ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Νομικών Θεμάτων 11.11.2011 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σχετικά με την πρόταση κανονισμού του Συμβουλίου σχετικά με τη διεθνή δικαιοδοσία, το εφαρμοστέο δίκαιο και την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων στον τομέα των περιουσιακών σχέσεων των καταχωρημένων συντρόφων(com(2011)0127 C7-0094/2011 2011/0060(CNS)) Επιτροπή Νομικών Θεμάτων Εισηγήτρια: Alexandra Thein DT\882825.doc PE475.883v01-00 Eνωμένη στην πολυμορφία
PE475.883v01-00 2/6 DT\882825.doc
A. Πρόβλημα Το έτος 2007 1 υπήρχαν στην ΕΕ περίπου 211.000 σχέσεις καταχωρημένων συντρόφων, εκ των οποίων περισσότερες από 41.000 σχετίζονταν με περισσότερα του ενός κράτη μέλη από την άποψη περιουσιακών σχέσεων. Από αυτές, 8.500 (4%) έληξαν με χωρισμό και 1.266 (0,6 %) με τον θάνατο ενός εκ των συντρόφων 2. Όταν εκκρεμούν αποφάσεις σχετικά με την εκκαθάριση κοινής περιουσίας ή όσο διαρκεί η συμβίωση, οι ενδιαφερόμενοι αντιμετωπίζουν πολύπλοκα ζητήματα, ιδίως ως προς την επιλογή του αρμόδιου δικαστηρίου και του εφαρμοστέου δικαίου. Ωστόσο, υπάρχουν στις καταχωρημένες σχέσεις συμβίωσης ακόμα περισσότερο από ό,τι στους γάμους σημαντικές διαφορές μεταξύ των εθνικών διατάξεων. Αυτό δημιουργεί σημαντική έλλειψη ασφάλειας δικαίου. Επίσης, όπως και στους γάμους, σε περίπτωση διαφορών, ο σύντροφος που έχει ενημερωθεί καλύτερα μπορεί να έχει συμφέρον να προσφύγει γρήγορα σε ένα δικαστήριο που εφαρμόζει δίκαιο το οποίο εκείνος θεωρεί ευνοϊκότερο. Β. Η πρόταση της Επιτροπής I. Γενικές παρατηρήσεις Η εισηγήτρια συμφωνεί με την Επιτροπή ότι υπάρχει ανάγκη δράσης και ότι η νομική κατάσταση των ενδιαφερόμενων ζευγαριών μπορεί να βελτιωθεί σημαντικά. Ο θεσμός των καταχωρημένων συντρόφων είναι σε εξέλιξη, η κινητικότητα των ανθρώπων στην Ευρώπη μεγαλώνει, συνεπώς ο αριθμός των ενδιαφερομένων θα αυξηθεί. Το έγγραφο εργασίας στοχεύει στην παρουσίαση μιας πρώτης εκτίμησης για τα σημαντικότερα ζητήματα της πρότασης και ιδίως για τη συγκεκριμένη ανάγκη ελέγχου και αναθεώρησης. Καταρχάς πρέπει να σχολιαστεί το γεγονός ότι η Επιτροπή υπέβαλε δύο χωριστές προτάσεις, μολονότι αναγνωρίζει την ύπαρξη παραλλήλων προβλημάτων στους γάμους και τους καταχωρημένους συντρόφους. Η αιτιολογία που δίνει 3 είναι ότι οι καταχωρημένοι σύντροφοι αντιμετωπίζουν ειδικά προβλήματα: κατά την άποψή της, δεν φαίνεται εύλογο να εφαρμοστεί το δίκαιο ενός κράτους μέλους που δεν αναγνωρίζει τους καταχωρημένους συντρόφους ή να γίνει προσφυγή στα δικαστήριά του. Επομένως, οι κανόνες για τη διεθνή δικαιοδοσία και το εφαρμοστέο δίκαιο πρέπει να αποκλίνουν από τους κανόνες για τον γάμο επίσης, στο πλαίσιο των διαβουλεύσεων, η πλειονότητα των κρατών μελών δεν θεώρησε δυνατή τη ρύθμιση με ένα νομικό μέσο. Επομένως, οι δύο χωριστές νομικές πράξεις είναι ευκολότερο να εφαρμοστούν στην πράξη και να επιβληθούν από πολιτική άποψη. Η εισηγήτρια δεν θεωρεί υποχρεωτικό τον διαχωρισμό από τεχνική και συστηματική άποψη, εφόσον μάλιστα απορρίπτει μια κεντρική διαφοροποίηση επί της ουσίας μεταξύ των δύο προτάσεων δηλαδή να μην δίδεται στους καταχωρημένους συντρόφους δυνατότητα 1 Αριθμητικά στοιχεία από το έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής (Impact Assessment) της 16.3.2011, SEC(2011)0327. 2 Σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής, τα αριθμητικά στοιχεία για αυτόν τον σχετικά νέο θεσμό είναι ακόμα λίγα, SEC (2011)0321, σ. 14. Βλέπε και το παράρτημα VI, στοιχείο 2, με αριθμητικά στοιχεία από τη Φινλανδία, τις Κάτω Χώρες, τη Σουηδία και τη Γαλλία. 3 SEC(2011) 0327 σ. 40 DT\882825.doc 3/6 PE475.883v01-00
επιλογής δικαίου (βλέπε σχετικά II. 3.). Πρέπει όμως να αναγνωριστεί ότι η νομική κατάσταση στην ΕΕ όσον αφορά τους καταχωρημένους συντρόφους είναι σαφώς πιο ετερογενής από εκείνη των γάμων, ιδίως και όσον αφορά την επί της αρχής αναγνώριση αυτού του νομικού θεσμού. Προς τούτο φαίνεται πιθανώς εύλογο και για πολιτικούς λόγους, ιδίως ενόψει των διαπραγματεύσεων στο Συμβούλιο να διαχωριστούν οι δύο προτάσεις. Το γεγονός ότι (αυτό το διάστημα) το Συμβούλιο τις επεξεργάζεται παράλληλα πρέπει να επιδοκιμαστεί. Πρέπει να δοθεί έμφαση στον κανόνα της κλιμάκωσης που προβλέπει η πρόταση υπό το πρίσμα των διαφορετικών στάσεων των κρατών μελών απέναντι στους καταχωρημένους συντρόφους και τις πολύ ετερογενείς ρυθμίσεις: όσον αφορά τα κράτη μέλη που δεν προβλέπουν καταχωρημένες συμβιώσεις, η πρόταση προβλέπει ότι τα δικαστήρια τέτοιων κρατών μπορούν να δηλώσουν αναρμόδια (άρθρο 5, παράγραφος 2) εάν όμως το δικαστήριο δεν επιλέξει αυτήν την οδό, δεν έχει το δικαίωμα γενικής απόρριψης της εφαρμογής αλλοδαπού δικαίου για τις συμβιώσεις επικαλούμενο τη δημόσια τάξη του δικάζοντος δικαστή (άρθρο 18, παράγραφος 2). Αυτή είναι μια εύλογη οδός συμβιβασμού. Ωστόσο, απομένει να φανεί αν θα τον θεωρήσουν εφικτό τα κράτη μέλη που απορρίπτουν αυτόν τον θεσμό. Κάποιες πρώτες γνωμοδοτήσεις εθνικών κοινοβουλίων που διαπιστώνουν ασυμβατότητα με την αρχή της επικουρικότητας δείχνουν ότι εν μέρει υπάρχουν σοβαροί ενδοιασμοί. Όσον αφορά τις επιμέρους ρυθμίσεις, για την εισηγήτρια έχουν κεντρική σημασία όπως και σχετικά με το δίκαιο που διέπει τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων η μέγιστη δυνατή ασφάλεια και σαφήνεια των ρυθμίσεων, καθώς και η συνοχή με άλλες νομικές πράξεις της Ένωσης, ιδίως με τον μελλοντικό κανονισμό για το κληρονομικό δίκαιο και τον κανονισμό Βρυξέλλες Ι. II. Ειδικά ζητήματα 1. Πεδίο εφαρμογής Η εισηγήτρια επικροτεί το γεγονός ότι η πρόταση παραμένει ανοιχτή απέναντι στην έννοια των καταχωρημένων συμβιώσεων προκειμένου να συμπεριλάβει συμβιώσεις μεταξύ συντρόφων του ίδιου και διαφορετικού φύλου. Όσον αφορά τις εξαιρέσεις από το πεδίο εφαρμογής, η εισηγήτρια παραπέμπει στο έγγραφο εργασίας για το δίκαιο που διέπει τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων. Το πεδίο εφαρμογής πρέπει και εδώ να προσδιοριστεί επακριβώς και με σαφή όρια σε σχέση με άλλους τομείς του δικαίου, ιδίως του εμπράγματου δικαίου. 2. Δικαιοδοσία Η δυνατότητα για ενιαία δικαιοδοσία σε υποθέσεις κληρονομικής διαδοχής και χωρισμού πρέπει να επικροτηθεί. Ως προς τα υπόλοιπα κριτήρια για την εθνική δικαιοδοσία, επισημαίνεται το γεγονός ότι η ιθαγένεια έχει σημασία μόνο για την επικουρική δικαιοδοσία σύμφωνα με το άρθρο 6, στοιχείο β, ενώ στους γάμους χρησιμοποιείται για τον καθορισμό της γενικής δικαιοδοσίας. Η διαφοροποίηση αυτή είναι σωστή, διότι είναι εύλογο να καταχωρηθεί η συμβίωση σε ένα PE475.883v01-00 4/6 DT\882825.doc
κράτος μέλος που προσφέρει τέτοια δυνατότητα ανεξαρτήτως ιθαγένειας. Αναφορικά με τα άρθρα 9-13, η εισηγήτρια συνηγορεί όπως και για το δίκαιο για τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων υπέρ ευρείας συνοχής με τον κανονισμό περί κληρονομικού δικαίου. Όπως στους γάμους, έτσι και στην εκκαθάριση περιουσιακών στοιχείων καταχωρημένων συντρόφων, μπορεί να παρουσιάζει ενδιαφέρον το άρθρο 12, παράγραφος 2. 3. Εφαρμοστέο δίκαιο Δεν πρέπει να γίνει δεκτό το ότι η πρόταση δεν επιτρέπει επιλογή δικαίου για τους καταχωρημένους συντρόφους. Η Επιτροπή 1 παραπέμπει στις διαφορές μεταξύ των δικαίων των κρατών μελών, οι οποίες δικαιολογούν τη σύνδεση με το δίκαιο του κράτους μέλους καταχώρησης. Αυτό, όπως υποστηρίζει, είναι επίσης σύμφωνο με τις σχετικές διατάξεις των κρατών μελών, οι οποίες προβλέπουν τη γενικευμένη εφαρμογή του δικαίου του κράτους καταχώρησης και δεν προβλέπουν δυνατότητα επιλογής άλλου δικαίου, ακόμη και αν επιτρέπουν τη σύναψη συμβάσεων. Η εισηγήτρια δεν το θεωρεί αυτό δικαιολογημένο και έχει σοβαρούς ενδοιασμούς για το εάν η πρόταση είναι εν προκειμένω συμβατή με την αρχή της ισότητας βάσει του άρθρου 20, καθώς και με την αρχή της απαγόρευσης των διακρίσεων βάσει του άρθρου 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι διευκρινίσεις της Επιτροπής μετά βίας ξεπερνούν τους απλούς ισχυρισμούς. Τόσο από την Πράσινη Βίβλο 2 όσο και από την εκτίμηση επιπτώσεων λείπουν συγκεκριμένα στοιχεία. Δυστυχώς, η Επιτροπή δεν έθεσε στην Πράσινη Βίβλο το θέμα της επιλογής δικαίου για τους καταχωρημένους συντρόφους στη σύνοψη των απαντήσεων 3 παραδέχεται ότι η δυνατότητα επιλογής δικαίου αναγνωρίζεται σιωπηρά σε εκείνες τις απαντήσεις που θέλουν την εφαρμογή των διατάξεων για τον γάμο όπου ασφαλώς παραχωρείται επιλογή δικαίου στις καταχωρημένες συμβιώσεις. Στη συνέχεια εξηγεί ότι η πλειονότητα των απαντήσεων στη διαβούλευση τάχθηκε υπέρ συγκεκριμένων κανόνων περί σύγκρουσης νόμων για τις καταχωρημένες συμβιώσεις. Συζητήθηκε περισσότερο το θέμα της σύνδεσης με τον τόπο καταχώρησης παρά το θέμα της επιλογής δικαίου. Η απόφαση της Επιτροπής κατά της επιλογής δικαίου για τους καταχωρημένους συντρόφους δεν μπορεί να στηριχθεί στα αποτελέσματα αυτής της διαβούλευσης. Από την εκτίμηση επιπτώσεων προκύπτει ότι, για παράδειγμα το σουηδικό δίκαιο, που εφαρμόζει εν προκειμένω τις ίδιες διατάξεις με εκείνες για τους συζύγους, παραχωρεί στους καταχωρημένους συντρόφους περιορισμένη επιλογή δικαίου. 4. Θα ήταν καλό εάν γνωρίζαμε εδώ περισσότερα, ιδίως δε κατά πόσον γίνεται χρήση αυτής της δυνατότητας και εάν αυτό οδηγεί στην εμφάνιση προβλημάτων. Η Επιτροπή δεν παρουσίασε σχετικά στοιχεία. Ποια προβλήματα θα δημιουργούσε η επιλογή δικαίου για τους καταχωρημένους συντρόφους; Αφενός οι σύντροφοι θα μπορούσαν να επιλέξουν ένα δίκαιο στο οποίο δεν 1 COM(2011)0127, αιτιολογική σκέψη, σ. 8 2 Πράσινη Βίβλος της 17.7.2006, (COM(2006)0400). 3 Βλ. τη σύνοψη των απαντήσεων για την Πράσινη Βίβλο της Επιτροπής της 5.2.2008, σ. 5. 4 SEC(2011)0327, παράρτημα ΙΙ, σ. 56. DT\882825.doc 5/6 PE475.883v01-00
περιλαμβάνεται η καταχωρημένη συμβίωση. Αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με τον περιορισμό των αποτελεσμάτων μιας επιλογής δικαίου. Μια «κενή» επιλογή δικαίου δεν θα είχε αποτέλεσμα και θα εξακολουθούσε να ισχύει η αντικειμενική σύνδεση με το δίκαιο του κράτους καταχώρησης. Αφετέρου, λόγω της ετερογενούς νομικής κατάστασης, θα μπορούσε να υπάρχει ιδιαίτερη ανάγκη νομικής προστασίας. Κατά κανόνα, όμως, οι σύντροφοι που θέλουν να επιλέξουν δίκαιο έχουν ενημερωθεί αναλόγως, και εν ανάγκη θα μπορούσε να επιβληθεί η παροχή συμβουλών από δικηγόρο ή συμβολαιογράφο. Τρίτον, οι σύντροφοι ενδέχεται να επιλέξουν ένα δίκαιο που αναγνωρίζει μεν τον θεσμό της καταχωρημένης συμβίωσης, αλλά με εντελώς διαφορετικές προϋποθέσεις ή νομικές συνέπειες. Θα ήταν δυνατό να οριστούν στον κανονισμό σαφή κριτήρια ισοτιμίας ένα προφανές τέτοιο κριτήριο θα μπορούσε να είναι, για παράδειγμα, το εάν οι σύντροφοι είναι πρόσωπα του ίδιου ή διαφορετικού φύλου. Μια τέτοια λύση θα έπρεπε να εξεταστεί προσεκτικά με κριτήριο την αρχή της ισότητας επίσης, περιπλέκεται γρήγορα εάν πρόκειται να ληφθούν υπόψη περισσότερα του ενός κριτήρια. Μια άλλη δυνατότητα θα ήταν να προβούν τα κράτη μέλη η βέλτιστη λύση θα ήταν μέσω εθνικής νομοθεσίας, γιατί αυτό είναι το σαφέστερο σε αμοιβαία αναγνώριση της ισοτιμίας των θεσμών, εφόσον το επιθυμούν, προσφέροντας έτσι στα ενδιαφερόμενα ζευγάρια τη δυνατότητα επιλογής δικαίου. Στην πρόταση δεν ελήφθη υπόψη η πρακτική της πολλαπλής καταχώρησης, δηλαδή οι διαδοχικές καταχωρήσεις της ίδιας συμβίωσης σε διαφορετικά κράτη: το άρθρο 15 αναφέρεται μόνο στο «δίκαιο του κράτους καταχώρησης της σχέσης συμβίωσης». Και ως προς αυτό, θα ήταν εύλογη μια λύση που συνδέεται με την τελευταία χρονικά καταχώρηση. 4. Άλλα ζητήματα Όσον αφορά περαιτέρω ζητήματα του εφαρμοστέου δικαίου και της αναγνώρισης, εκτελεστότητας και εκτέλεσης, η εισηγήτρια παραπέμπει στο έγγραφο εργασίας για την πρόταση σχετικά με το δίκαιο που διέπει τις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων. PE475.883v01-00 6/6 DT\882825.doc