ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ πρόβλημα & λύση Αλεξανδρούπολη, 12 & 13-12-2003 ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Σταυρούλα Ξαρχάκου μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας 1) Μια ματιά στον κόσμο H σημασία του νερού για την ίδια την ύπαρξη και διατήρηση της ζωής καθώς επίσης για την ποιότητα, την ανάπτυξη, τον πολιτισμό σ όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες συνοψίζονται στη λιτή αναφορά του Πινδάρου : «Άριστον μεν Ύδωρ». Τα τελευταία χρόνια το ζήτημα του «νερού» βρίσκεται συχνά στο προσκήνιο, πολλές φορές ως απειλή, καθώς πρόκειται για φυσικό πόρο άκρως αναγαίο για την επιβίωση. Όπως προκύπτει από τα επίσημα στοιχεία του Ο.Η.Ε. αλλά και όσα κατατέθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών της Συνόδου Κορυφής στο Γιοχάνεσμπουργκ, κατά τη 10ετία που πέρασε η μόνη αλλαγή που συντελέστηκε ήταν να γίνουν πολλά από τα προβλήματα της ανθρωπότητας πιο επείγοντα και πιεστικά. Στον πλανήτη μας, 1,2 δισεκατομμύρια ανθρώπων (δηλ. 1 στους 5) ζουν στο όριο της ανέχειας με κάτω από 1$ την ημέρα, ενώ από τα εκτιμώμενα 815 εκατομμύρια άτομα υποσιτιζόμενου πληθυσμού στον κόσμο, 777 εκατομμύρια ζουν σε αναπτυσσόμενες περιοχές, 27 εκατομμύρια στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες και 11 εκατομμύρια σε βιομηχανικές χώρες. Στην Αφρική περίπου το 1/3 του πληθυσμού υποσιτίζεται και ο αριθμός τους αυξάνεται. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας επισημαίνει ότι ο παγκόσμιος στόχος για μείωση της πείνας κατά το ήμισυ μέχρι το 2015 δεν θα επιτευχθεί αν επιμείνουν οι τρέχουσες τάσεις. Ακόμα, αύμφωνα με τις προβλέψεις της Παγκόσμιας Μετεωρολογικής Υπηρεσίας, μέχρι το 2025 ένας στους τρεις κατοίκους της γης, θα ζει υπό συνθήκες σοβαρής έλλειψης νερού. 1
Στον παγκόσμιο απολογισμό της υφιστάμενης περιβαλλοντικής κατάστασης, ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε: Τη δημιουργία του 50% της παγκόσμιας ρύπανσης, που είναι υπεύθυνη για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, από επτά μόνο βιομηχανικές χώρες, γεγονός που δημιουργεί ανησυχίες για το είδος της ανάπτυξης που ευαγγελίζονται. Την κατανάλωση του 70% των φυσικών πόρων από το 25% του πληθυσμού των αναπτυγμένων χώρων, που εκτοξεύει στα ύψη τη ζήτηση και κατανάλωση των φυσικών πόρων και τους καθιστά είδος σε ανεπάρκεια. Την καταστροφή 170 εκατ. στρεμμάτων τροπικών δασών το χρόνο, τη συνεχώς αυξανόμενη καταστροφή των εδαφών, των βιοτόπων, που οδηγεί σε συνεχή μείωση του όζοντος, αλλάζει το κλίμα του πλανήτη με παραπέρα οδυνηρές συνέπειες για το περιβάλλον. Την αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού σε 11 δισεκατομμύρια στα επόμενα 40 χρόνια και τον τετραπλασιασμό της βιομηχανικής παραγωγής. Οι ρυθμοί πληθυσμιακής αύξησης ποικίλουν από χώρα σε χώρα. Σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες καθώς και στην Ιαπωνία παρουσιάζεται γήρανση του πληθυσμού εξ αιτίας της υπογεννητικότητας. Παράλληλα σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες οι υψηλοί ρυθμοί πληθυσμιακής αύξησης θα έχουν σαν αποτέλεσμα μετά το 2025, οπότε ο πληθυσμός των ανεπτυγμένων χωρών εκτιμάται ότι θα έχει φτάσει στο ανώτατο σημείο του, η παγκόσμια πληθυσμιακή αύξηση θα λαμβάνει χώρα στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η καταστροφή του περιβάλλοντος ευθύνεται για το 20% - 25% των θανάτων παγκοσμίως. Μολυσμένα νερά και κακές συνθήκες υγιεινής σκοτώνουν 12 εκατομμύρια ανθρώπους το χρόνο, ενώ άλλα 3 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως εξαιτίας της μόλυνσης της ατμόσφαιρας (κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες). Το 80% των ασθενειών στις αναπτυσσόμενες χώρες οφείλονται στη έλλειψη του κατάλληλου νερού, και πλήττουν περισσότερο τα παιδιά. Σε παγκόσμιο επίπεδο ο κυριότερος στόχος στη διαχείριση των υδατικών πόρων, που τέθηκε και από την Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, είναι η εξασφάλιση της πρόσβασης σε ασφαλές, πόσιμο νερό, σε διαρκώς αυξανόμενο πληθυσμό παγκοσμίως καθώς: 1,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό πόσιμο νερό, δηλ. 1 στους 5, 2,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι στερούνται συστήματος υγιεινής, 2
Φαινόμενα όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής, της ερημοποίησης, της ρύπανσης και της κατασπατάλησης των υδατικών αποθεμάτων, έρχονται να επιδεινώσουν την κατάσταση. Ωστόσο, το ζήτημα της ανεπάρκειας του νερού είναι αποτέλεσμα και όχι αιτία, πολλώ δε μάλλον που μόλις το 1/5 των διαθέσιμων υδατικών πόρων αξιοποιούνται σήμερα. Παρά τις πλημμύρες, που σε πρωτοφανή συχνότητα και έκταση, πλήττουν πολλές περιοχές του πλανήτη, αλλά και τη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, η ανεπάρκεια των υδατικών πόρων να είναι ένα από τα οξύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Η ορθολογική διαχείριση του νερού αποτελεί κομβικό σημείο τόσο σε ποσοτικό όσο και σε ποιοτικό επίπεδο, και απαιτεί μια άλλη πολιτική διαχείρισης των υδατικών πόρων προς όφελος των λαών και όχι υποταγμένης στην αύξηση των κερδών των ολίγων ισχυρών. Διαμάχες και αντιπαραθέσεις για την κατοχή των υδάτινων πόρων, έχουν κάνει την εμφάνισή τους και υπό την μορφή αψιμαχιών ή συγκρούσεων στις πιο επιβαρυμένες περιοχές όπως είναι η Αφρική και ιδιαίτερα η Μέση Ανατολή. Μέσα στη βαρβαρότητα «της παγκοσμιοποιημένης αγοράς», οι κρίσεις αυτές επιδιώκεται από τους οικονομικά ισχυρούς να λυθούν προς όφελος των πολυεθνικών επιδιώκοντας τον έλεγχο και την εκμετάλλευση ανθρώπων και πλουτοπαραγωγικών πηγών. 3
Σ ένα δεύτερο επίπεδο, σοβαρές διαφωνίες έχουν προκληθεί εντός των συνόρων των πιο ανεπτυγμένων χωρών για τον τρόπο κατανομής των υδατικών πόρων και τους τομείς που θα πρέπει να αποτελέσουν προτεραιότητα. 2) Στην Ελλάδα Στη χώρα μας, η διαχείριση του νερού, χαρακτηρίζεται από : πολυδιάσπαση των αρμοδιοτήτων και αποσπασματικότητα των δράσεων αναξιοποίητο υδατικό δυναμικό: είμαστε μια χώρα με ικανοποιητικούς υδατικούς πόρους και χαμηλά ποσοστά διαθέσιμου ύδατος. έλλειψη ενιαίας βάσης καταγραφής ποσοτικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών των υδάτινων αποδεκτών μη ένταξη της Διαχείρισης των υδάτων στην περιβαλλοντική πολιτική (Ενιαία θεώρηση ποσότητας και ποιότητας). 2α) Επικρατούσες συνθήκες στο υδατικό μας ζήτημα Η χρόνια αρρωστημένη κατάσταση για την αξιοποίηση του μεγάλου αλλά ανεκμετάλλευτου υδατικού μας δυναμικού είναι αποτέλεσμα πράξεων και παραλλείψεων που οφείλονται στην εφαρμοζόμενη πολιτική. Συγκεκριμένα: Όσον αφορά στους διαθέσιμους πόρους δεν είναι γνωστοί καθώς υπάρχουν αποκλίσεις στις σχετικές εκτιμήσεις. Επίσης δεν είναι γνωστά τα στοιχεία της ποσοτικής ζήτησης νερού στο σύνολο της χώρας. Ταυτόχρονα, εκτιμάται ότι μόλις το 6% του διαθέσιμου υδατικού δυναμικού καταναλώνεται στη χώρα μας κάθε χρόνο, όταν στις πόλεις περίπου το 30% τη; παροχής νερού χάνεται στα πεπαλαιωμένα δίκτυα και παράλληλα έχουμε από τα χαμηλότερα ποσοστά αξιοποίησης των ωφέλιμων εσωτερικών υδάτινων πόρων (12,50%), που γίνονται ακόμα πιο χαμηλά αν υπολογιστούν και οι εξωτερικοί υδάτινοι πόροι που έρχονται από τις Βαλκανικές χώρες που βρίσκονται στα βόρεια σύνορά μας. 4
Υπάρχει σοβαρή υστέρηση σε έργα υποδομής (αντιπλημμυρικά, αποξηράνσεις στραγγίσεις ειδικές βελτιώσεις) αλλά και σε αναγκαίες δράσεις όπως είναι η εκπόνηση των μελετών διαχείρισης υδατικών πόρων για όλα τα υδατικά διαμερίσματα (σήμερα βαθμός υλοποίησης 7.7% - αναμένεται ολοκλήρωση σε 36 μήνες) Η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων και επανάχρηση για αρδευτικούς σκοπούς καθώς και η ανακύκλωση νερού του Τομέα της Βιομηχανίας Βιοτεχνίας δεν έχουν θεσμικά αντιμετωπιστεί και υπάρχει σχετική υστέρηση. Η πολιτική νερού που έχει εφαρμοστεί έχει δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα με σοβαρότατες αναπτυξιακές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι επιπτώσεις αυτές εκτείνονται από τα προβλήματα της σημερινής αγροτικής και τουριστικής ανάπτυξης σε περιοχές ελλειμματικές σε νερό, όπως ο Θεσσαλικός κάμπος και οι παράκτιες και νησιωτικές περιοχές, μέχρι τα προβλήματα της υποβάθμισης των επιφανειακών και υπόγειων υδατικών συστημάτων και των υγροτόπων της χώρας. 2 β ) Το αναξιοποίητο υδατικό μας δυναμικό i) Το ισχύον μέχρι σήμερα ανορθολογικό και αναποτελεσματικό πλαίσιο ανάπτυξης και διαχείρισης της ζήτησης των υδατικών μας πόρων χρησιμοποιήθηκε περισσότερο ως μέσο καθυστέρησης μεγάλων επενδύσεων. Πράγματι η Ελλάδα, χώρα με ικανοποιητικούς υδατικούς πόρους, αξιοποιεί ένα μικρό μόνο ποσοστό των επιφανειακών απορροών της και συνακόλουθα αναγκάζεται να διαχειριστεί μια υδατική μιζέρια αντί του υπάρχοντος και ανεκμετάλλευτου υδατικού της πλούτου. ii) Η προφανής λύση της θεαματικής αναβάθμισης των αναπτυξιακών δυνατοτήτων των υδατικών μας πόρων αλλά και του περιβάλλοντος για την οποία υπάρχει η απαραίτητη τεχνογνωσία και το αναγκαίο κατασκευαστικό δυναμικό, συνοψίζεται στην κατασκευή ταμιευτήρων όλων των μεγεθών με στόχο τον διπλασιασμό των υδατικών αποθεμάτων μας μέχρι τέλους του έτους 2010. Μόνον έτσι θα υπερδιπλασιαστούν τα άμεσα και έμμεσα αναπτυξιακά οφέλη, θα εξορθολογιστούν χωρίς πολιτικό κόστος οι διαχειριστικές πρακτικές 5
και συνακόλουθα θα αναβαθμιστούν οι πολλαπλές χρήσεις (ενέργεια, ύδρευση, άρδευση, τουρισμός κλπ.). iii) Η άμεση θεσμοθέτηση και εφαρμογή ενός σύγχρονου και αποτελεσματικού νομικού πλαισίου διαχείρισης και προστασίας των υδατικών μας πόρων, με σαφή αναπτυξιακή συνιστώσα αποτελεί επομένως επείγουσα εθνική ανάγκη, ανεξαρτήτως των επιταγών της Οδηγίας Πλαίσιο 2000/60 της Ε.Ε.. Η κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της διαχείρισης των υδάτων ούτε στην ανάπτυξη συντελεί, καθώς δεν ικανοποιούνται οι ανάγκες σε νερό κυρίως στην αγροτική οικονομία, στον τουρισμό και σε περιοχές με ελλειμματικά υδατικά ισοζύγια, αλλά ούτε και την προστασία του περιβάλλοντος και διατήρηση των υδατικών οικοσυστημάτων μπορεί να εγγυηθεί διαχρονικά, με τα περισσότερα επιφανειακά και υπόγεια υδατικά συστήματα υποβαθμισμένα είτε ποσοτικά, είτε ποιοτικά. 2γ) Αξιοποίηση, προστασία και διαχείριση υδατικών πόρων. Η πολυδιάστατη σημασία του νερού και πρώτα απ όλα και κυρίως η θεώρησή του ως κοινωνικό αγαθό -και αντίστοιχο δικαίωμα γι αυτή καθ εαυτή την επιβίωση- και όχι εμπόρευμα, καθιστά την πολιτική διαχείρισής του βασική παράμετρο της γενικότερης πολιτικής ανάπτυξης. Για την ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων απαιτείται ενιαίος εθνικός σχεδιασμός για ανάπτυξη που θα εξυπηρετεί τις ανάγκες του λαού συνδυάζοντας τόσο το συνολικό βέλτιστο αποτέλεσμα για ολόκληρη τη χώρα, όσο και την περιφερειακή ανάπτυξη, με βάση τα συγκριτικά πλεονεκτήματα και ιδιομορφίες κάθε περιοχής. Έτσι θα έχουμε ικανοποιητική συνολική ανάπτυξη για ολόκληρο το λαό μας, αναπτύσσοντας ταυτόχρονα όλες τις περιοχές της χώρας και αξιοποιώντας χωροταξικά ολόκληρο το έδαφος της πατρίδας μας. Είναι σαφές ότι απαραίτητη προϋπόθεση για το σχεδιασμό και την εφαρμογή μιας τέτοιας υδατικής πολιτικής στη χώρα μας, μιας πολιτικής δηλαδή που και την ανάπτυξη να μπορεί να συντηρήσει με την 6
ικανοποίηση των αναγκών σε νερό, αλλά και την περιβαλλοντική προστασία και τη διατήρηση των υδατικών συστημάτων να διασφαλίσει, αποτελεί η ριζική αλλαγή του διοικητικού και επιχειρησιακού συστήματος διαχείρισης των υδατικών μας πόρων. Η αλλαγή που απαιτείται, ουδεμία σχέση έχει με τις επιμέρους αλλαγές και τις μικροεπεμβάσεις που περιγράφονται στον πρόσφατα ψηφισθέντα Νόμο οι οποίες ούτε κατ ελάχιστο δεν ικανοποιούν τις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις της θεσμοθέτησης και συγκρότησης μιας ολοκληρωμένης πολιτικής νερού με χαρακτηριστικά βιωσιμότητας. Συμπερασματικά είναι επιτακτική η ανάγκη Ορθολογικής διαχείρισης αυτού του φυσικού πόρου ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο, τη φύση και την κοινωνία. Στην Ελλάδα οι υδρολογικές και γεωμορφολογικές ανισότητες σε συνδυασμό με την χρονική αντιστροφή της κατανομής της ζήτησης και της υπερσυγκέντρωσής της σε περιορισμένους χώρους με ασήμαντους υδατικούς πόρους η κοινωνικό αναπτυξιακή παράμετρος είναι βασικός συντελεστής σε σχέση με την οικονομική και την Τεχνολογική. Από την άλλη πλευρά αναντιστοιχία διοικητικής διαίρεσης και πολυδιάσπαση αρμοδιοτήτων χωρίς συντονισμό και με ανταγωνιστικές τάσεις έχουν ως προφανές αποτέλεσμα την αποσπασματική και μη ορθολογική διαχείριση. Κατασπατάληση πόρων φυσική συνέπεια της καταστρατήγησης κάθε έννοιας συνολικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης. 7