατάσταση, που πέρα από τις δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον, βλάπτει και τη διεθνή εικόνα της χώρας μας 3. Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει σήμερα αν το 2009, που είναι η καταληκτική ημερομηνία για τους παλαιούς ΧΥΤΑ, δεν θα υπάρχει ακόμη στην Ελλάδα ανεξέλεγκτη διάθεση των αποβλήτων. Είναι προφανές ότι το φαινόμενο αυτό θα εξαληφθεί μόνο εάν υπάρχει αξιόπιστος σχεδιασμός ολοκληρωμένης διαχείρισης των αποβλήτων και εφόσον θα έχουν κατασκευαστεί οι απαιτούμενοι ΧΥΤΑ. Το ανησυχητικό είναι όμως ότι :!"Οι ανάγκες σε ΧΥΤΑ είναι ακόμη πολύ μεγάλες, καθώς απαιτούνται, σύμφωνα με τα εγκεκριμένα πλαίσια νομαρχιακών σχεδιασμών, περίπου 150 ΧΥΤΑ,!"Ο χρόνος κατασκευής των ΧΥΤΑ είναι πολύ πιεστικός,!"οι απαιτούμενες δαπάνες είναι πολύ υψηλές και δυσεύρετες. Είναι σαφές ότι πρέπει να γίνει μεγάλη προσπάθεια για να μη βρεθεί η χώρα μας μπροστά σε δυσάρεστες εκπλήξεις και να αναγκαστεί να κλείνει εν λειτουργία ΧΥΤΑ, πριν επέλθει ο κορεσμός τους με απόβλητα. Πριν την έγκριση δαπανηρών προγραμμάτων διευθέτησης παλαιών ΧΥΤΑ, υπάρχει επιτακτική ανάγκη!"αξιολόγησης και εκτίμησης κινδύνου των προς διευθέτηση ΧΥΤΑ και!"άμεσου σχεδιασμού τρόπων χρηματοδότησης των έργων αυτών. 1 ΥΠΕΧΩΔΕ, «ΧΥΤΑ στην Ελλάδα», 4/2001 2 ΥΠΕΧΩΔΕ, «Χώροι Ανεξέλεγκτης Εναπόθεσης Αστικών Αποβλήτων στην Ελλάδα (ΧΑΕΑΑ)», 2/2001 3 Οι καταγγελίες από την Ε.Ε. για παράνομη λειτουργία ανεξέλεγκτων ΧΔΑ στην Ελλάδα αφορούν: Επιτάλειο-Ηλείας, Πάρος, Σαντορίνη, Ιερισσό-Χαλκιδικής, Μεσολόγγι, Φτελιά- Άρτας, Πέρα Γαληνή-Ηρακλείου, Ευαγγελίστρια-Κορινθίας, Παιανίας Αττικής, Εταιρεία- Κωστούλας-Δ. Αττική.
Παράλληλα θα πρέπει ν απαντηθεί το ερώτημα αν εκτός από τη διευθέτηση του ΧΥΤΑ θα πρέπει, εφόσον προκύπτει από σχετική έρευνα, να γίνεται και η εξυγίανση των υπογείων υδάτων. Σε κάθε περίπτωση όμως δεν αναμένεται ότι η Πολιτεία θα καταφέρει να καλύψει τις ανάγκες αυτές αποκλειστικά με δημόσιες δαπάνες. Εκείνο βέβαια που θα έπρεπε να παράσχει η Πολιτεία, με στόχο πάντα τον οικολογικό εκσυγχρονισμό, είναι :!"να παράσχει οργανωτική και τεχνική βοήθεια στους φορείς εκμετάλλευσης,!"να βελτιώσει το νομοθετικό πλαίσιο σχετικά με τη διαδικασία αδειοδότησης-έγκρισης των προς διευθέτηση ΧΥΤΑ και!"να επεξεργαστεί μέτρα και λύσεις που θα μειώσουν το συνολικό κόστος διαχείρισης των αποβλήτων. 2. Κριτήρια και διαδικασίες αποδοχής αποβλήτων σε ΧΥΤΑ. Στα βασικά θέματα της Οδηγίας 99/31/ΕΚ περιλαμβάνεται ο καθορισμός κριτηρίων αποδοχής των αποβλήτων σε ΧΥΤΑ Οι μελλοντικές διαδικασίες αποδοχής θα βασίζονται, στο μέτρο του δυνατού, σε τυποποιημένες μεθόδους ανάλυσης και σε οριακές τιμές. Τα κριτήρια αυτά αποτελούν, μαζί με τις τεχνικές προδιαγραφές για τη μόνωση του ΧΥΤΑ, τους δύο βασικούς πυλώνες α) για την ασφάλεια του ΧΥΤΑ αλλά και β) για τη μείωση των απαιτήσεων κατά τη φάση της μετέπειτα φροντίδας. Σήμερα σε πολλούς ΧΥΤΑ δεν γίνεται καν έλεγχος παραλαβής αποβλήτων και σε όσους γίνεται, πρόκειται μόνο για το τρίτο επίπεδο επαλήθευσης των αποβλήτων, που είναι η επιτόπου επαλήθευση. Το μέρος της Οδηγίας που σχετίζεται με τη διαδικασία αποδοχής των αποβλήτων σε ΧΥΤΑ δεν μπορεί ακόμη να εφαρμοστεί, καθώς δεν έχουν καθοριστεί :!"Οι τυποποιημένες οριακές τιμές των αποβλήτων,!"το τυποποιημένο σύστημα χαρακτηρισμού, δειγματοληψίας και ανάλυσης αποβλήτων. Το παράρτημα ΙΙ της Οδηγίας που αφορά στα κριτήρια και στις διαδικασίες αποδοχής είναι ένα πολύ γενικό κείμενο, που χρειάζεται επεξεργασία από τεχνική επιτροπή της Ε.Ε. Μέχρι όμως να υπάρξει ο ενιαίος κατάλογος κριτηρίων τα κράτη-μέλη θα έπρεπε να διατηρούν ή να συντάσσουν εθνικούς καταλόγους αποδεκτών αποβλήτων ή να καθορίσουν κριτήρια ανάλογα με αυτά που προβλέπονται στην Οδηγία για την ταφή των αποβλήτων. Θα πρέπει ευθύς εξαρχής να τονισθεί ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση του όλου θέματος παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες για τη χώρα μας, καθώς οι εμπειρίες και οι έρευνες σε θέματα καθορισμού ορίων αναφοράς π.χ.. για την αντοχή και την ευστάθεια του ΧΥΤΑ ή για το ολικό υπόλειμμα καύσης δεν είναι ενθαρρυντικές, προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις επιστημονικά τεκμηριωμένες και που να αφορούν βεβαίως τα απόβλητα με την ποιοτική σύσταση της Ελλάδας. Εφόσον δεν υπάρξει ενσωμάτωση της Οδηγίας σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, αναμένεται η διαδικασία αποδοχής αποβλήτων σε ΧΥΤΑ να μας επιβληθεί από την Ε.Ε., χωρίς να γνωρίζει κανείς εάν τα κριτήρια και οι
οριακές τιμές των χαρακτηριστικών των αποδεκτών αποβλήτων που θα προβλέπονται, μπορούν να εφαρμοστούν και στη χώρα μας, η οποία έχει διαφορετική ποιοτική σύσταση αποβλήτων από τις χώρες της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης. Σε κάθε περίπτωση η Ελλάδα υποχρεούται άμεσα να καταρτίσει εθνικό κατάλογο αποβλήτων που θα γίνονται αποδεκτά σε κάθε μία από τις τρεις κατηγορίες ΧΥΤΑ. Εφόσον υπάρξει αδυναμία και σε αυτό, οφείλει τουλάχιστον να καθορίσει κριτήρια καταχώρησης των αποβλήτων στον εθνικό κατάλογο αποβλήτων και να τ αποστείλει εντός του έτους στην Επιτροπή. Παρεμπιπτόντως, θα πρέπει να τονισθεί ότι τα κριτήρια αποδοχής θα είναι πιο αναλυτικά για τους ΧΥΤΑ αδρανών, καθώς γι αυτήν την κατηγορία ΧΥΤΑ τα μέτρα ασφαλείας δεν είναι τόσο αυστηρά, όσο για τις δύο άλλες μεγάλες κατηγορίες ΧΥΤΑ. Ούτε αυτό όμως μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα, διότι η Ελλάδα δεν έχει αναπτύξει ακόμη καμιά αξιόπιστη στρατηγική, ούτε έχει εθνικό σχεδιασμό διαχείρισης των αδρανών υλικών, δηλ. για μια κατηγορία αποβλήτων με τις μεγαλύτερες ποσότητες και με μεγάλες δυνατότητες αξιοποίησης. 3. Δαπάνες Σύμφωνα με την Οδηγία για την υγειονομική ταφή των αποβλήτων, η τιμή που θα χρεώνει ο φορέας εκμετάλλευσης ΧΥΤΑ για την εναπόθεση των αποβλήτων, πρέπει να περιλαμβάνει εκτός από τα κόστη κατασκευής και λειτουργίας και!"το κόστος της χρηματοοικονομικής ή ισοδύναμης εγγύησης, προκειμένου να εξασφαλίζονται η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της άδειας και η τήρηση των διαδικασιών της παύσης λειτουργίας,!"το κόστος της μετέπειτα φροντίδας του ΧΥΤΑ για μια περίοδο τουλάχιστον 30 ετών. Ο τρόπος που ο φορέας εκμετάλλευσης του ΧΥΤΑ θα παράσχει επαρκή οικονομικά εχέγγυα πρέπει να καθορισθεί από κάθε κράτος-μέλος, το οποίο πρέπει επιπλέον να εξασφαλίζει και τη διαφάνεια κατά τη συλλογή και χρήση όλων των αναγκαίων πληροφοριών σχετικά με το κόστος. Από την πλευρά της ελληνικής πολιτείας μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ασχολείται με το θέμα, ούτε βέβαια και από τους υπάρχοντες φορείς λειτουργίας ΧΥΤΑ, ενώ θα πρέπει να τονισθεί ότι κανείς δεν γνωρίζει μετά βεβαιότητας αν θα πρέπει να υπάρχουν οικονομικές εγγυήσεις και για τους λειτουργούντες ΧΥΤΑ ή αν θα υπάρχει διαφορά στο ύψος της οικονομικής εγγύησης ανάμεσα στους ΧΥΤΑ και στους ΧΥΤΥ. Το κόστος της μετέπειτα φροντίδας σχετίζεται άμεσα με τη χρονική διάρκεια της μετέπειτα φροντίδας, που κατά την Οδηγία θα διαρκεί τουλάχιστον 30 χρόνια. Σε κάθε περίπτωση η χρονική διάρκεια θα πρέπει να καθορίζεται για κάθε ΧΥΤΑ ξεχωριστά από τις αρμόδιες αρχές μετά από επιτόπου έλεγχο. Σημειώνεται ότι οι δαπάνες της μετέπειτα φροντίδας εξισορροπούνται μετά από 30-40 χρόνια, καθώς δεν περιλαμβάνονται πλέον κόστη όπως η διαχείριση του βιοαερίου ή η τελική επιφανειακή μόνωση. Το κόστος της μετέπειτα φροντίδας εξαρτάται επίσης από τον όγκο του ΧΥΤΑ. Το ειδικό κόστος είναι μικρότερο σε μεγάλους ΧΥΤΑ, λόγω της καλύτερης σχέσης όγκου/επιφάνειας.. Σε μικρούς ΧΥΤΑ το κόστος ανέρχεται μέχρι και
στο 50 DM/m 3 (=8500 δρχ), ενώ για μεγάλους ΧΥΤΑ υπάρχει ένα εύρος τιμών από 15-25 DM m 3 (=2500 4250 δρχ) 4. Είναι σαφές ότι το κόστος λειτουργίας και μετέπειτα φροντίδας θα προκαλέσουν, σε συνδυασμό με τα απαιτούμενα εχέγγυα, τέτοια αύξηση στο συνολικό κόστος διαχείρισης των αποβλήτων, που δεν αποκλείεται να υπάρξουν κοινωνικές αντιδράσεις. Το όλο θέμα γίνεται όμως ακόμη πιο πολύπλοκο, καθώς μια απότομη αύξηση του κόστους πολιτικοποιεί το όλο θέμα, με άμεσο αποτέλεσμα να χρεωθεί με πολιτικό κόστος όποιος τολμήσει να εφαρμόσει όσα προβλέπει η Οδηγία, χωρίς προηγουμένως να γίνει εκ βάθους ενημέρωση των πολιτών και να γίνει κατανοητό ότι είμαστε υποχρεωμένοι σαν κράτος και σαν πολίτες να διαχειριστούμε ορθολογικά το μείζον αυτό θέμα. Όλοι γνωρίζεται όμως το χαμηλό επίπεδο ενημέρωσης ευαισθητοποίησης για θέματα διαχείρισης στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα, παρότι όλοι οι αρμόδιοι αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα της ενημέρωσης. Σε κάθε περίπτωση, παρατηρώντας τα σημερινά κόστη λειτουργίας ΧΥΤΑ στην Ελλάδα 5, που δίνουν οι φορείς λειτουργίας των ΧΥΤΑ, αυτά σε καμία περίπτωση δεν ανταποκρίνονται, όχι μόνο στις απαιτήσεις της Οδηγίας, αλλά ούτε και της ΚΥΑ 114218/97. Είναι σαφές ότι με τους υφιστάμενους φορείς εκμετάλλευσης των αποβλήτων, την οργανωτική δομή των αρμοδίων φορέων, τα θεσμικά κενά αλλά και την τεράστια χρονική πίεση που υπάρχει, είναι πολύ δύσκολο να χαραχθεί άμεσα μια τιμολογιακή πολιτική στο θέμα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων δίκαιη, προσαρμοσμένη στις τοπικές και περιφερειακές αγορές και αποδεκτή από όλους τους εμπλεκόμενους. Προκειμένου να καθορισθεί το ύψος των εγγυήσεων για τους ΧΥΤΑ (ΧΥΤΥ) και κατά συνέπεια και των απαιτούμενων τοκοχρεωλύσιων, η Πολιτεία και οι παραγωγοί/κάτοχοι των αποβλήτων, σε συνεργασία με ιδιωτικούς φορείς, θα πρέπει να διερευνήσουν άμεσα το θέμα. Οι παράγοντες που πρέπει να συνυπολογισθούν είναι : οι συνολικές ποσότητες αποβλήτων που δέχεται ο ΧΥΤΑ και ο χρόνος ζωής του, όπως επίσης τα κόστη σχεδιασμού, κατασκευής, λειτουργίας, διακοπής λειτουργίας, αποκατάστασης και μετέπειτα φροντίδας. Το ερώτημα αν με τους υπάρχοντες κανόνες ΔΣΑ στην Ελλάδα, θα τολμήσουν ο ιδιωτικός τομέας και οι ασφαλιστικές εταιρείες να αναλάβουν το ρίσκο των εγγυήσεων, πρέπει να απαντηθεί σχεδόν με απόλυτη σιγουριά, αρνητικά. Προκειμένου η αναμενόμενη αύξηση του κόστους διαχείρισης να μετριασθεί θα πρέπει επειγόντως η Πολιτεία να εξετάσει αφενός κλασικά μέτρα όπως :!"φορολογικές ελαφρύνσεις,!"παροχή κινήτρων ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των ιδιωτών!"επιβολή φόρων κυρώσεων σε όσους με τα απόβλητα που παράγουν υποβαθμίζουν το περιβάλλον. και να ερευνήσει νέους τρόπους αντιμετώπισης της οικονομικής διάστασης του προβλήματος, όπως για π.χ. το σύστημα εμπορευσιμότητας των αδειών. 4 Burkhard et al, Deponienachsorge und Deponiefolgekosten, Muell und Abfall, 9/1997 5 ΥΠΕΧΩΔΕ, «Χώροι Υγειονομικής Ταφής Αστικών Αποβλήτων στην Ελλάδα», 4/2001
4. Σταδιακή μείωση βιοαποδομήσιμου κλάσματος που θα διατίθεται σε ΧΥΤΑ Τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να μειωθούν τα βιοαποδομήσιμα αστικά απόβλητα που διατίθενται σε ΧΥΤΑ. Η εκπλήρωση των υποχρεώσεων αυτών ακολουθεί ένα καθορισμένο χρονοδιάγραμμα για τα έτη 2006, 2009 και 2016, περιλαμβάνει συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους για τα βιοαποδομήσιμα υλικά (χαρτί/χαρτόνι, λοιπά ζυμώσιμα) και έχει σαν βάση των υπολογισμών την παραγωγή των αστικών αποβλήτων του 1995. Η Ελλάδα ανήκει στην κατηγορία των κρατών μελών που έχουν δικαίωμα να αναβάλουν την επίτευξη των παραπάνω στόχων για περίοδο τεσσάρων ετών το πολύ. Σημειώνεται ότι στην Οδηγία δεν είναι απολύτως σαφές αν οι ποσοτικοί στόχοι που τίθενται αφορούν κάθε ΧΥΤΑ χωριστά ή αν αφορούν το σύνολο της χώρας. Στην Οδηγία αναφέρεται ρητά όμως ότι σε ΧΥΤΑ θα διατίθενται μόνο απόβλητα που θα έχουν υποστεί επεξεργασία. Σε ορισμένες περιπτώσεις η επεξεργασία δεν είναι απαραίτητη, ιδιαίτερα όταν μετά την επεξεργασία η ποσότητα και η επικινδυνότητα των αποβλήτων δεν διαφοροποιούνται σε σημαντικό βαθμό. Στους εγκεκριμένους περιφερειακούς ή νομαρχιακούς σχεδιασμούς Δ.Σ.Α., προβλέπεται ένας σχετικά μεγάλος αριθμός από ανάλογα έργα (34 ΕΜΔΚ), η υλοποίηση των οποίων θα είχε σαν αποτέλεσμα να καλυφθούν οι υποχρεώσεις της χώρας, όσον αφορά στο βιοαποδομήσιμο κλάσμα των αστικών αποβλήτων. Το ερώτημα που τίθεται όμως είναι αν και κατά πόσο πρέπει να υλοποιηθούν όλες οι προβλεπόμενες στους περιφερειακούς ή νομαρχιακούς σχεδιασμούς εγκαταστάσεις, που, σημειωτέον, είναι δαπανηρές και πολύπλοκες και αναμένεται να έχουν υψηλό κόστος λειτουργίας. Σύμφωνα με αδημοσίευτη έκθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ 6 προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι της Οδηγίας 99/31/ΕΚ, πρέπει για τα έτη 2006, 2009, 2016 να οδηγούνται για ταφή αντιστοίχως οι παρακάτω ποσότητες αστικών αποβλήτων: 1.800.000 τ/έτος, 1.215.000 τ./έτος και 850.000 τ./έτος. Σημειώνεται ότι τα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της έκθεσης του ΥΠΕΧΩΔΕ στηρίζονται κυρίως σε παραδοχές και εκτιμήσεις, καθώς παρατηρείται γενικώς έλλειψη διαχρονικών και αξιόπιστων μετρήσεων της ποσότητας και της ποιοτικής σύστασης των αποβλήτων. Με δεδομένο ότι στα έτη-στόχος θα λειτουργούν οι προβλεπόμενες εγκαταστάσεις Μηχ. Διαλογής-Κομποστοποίησης Ε.Μ.Δ.Κ.) (Αττική, Χανιά, κ.α.) οι ποσότητες του βιοαποδομήσιμου κλάσματος για επεξεργασία παρουσιάζονται στο πίνακα 2 (αισιόδοξο και απαισιόδοξο σενάριο). Έτος-στόχος Ποσότητα βιοαποδομήσιμου για επεξεργασία (τ/έτος) 2006 (2010) 883.000 1.109.000 2009 (2013) 1.872.000 1.974.000 2016 (2020) 2.791.000 2.878.000 6 ΥΠΕΧΩΔΕ, «Ποσοτικοποίηση στόχων της Οδηγίας 99/31/ΕΚ «περί Υγειονομικής ταφής των αποβλήτων». Απαιτήσεις σε εγκαταστάσεις Μηχανικής Διαλογής και Κομποστοποίησης (ΕΜΔΚ αστικών αποβλήτων στην Ελλάδα», 10/2001
Πιν. 1. Ποσότητα βιοαποδομήσιμου για επεξεργασία για τα έτη στόχος. Στο παραπάνω χρονικό διάστημα αναμένεται όμως να υλοποιηθούν νέα προγράμματα ανακύκλωσης και να επεκταθούν τα υφιστάμενα (ΚΔΑΥ, «Διαλογή στη Πηγή» κλπ) με αποτέλεσμα οι παραπάνω ποσότητες του βιοαποδομήσιμου κλάσματος (χαρτί, χαρτόνι) για το 2009 και 2016 να μειωθούν σε σημαντικό βαθμό, σύμφωνα και με τους στόχους που τίθενται από την Κοινοτική (Οδηγία 94/62/ΕΟΚ) και την Εθνική Νομοθεσία (Ν. 2939/2001) για τις συσκευασίες. Επί του παρόντος δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί η ποσότητα χαρτιού που θα ανακυκλώνεται με την υλοποίηση των παραπάνω προγραμμάτων. Τα ερωτήματα που τίθενται και πρέπει άμεσα να απαντηθούν είναι :!"αν υπάρχει εκ μέρους της πολιτείας σχεδιασμός των απαιτούμενων ΕΜΔΚ και του τρόπου χρηματοδότησης των πολυδάπανων αυτών έργων,!"σε ποιες αναλύσεις ποιοτικής σύστασης των αποβλήτων θα βασισθούν οι φορείς υλοποίησης ΕΜΔΚ,!"αν υπάρχουν φορείς αξιόπιστοι που θα διαθέτουν την απαιτούμενη τεχνογνωσία για να τα λειτουργήσουν,!"αν έγινε κάποια ιεράρχηση επιλογής των προτεινόμενων εγκαταστάσεων,!"αν θα υπάρξει αγορά για τα δευτερογενή προϊόντα. Σημειώνεται ότι η χώρα μας είναι υποχρεωμένη μέχρι τον Ιούλιο του 2003 να έχει εκπονήσει μια στρατηγική για τον τρόπο επίτευξης των στόχων της Οδηγίας, σχετικά με το βιοαποδομήσιμο κλάσμα και και είναι σαφές ότι θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια για να επιτευχθεί ό ο στόχος αυτός. 5. Επιφανειακή μόνωση ΧΥΤΑ Μια ασάφεια που πολλοί διακρίνουν στην Οδηγία 99/31/ΕΚ είναι το γεγονός ότι η επιφανειακή στεγανοποίηση του ΧΥΤΑ δεν είναι υποχρεωτική και υπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του φορέα υλοποίησης και της αδειοδοτούσας αρχής να την εφαρμόσουν. Το θέμα της αναγκαιότητας της επιφανειακής μόνωσης αποτελεί αντικείμενο ζωηρού διαλόγου στους επιστημονικούς κύκλους των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου υπάρχουν δύο αντικρουόμενες απόψεις. Οι υποστηριχτές της επιφανειακής μονωτικής στρώσης προβάλλουν ως κύριο επιχείρημα την άμεση ελαχιστοποίηση εισροής ομβρίων στο χώρο διάθεσης των αποβλήτων και κατά συνέπεια την παρεμπόδιση εκπομπής βιοαερίου και στραγγισμάτων. Αυτοί που αντιτίθενται στην κατασκευή επιφανειακής μόνωσης υποστηρίζουν τη δημιουργία προϋποθέσεων για την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και άμεση εκπομπή ρύπων από το χώρο διάθεσης, ώστε ο χώρος να παραδοθεί στις επόμενες γενεές όσο το δυνατόν πιο «αδρανοποιημένος». Προϋπόθεση βεβαίως είναι ότι οι εκπομπές ρύπων δεν θα καταλήγουν στο περιβάλλον. Για την επίτευξη αυτού του στόχου πρέπει να εισέρχονται ύδατα στο «σώμα» του χώρου διάθεσης, χωρίς όμως να είναι τεκμηριωμένη η ακριβής ποσότητα υδάτων που απαιτείται μέχρι την πλήρη «αδρανοποίηση» του χώρου διάθεσης, ούτε για πόσο χρονικό διάστημα θα διαρκεί η φάση της μετέπειτα φροντίδας.
Ο διάλογος αυτός φυσικά στην Ελλάδα δεν γίνεται ούτε η Πολιτεία έδειξε τις προθέσεις της επί του θέματος. Πάντως η ΚΥΑ 114218/97 προβλέπει αυστηρές προδιαγραφές για την επιφανειακή μόνωση του ΧΥΤΑ και μάλλον η απαίτηση αυτή θα παραμείνει στο εθνικό δίκαιο. 6. Χώροι προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων Στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας 99/31/ΕΚ περιλαμβάνονται και οι λεγόμενοι μόνιμοι χώροι προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων (ΧΠΑ), στους οποίους θα διατίθενται απόβλητα για χρονικό διάστημα περισσότερο του ενός χρόνου. Δεν αναφέρονται όμως εξαιρέσεις σε σχέση με τη λειτουργία ή τις τεχνικές και λοιπές απαιτήσεις. Στους εν λόγω χώρους επιτρέπεται η διάθεση αποβλήτων για μεγαλύτερο χρόνο απ ότι προβλέπει η Οδηγία, δηλ. τον ένα χρόνο για απόβλητα που ακολούθως θα διατεθούν σε ΧΥΤΑ και τα τρία χρόνια για απόβλητα που πρόκειται να αξιοποιηθούν μελλοντικά. Σε κάθε περίπτωση ο φορέας εκμετάλλευσης του ΧΠΑ θα πρέπει να αποδείξει κατά την αδειοδότηση ότι τα απόβλητα των εγκαταστάσεων αυτών διατίθενται προσωρινά με σκοπό την προετοιμασία τους για περαιτέρω μεταφορά τους προς αξιοποίησηεπεξεργασία ή διάθεση σε ΧΥΤΑ. Είναι προφανές ότι η ρύθμιση με τους ΧΠΑ έγινε προκειμένου να αποφευχθεί η παράκαμψη των αυστηρών απαιτήσεων ΧΥΤΑ από μια μακροχρόνια προσωρινή αποθήκευση των αποβλήτων. Συνοπτικά, οι βασικές απαιτήσεις για ένα ΧΠΑ πρέπει να είναι ανάλογες με έναν ΧΥΤΑ, δηλαδή αδειοδότηση, κατασκευή, λειτουργία, παύση λειτουργίας, όχι όμως της μετέπειτα φροντίδας 7. Ο στόχος πάντως θα πρέπει να είναι η αποφυγή κατασκευής και λειτουργίας ΧΠΑ, οι οποίοι θα πρέπει να ανταποκρίνονται εν γένει στις απαιτήσεις ΧΥΤΑ. Στη πράξη αναμένεται η διαρκεια ζωής ενός ΧΠΑ να είναι μικρότερη από αυτόν που ορίζει η Οδηγία, γιατί είναι προφανές ότι αυτό είναι πολύ πιο εύκολο από το να αδειοδοτηθεί, να κατασκευαστεί και να λειτουργεί ένας ΧΠΑ, με προδιαγραφές που αφορούν έναν ΧΥΤΑ. Μέχρι σήμερα δεν είναι γνωστό τι είδους στρατηγική θα ακολουθήσει η χώρα μας στο εν λόγω θέμα, όπως επίσης δεν είναι γνωστό για ποια απόβλητα επιτρέπεται η προσωρινή αποθήκευση ή το ποιος θα αναλαμβάνει τις δαπάνες αποκατάστασης, ούτε βέβαια και τον τρόπο αδειοδότησης. 7. Γεωλογικός φραγμός Ιδιαίτερες απαιτήσεις προκύπτουν από την Οδηγία για το σύστημα πολλαπλών φραγμών του ΧΥΤΑ, στο οποίο περιλαμβάνεται και ο γεωλογικός φραγμός. Σε περίπτωση που ο απαιτούμενος γεωλογικός φραγμός δεν πληροί τις απαιτήσεις που θέτει η Οδηγία, τότε δίνεται η ευχέρεια να συμπληρώνεται τεχνητά με ορυκτό υλικό πάχους 0,5 m. 7 Μετά το πέρας λειτουργίας του ΧΠΑ θα πρέπει να γίνεται ο καθαρισμός του χώρου, καθώς επίσης και ο έλεγχος για τυχόν ρύπανση.
Η παραπάνω «ισοδυναμία» αποτελεί ακόμη έναν «τεχνητό» φραγμό και χαρακτηρίζεται από πολλούς σαν ουσιαστικό μειονέκτημα της Οδηγίας, καθώς δεν μπορεί να αντικαταστήσει το γεωλογικό φραγμό. Η σκοπιμότητα της εν λόγω ρύθμισης είναι προφανής. Η απόδειξη, για παράδειγμα, της καταλληλότητας του γεωλογικού φραγμού (πάχος για τα επικίνδυνα απόβλητα 5 μέτρα) και η εξεύρεση ενός τέτοιου χώρου στην Ελλάδα, αναμένεται να μη είναι εύκολη υπόθεση. Γι αυτό και ουσιαστικά υπάρχει δυνατότητα παράκαμψης του γεωλογικού φραγμού. Σε μια τέτοια περίπτωση όμως πρέπει να υπάρχουν εκ μέρους της Πολιτείας ρυθμίσεις ώστε να αποφεύγονται οι ενδεχόμενοι ελιγμοί εκ μέρους των φορέων εκμετάλλευσης για να αποφεύγουν την απόδειξη της ισοδυναμίας. Επίσης, εφόσον δεν υπάρχει αξιόπιστος γεωλογικός φραγμός θα έπρεπε για την απόδειξη της ισοδυναμίας του συστήματος μόνωσης, να απαιτείται οπωσδήποτε η επιφανειακή μόνωση, η οποία σύμφωνα με την Οδηγία δεν είναι υποχρεωτική. 8. Εκτίμηση επικινδυνότητας Εκτός από τις απαιτήσεις της Οδηγίας που παρουσιάζονται ξεκάθαρα στην Οδηγία, υπάρχουν και απαιτήσεις που προκύπτουν έμεσα. Παρά το γεγονός ότι από πρώτη άποψη φαίνεται ότι η Οδηγία αναγκάζει σε υιοθέτηση ομοιόμορφων απαιτήσεων σχετικά με το σχεδιασμό των χώρων, μια πιο προσεκτική ανάγνωση του Παραρτήματος 1 αποδεικνύει ότι η 99/31/ΕΚ ανοίγοι το δρόμο για την εισαγωγή διαδικασιών εκτίμησης επικινδυνότητας κατ ελάχιστον στα ακόλουθα θέματα:!"στο σχεδιασμό και την κατασκευή συστήματος συλλογής στραγγισμάτων,!"στον υπολογισμό της συνδυασμένης αποτελεσματικότητας φυσικών και τεχνιτών φραγμών,!"στην επιλογή του συστήματος επεξεργασίας των στραγγισμάτων. Η αλλαγή αυτή είναι αναμφίβολα θετική, διότι δυσκολεύει μεν αρκετά τη διαδικασία σχεδιασμού και αυξάνει το χρόνο και το κόστος προετοιμασίας των έργων, θα οδηγήσει όμως σίγουρα σε μείωση του κόστους κατασκευής, αλλά και λειτουργίας των έργων. Εφόσον η αδειοδοτούσα αρχή αποφασίσει, μετά από εκτίμηση επικινδυνότητας, ότι από το ΧΥΤΑ δεν θα υπάρξουν δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα, το κόστος λειτουργίας θα είναι χαμηλότερο. Επίλογος Με αφορμή την εναρμόνιση της Οδηγίας για την υγειονομική ταφή των αποβλήτων, η χώρα μας έχει την ευκαιρία, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση, να επαναχαράξει την πολιτική της για τη διαχείριση των αποβλήτων. Επιπλέον, στο πλαίσιο μια ς σύγχρονης περιβαλλοντικής πολιτικής, πρέπει να επιδιώξει τομές συνολικά στο σχεδιασμό και στα οικονομικά εργαλεία που απαιτούνται για την περιβαλλοντικά αποδεκτή διαχείριση των αποβλήτων. Η μετάβαση από τη χωματερή στον ΧΥΤΑ και ακολούθως στην επαναχρησιμοποίηση-αξιοποίηση έως στην πρόληψη και μείωση των αποβλήτων είναι μια διαδικασία που απαιτεί :
!"αξιόπιστο μηχανισμό ελέγχου επιτήρησης,!"(βραχυπρόθεσμο) πολιτικό κόστος,!"σημαντικό οικονομικό κόστος,!"παροχή τεχνικής βοήθειας (εγχειρίδια, σεμινάρια, βάσεις δεδομένων κλπ) για όλους τους ενδιαφερομένους,!"ικανό στελεχιακό δυναμικό όλων των αρμοδίων φορέων. Μακροπρόθεσμα τα πλεονεκτήματα ασφαλώς και υπερτερούν. Σε κάθε περίπτωση η ελληνική Πολιτεία οφείλει να αποδεχθεί την πρόκληση, γιατί η ορθή διαχείριση των αποβλήτων αποτελεί καθήκον της σύγχρονης πολιτείας προς τις παρούσες και τις μέλλουσες γενιές.