ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

Προλογικό σημείωμα Ε έκδοσης... VII Προλογικό σημείωμα Δ έκδοσης... VII Προλογικό σημείωμα Γ έκδοσης... IX Πρόλογος Β έκδοσης... IX Πρόλογος Α έκδοσης... X Αντί Προλόγου...... ΧI Γενική Βιβλιογραφία... XXXI Κυριότερες συντομογραφίες... XXXIII ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ 1. Γενική εισαγωγή στο κληρονομικό δίκαιο... 1 I. Έννοια και περιεχόμενο του κληρονομικού δικαίου... 2 II. Η λειτουργική σημασία του κληρονομικού δικαίου... 3 III. Ουσιώδη χαρακτηριστικά του κληρονομικού δικαίου... 6 1. Ενιαία αντιμετώπιση της κληρονομίας... 6 2. Τυπικότητα... 7 3. Διατάξεις αυστηρού και αναγκαστικού δικαίου... 8 IV. Βασικές αρχές του κληρονομικού δικαίου... 9 1. Αναγνώριση ατομικού (ιδιωτικού) κληρονομικού δικαιώματος... 9 2. «Ελευθερία του διατιθέναι» ή «ελευθερία της αιτία θανάτου διάθεσης» και προστασία της οικογένειας 10 3. O κλειστός αριθμός των μορφών της αιτία θανάτου διάθεσης... 12 4. Προστασία δανειστών του κληρονομουμένου... 12 5. Ασφάλεια των συναλλαγών... 13 6. Συμμετοχή του Κράτους στην κληρονομία - Φορολογία κληρονομιών... 14 V. Πηγές του κληρονομικού δικαίου... 16 1. Ιστορική καταγωγή... 16 2. Διατάξεις Κληρονομικού Δικαίου στο πέμπτο βιβλίο του ΑΚ... 18 3. Διατάξεις Κληρονομικού Δικαίου σε άλλα βιβλία του ΑΚ και στον ΕισΝΑΚ 18 Α. Η επίδραση του ν. 1329/1983 στο Κληρονομικό Δίκαιο... 22 Β. Η επίδραση των ν. 2447/1996, 2521/1997, 2915/2001, αλλά και του ν. 3089/2002, καθώς και του ν. 3305/2005 στο Κληρονομικό Δίκαιο... 24 Γ. Ο ν. 3719/2008 και η επίδρασή του στη διαμόρφωση των κληρονομικών σχέσεων 26 Δ. Οι κληρονομικές σχέσεις όπως διαμορφώνονται μετά την ισχύ του ν. 4356/2015 26 4. Διατάξεις Κληρονομικού Δικαίου στον ΚΠολΔ και μετά το ν. 4335/2015 27 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΔΟΧΗ, ΕΠΑΓΩΓΗ - ΚΤΗΣΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ - ΛΟΓΟΙ «ΕΚΠΤΩΣΗΣ» ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 2. Κληρονομική διαδοχή... 31 Ι. Έννοια και χαρακτηριστικά της κληρονομικής διαδοχής, του κληρονομικού δικαιώματος, της κληρονομικής μερίδας, της επαγωγής και κτήσης της κληρονομίας... 35 1. Έννοια της κληρονομικής διαδοχής... 35 2. Έννοια του κληρονομικού δικαιώματος και της κληρονομικής μερίδας... 36 3. Επαγωγή και κτήση της κληρονομίας... 38 Α. Έννοια... 38 Β. Χρόνος... 39 4. Φύση - Χαρακτηριστικά της κληρονομικής διαδοχής και του εκ της επαγωγής δικαιώματος 41 Α. Καθολικότητα... 41 Β. Αυτοδίκαιο και αμεσότητα... 42 α. Η αρχή της αυτοδίκαιης και άμεσης κτήσης της κληρονομίας... 42 αα. Αναγκαστικό δίκαιο... 44 ββ. Έλλειψη σταδίου για σχολάζουσα κληρονομία υπό την έννοια του β.ρ. δικαίου 45 γγ. Διαδοχικές επαγωγές - Πλάσμα δικαίου... 47 β. Εξαιρέσεις από την αμεσότητα της επαγωγής... 50 αα. Τήρηση διατυπώσεων για την κτήση εμπράγματων δικαιωμάτων σε ακίνητα - Μεταγραφή της αποδοχής ή καταχώρηση στο αντίστοιχο κτηματολογικό φύλλο (βιβλίο) του, κατά τόπον, αρμόδιου κτηματολογικού γραφείου, όπου λειτουργεί κτηματολόγιο (άρθρ. 12 ιζ ν. 2664/1998 σε συνδυασμό με το άρθρο 1193 ΑΚ)... 50 ββ. Τήρηση διατυπώσεων δημοσιότητας για μεταβίβαση αιτία θανάτου και άλλων απόλυτων δικαιωμάτων...... 54 Γ. Ο χαρακτήρας του εκ της επαγωγής δικαιώματος και το συνακόλουθο δικαίωμα αποποιήσεως της κληρονομίας 55 α. Ο προσωρινός, αλλά μετακλητός, χαρακτήρας του εκ της επαγωγής δικαιώματος 55 β. Το αμεταβίβαστο, αλλά κληρονομητό, του εκ της επαγωγής δικαιώματος 56 γ. Συνέπειες του προσωρινού χαρακτήρα του εκ της επαγωγής δικαιώματος 56 IΙ. Υποκείμενα κληρονομικής διαδοχής... 57 1. Κληρονομούμενος... 57 Α. Θάνατος... 58 Β. Αφάνεια... 59 Γ. Μοναχοί... 61 Δ. Ιερομόναχοι... 62

Ε. Αγιορείτες μοναχοί... 63 2. Κληρονόμος... 6 3 A. Κληρονομική ικανότητα φυσικού προσώπου... 64 Β. Κληρονομική ικανότητα τέκνου γεννημένου ύστερα από τεχνητή γονιμοποίηση 65 Γ. Κληρονομική ικανότητα νομικού προσώπου... 71 ΙΙΙ. Γενεσιουργοί λόγοι της κληρονομικής διαδοχής... 72 1. Διαδοχή από διαθήκη... 72 2. Εξ αδιαθέτου διαδοχή... 74 3. Αναγκαστική διαδοχή... 75 4. Επαγωγή από περισσότερους λόγους κληρονομικής διαδοχής... 76 Α. Διαδοχή από διαθήκη και εξ αδιαθέτου... 76 Β. Διαδοχή από περισσότερες διαθήκες... 77 Γ. Διαδοχή από περισσότερες διαθήκες και εξ αδιαθέτου... 78 Δ. Διαδοχή από διαθήκη και αναγκαστική... 78 Ε. Διαδοχή από περισσότερες διαθήκες και αναγκαστική... 79 ΣΤ. Διαδοχή από διαθήκη, εξ αδιαθέτου και αναγκαστική... 79 Ζ. Διαδοχή εξ αδιαθέτου και αναγκαστική... 80 ΙV. Η απαγόρευση των κληρονομικών συμβάσεων και της συνδιαθήκης... 81 1. H κληρονομική σύμβαση... 81 Α. Έννοια και μορφές... 81 Β. Συνέπειες κατάρτισης κληρονομικής σύμβασης... 83 Γ. Μη γνήσιες κληρονομικές συμβάσεις... 83 2. Συνδιαθήκη... 84 Α. Έννοια και νομική φύση... 84 Β. Δικαιολογητική βάση, σκοπός και συνέπεια παράβασης της απαγόρευσης της ΑΚ 1717 86 V. Κτήση δικαιωμάτων από δικαιοπραξίες του κληρονομουμένου εν ζωή για την περίπτωση θανάτου 86 1. Δωρεά εν ζωή για την περίπτωση θανάτου... 87 2. Επαχθής δικαιοπραξία για την περίπτωση θανάτου... 87 3. Μεταθανάτια πληρεξουσιότητα... 89 4. Σύμβαση υπέρ τρίτου για την περίπτωση θανάτου... 90 VI. Αντικείμενο της κληρονομικής διαδοχής... 91

1. Κληρονομητές και ακληρονόμητες σχέσεις... 91 2. Δικαιώματα που αποκτώνται «εξ ιδίου δικαίου» με το θάνατο του κληρονομουμένου 93 3. Περιπτωσιολογία... 95 Α. Περιουσιακής φύσεως σχέσεις και δικαιώματα στο πλαίσιο του ΑΚ... 95 α. Γενικές Αρχές... 95 β. Ενοχικό Δίκαιο... 96 γ. Εμπράγματο Δίκαιο... 97 δ. Οικογενειακό Δίκαιο... 103 ε. Κληρονομικό Δίκαιο... 103 Β. Άϋλα αγαθά - Πνευματική Ιδιοκτησία - Δικαίωμα ευρεσιτεχνίας - Εμπορικό σήμα - Εμπορική επωνυμία 104 Γ. Δίκαιο Εταιριών... 105 Δ. Μη περιουσιακής φύσεως σχέσεις και δικαιώματα... 107 Ε. Λοιπές σχέσεις και δικαιώματα από το νόμο και την ιδιωτική βούληση 108 ΣΤ. Σχέσεις Δημοσίου Δικαίου... 109 3. Αποδοχή κληρονομίας... 111 Ι. Έννοια και νομική φύση του δικαιώματος αποδοχής... 111 ΙΙ. Είδη (τρόποι) αποδοχής... 112 1. Ρητή... 113 2. Σιωπηρή... 1 13 3. Πλασματική... 1 14 4. Η κατ εξαίρεση υποχρέωση ρητής αποδοχής όταν αντικείμενο της κληρονομικής διαδοχής είναι όνομα χώρου (Domain Names)... 115 ΙΙΙ. Προϋποθέσεις έγκυρης αποδοχής - Ακυρότητες αποδοχής... 115 1. Δικαιοπρακτική ικανότητα... 115 2. Αποδοχή προγενέστερη της επαγωγής της κληρονομίας... 117 3. Αποδοχή από πλάνη περί τον λόγο της επαγωγής... 118 4. Αποδοχή υπό αίρεση ή προθεσμία... 119 5. Μερική αποδοχή... 119 6. Αποδοχή κληρονομίας που καταλείπεται με διαθήκη στο Δημόσιο... 120 IV. Ακυρωσία της αποδοχής... 120

V. Συνέπειες της αποδοχής - Μεταγραφή της αποδοχής... 123 VΙ. Απώλεια του δικαιώματος της αποδοχής... 124 4. Αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής... 125 Ι. Ευθύνη κληρονόμου για υποχρεώσεις της κληρονομίας... 125 ΙΙ. Έννοια και σκοπός του δικαιώματος της αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής 128 ΙΙΙ. Προϋποθέσεις - Τύπος - Προθεσμία... 129 ΙV. Μεταγραφή της αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής... 131 V. Περιπτώσεις αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής από το νόμο... 132 VΙ. Συνέπειες της αποδοχής με το ευεργέτημα της απογραφής... 134 1. Περιορισμός της ευθύνης του εξ απογραφής κληρονόμου... 134 2. Η άρση της σύγχυσης και ο χωρισμός της ατομικής περιουσίας του κληρονόμου από την κληρονομία ή την κληρονομική του μερίδα... 135 3. Τύχη της εγγραφής υποθήκης ή προσημείωσης μετά την αποδοχή με το ευεργέτημα της απογραφής 136 4. Προορισμός της κληρονομιαίας περιουσίας η ικανοποίηση των δανειστών της κληρονομίας 138 5. Ο εξ απογραφής κληρονόμος ως διοικητής της κληρονομίας και ως «τρίτος» - Αγωγές του κληρονόμου κατά της κληρονομίας... 139 Α. Υποχρεώσεις και δικαιώματα του εξ απογραφής κληρονόμου ως διοικητή της κληρονομίας 139 α. Γενικά... 139 β. Υποχρέωση προς σύνταξη απογραφής... 140 γ. Εκποίηση ακινήτων και τίτλων... 143 δ. Ικανοποίηση των κληρονομικών δανειστών... 144... 145 ε. Νομιμοποίηση του εξ απογραφής κληρονόμου ως ενάγοντος και εναγομένου... Β. Ευθύνη του εξ απογραφής κληρονόμου απέναντι στους δανειστές... 146 Γ. Υποχρέωση για λογοδοσία Υποχρέωση παροχής πληροφοριών... 148 6. Έκπτωση ή απώλεια του ευεργετήματος της απογραφής... 149 Α. Λόγοι έκπτωσης... 149 Β. Έκπτωση από το ευεργέτημα ανίκανων ή περιορισμένα ικανών για δικαιοπραξία προσώπων 152 Γ. Παραίτηση από το ευεργέτημα της απογραφής... 152 Δ. Αποτελέσματα της απώλειας του ευεργετήματος... 154 VΙΙ. Παραχώρηση της κληρονομιαίας περιουσίας... 155 5. Αποκλήρωση... 157 Ι. Έννοια και είδη αποκλήρωσης... 158 1. Αποκλήρωση με ευρεία έννοια... 159

Α. Ρητή ή σιωπηρή... 159 Β. Ολική ή μερική... 160 Γ. Με αίρεση ή προθεσμία... 161 Δ. Αποτελέσματα... 161 2. Αποκλήρωση με στενή έννοια ή απλώς αποκλήρωση... 162 Α. Έννοια - δικαιολογητική βάση... 162 Β. Προϋποθέσεις... 164 α. Ύπαρξη διαθήκης... 164 β. Δήλωση της βούλησης του διαθέτη για στέρηση της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου 164 γ. Ύπαρξη λόγου αποκλήρωσης από τους αναφερόμενους περιοριστικά στο νόμο 165 δ. Αναφορά του λόγου αποκλήρωσης στη διαθήκη... 166 ε. Ύπαρξη του λόγου αποκλήρωσης κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης 167 στ. Μη παροχή συγγνώμης... 167 ΙΙ. Λόγοι αποκλήρωσης... 168 1. Λόγοι υπέρ ανιόντος... 168 Α. Επιβουλή της ζωής του διαθέτη, του συζύγου ή συντρόφου του από σύμφωνο συμβίωσης ή άλλου κατιόντος του 168 Β. Πρόκληση με πρόθεση σωματικών κακώσεων του διαθέτη ή του συζύγου ή συντρόφου του από σύμφωνο συμβίωσης, που καταρτίστηκε υπό την ισχύ είτε του ν. 3719/2008, είτε του ν. 4356/2015, από τον οποίο κατάγεται ο κατιών 174 Γ. Διάπραξη με πρόθεση κακουργήματος ή σοβαρού πλημμελήματος κατά του διαθέτη ή του συζύγου ή συντρόφου του από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008 ή του ν. 4356/2015 175 Δ. Κακόβουλη αθέτηση νόμιμης υποχρέωσης διατροφής του διαθέτη... 176 Ε. Βίος άτιμος ή ανήθικος, παρά τη θέληση του διαθέτη... 177 2. Λόγοι υπέρ κατιόντος... 179 3. Λόγος υπέρ συζύγου ή συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/ 2008 ή του ν. 4356/2015 180 Α. Προϋποθέσεις... 180 Β. Σχέση της ΑΚ 1842 προς την ΑΚ 1822... 184 ΙΙΙ. Αποτελέσματα της αποκλήρωσης... 187 IV. Ανίσχυρο της αποκλήρωσης - Περιπτώσεις - Συνέπειες... 189 V. Παροχή συγγνώμης... 191 1. Έννοια και νομική φύση της συγγνώμης... 191 2. Αποτελέσματα της συγγνώμης... 193 VI. Αποκλήρωση για λόγους πρόνοιας... 194

6. Αποποίηση της κληρονομίας... 199 Ι. Έννοια και νομική φύση της αποποίησης... 200 ΙΙ. Προϋποθέσεις αποποίησης... 202 1. Προθεσμία... 2 02 Α. Έναρξη χρόνου αποποίησης... 202 Β. Αναστολή... 206 2. Ικανότητα... 2 08 3. Τύπος... 209 ΙΙΙ. Ακυρότητες αποποίησης... 210 1. Λόγω παρέλευσης της προθεσμίας αποποίησης... 210 2. Προγενέστερη της επαγωγής... 210 3. Πλάνη ως προς το λόγο της επαγωγής... 211 4. Αποποίηση υπό αίρεση ή προθεσμία... 212 5. Μερική αποποίηση... 213 IV. Ακυρωσία αποποίησης... 213 V. Αποποίηση και αποδοχή από άλλο λόγο... 215 VI. Αποποίηση και αποδοχή σε περίπτωση κλήσης κληρονόμου σε περισσότερες μερίδες από τον ίδιο ή διαφορετικό λόγο επαγωγής... 217 VII. Το κληρονομητό του δικαιώματος της αποποίησης... 218 VIII. Συνέπειες της αποποίησης... 221 1. Η ρύθμιση της ΑΚ 1856... 221 Α. Αναδρομική έκπτωση του αποποιηθέντος... 221 Β. Επαγωγή στον μετά την έκπτωση του αποποιηθέντος κατά διαδοχή καλούμενο... 223 Γ. Αναδρομική πλασματική επαγωγή στον κατά διαδοχή καλούμενο μετά την έκπτωση του αποποιηθέντος 224 2. Αγωγές κατά της κληρονομίας όσο διαρκεί η προθεσμία αποποίησης... 225 ΙΧ. Η διαχείριση πριν την αποποίηση... 227 1. Σχέση προσωρινού προς οριστικό κληρονόμο... 227 2. Τύχη δικαιοπραξιών προσωρινού κληρονόμου... 228 Α. Υποσχετικές δικαιοπραξίες... 228

Β. Εκποιητικές δικαιοπραξίες... 228 Γ. Μονομερείς δικαιοπραξίες προς τον προσωρινό κληρονόμο... 229 Χ. Αποποίηση «υπέρ τρίτου» ή «επ ωφελεία τρίτου»... 229 7. Κληρονομική αναξιότητα... 231 Ι. Έννοια και δικαιολογητική βάση της αναξιότητας... 231 ΙΙ. Διάκριση από συγγενείς θεσμούς... 233 ΙΙΙ. Λόγοι αναξιότητας... 234 1. Η σχετικότητα και η περιοριστική απαρίθμηση των λόγων αναξιότητας... 234 2. Αντικειμενική υπόσταση των παραπτωμάτων που συνιστούν λόγο αναξιότητας 235 3. Υποκειμενική υπόσταση των παραπτωμάτων που συνιστούν λόγο αναξιότητας 236 4. Χρόνος τέλεσης του παραπτώματος που αποτελεί λόγο αναξιότητας... 237 5. Οι κατ ιδίαν λόγοι αναξιότητας... 238 Α. Από πρόθεση θανάτωση ή απόπειρα θανάτωσης (ΑΚ 1860 αρ. 1)... 238 Β. Καταδίκη για ψευδή καταμήνυση του κληρονομουμένου για κακούργημα (ΑΚ 1860 αρ. 2) 242 Γ. Από πρόθεση παράνομη παρεμπόδιση του κληρονομουμένου για σύνταξη ή ανάκληση διαθήκης (ΑΚ 1860 αρ. 3) 243 Δ. Η παρακίνηση του κληρονομουμένου με απάτη ή ο εξαναγκασμός του με απειλή παράνομα ή αντίθετα στα χρηστά ήθη να συντάξει ή να αλλάξει διαθήκη του (ΑΚ 1860 αρ. 4)... 245 Ε. Αλλοίωση ή εξαφάνιση διαθήκης του κληρονομουμένου (ΑΚ 1860 αρ. 5) 248 IV. Παροχή συγγνώμης προς τον ανάξιο... 249 1. Έννοια, νομική φύση και προϋποθέσεις της συγγνώμης... 249 2. Τύπος παροχής συγγνώμης... 250 3. Ανάκληση της συγγνώμης και παραίτηση του κληρονομουμένου από την προστασία των διατάξεων περί αναξιότητας 251 V. Κήρυξη αναξιότητας... 252 1. Τρόπος κηρύξεως... 252 Α. Ενάγων... 254 Β. Εναγόμενος... 255 Γ. Αίτημα - Βάρος απόδειξης... 255 Δ. Αρμοδιότητα - Δωσιδικία... 256 Ε. Παραγραφή... 256 α. Χρόνος και έναρξη χρόνου... 256 β. Χρόνος έναρξης παραγραφής επί ανάξιου καταπιστευματοδόχου... 257 ΣΤ. Απόφαση... 258 2. Συνέπειες κήρυξης προσώπου ως ανάξιου κληρονόμου... 259 Α. Αναδρομική έκπτωση του αναξίου... 259 Β. Επαγωγή στον μετά την έκπτωση του ανάξιου κατά διαδοχή καλού-

μενο...... 260 Γ. Αναδρομική πλασματική επαγωγή στον κατά διαδοχή καλούμενο στη θέση του αναξίου - Διαδοχικές επαγωγές 262 Δ. Συνέπειες της αναδρομικής μεταβολής του κληρονόμου λόγω κήρυξης αναξιότητας 263 α. Σχέσεις αναξίου προς το νέο κληρονόμο... 263 β. Προστασία τρίτων... 265 3. Απώλεια δικαιώματος για κήρυξη αναξιότητας... 266 VΙ. Ανάξιος καταπιστευματοδόχος... 267 VIΙ. Κήρυξη αναξιότητας μεριδούχου, κληροδόχου και λοιπών τιμώμενων με διαθήκη προσώπων 268 MEΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΔΙΑΔΟΧΗ ΑΠO ΤΟ ΝOΜΟ 8. Εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή... 271 Ι. Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή γενικά... 275 ΙΙ. Οι θεμελιωτικές βάσεις της κλήσεως στην εξ αδιαθέτου διαδοχή... 276 1. Η συγγένεια... 277 2. Ο γάμος... 27 9 3. Το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ ετερόφυλων προσώπων στο πλαίσιο του ν. 3719/2008 (άρθρο 11 1) 280 4. Το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ προσώπων, ανεξάρτητα από το φύλο τους, στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 (άρθρο 8 εδ. 1) 282 5. Η ιθαγένεια... 283 ΙΙΙ. Χαρακτηριστικά της εξ αδιαθέτου διαδοχής... 283 1. Κλήση συγγενών κατά τάξεις (γενεές) - Προστασία της κατιούσας γραμμής 283 2. Διαδοχή κατά ρίζες (διαδοχή βαθμών)... 286 3. Διαδοχή κατά γραμμές... 288 4. Περιορισμός κλήσης συγγενών μέχρι ορισμένου βαθμού... 290 5. Αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος στο σύζυγο που επιζεί... 292 6. Αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος στον ετερόφυλο σύντροφο (σύμ- βιο) που κατάρτισε σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008 (άρθρο 11 1) 293 7. Αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος στον επιζώντα σύντροφο, όταν το σύμφωνο συμβίωσης καταρτίστηκε μεταξύ δύο προσώπων, ανεξάρτητα από το φύλο τους, στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 (άρθρο 8 εδ. 1) 294 8. Κλήση του Δημοσίου ως εξ αδιαθέτου κληρονόμου... 294 9. Η προσαύξηση στην εξ αδιαθέτου διαδοχή... 295 10. Υποχρέωση συνεισφοράς των κατιόντων στην εξ αδιαθέτου διαδοχή... 296 IV. Σχέση της εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής προς τη διαδοχή από διαθήκη και την αναγκαστική διαδοχή 297 V. Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή στην πρώτη τάξη... 299

1. Ποιοι καλούνται στην πρώτη τάξη... 299 Α. Οι κατιόντες του κληρονομουμένου... 299 α. Εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα του τέκνου απέναντι στη μητέρα του 300 αα. Η ίδρυση συγγένειας με τη μητέρα. Ο κανόνας της ΑΚ 1463 εδ. 1 300 ββ. Η ρύθμιση της ΑΚ 1464 σε περίπτωση τεχνητής γονιμοποίησης, αν η κυοφορία έγινε από άλλη γυναίκα.... 302 β. Εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα του τέκνου απέναντι στον πατέρα του 304 αα. Τέκνο γεννημένο σε γάμο (ΑΚ 1465 1)... 304 ββ. Τέκνο γεννημένο κατά τη διάρκεια συμφώνου συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008 (άρθρο 8)... 307 γγ. Τέκνο γεννημένο κατά τη διάρκεια συμφώνου συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 (άρθρο 9 του ως άνω νόμου και άρθρο 1462 εδ. 2 ΑΚ, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 14 του νόμου αυτού) 308 δδ. Τέκνο γεννημένο ύστερα από μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση (ΑΚ 1465 2) - Αποκλεισμός προσβολής της πατρότητας (ΑΚ 1471 2 αρ. 2)... 309 εε. Τέκνο που γεννήθηκε εκτός γάμου ή συμφώνου συμβίωσης, αλλά αναγνωρίστηκε εκούσια (ΑΚ 1475 1)... 311 στστ. Η εκούσια αναγνώριση του τέκνου επί τεχνητής γονιμο- ποίησης ειδικότερα (ΑΚ 1475 2, βλ. και ΑΚ 1484) Αποκλεισμός προσβολής της εκούσιας αναγνώρισης επί τεχνητής γονιμοποίησης (ΑΚ 1478 2)... 312 ζζ. Τέκνο που γεννήθηκε εκτός γάμου ή συμφώνου συμβίωσης, αλλά αναγνωρίστηκε δικαστικά (ΑΚ 1479 1)... 313 ηη. Ο αποκλεισμός της δικαστικής αναγνώρισης της πατρότητας επί τεχνητής γονιμοποίησης με γεννητικό υλικό τρίτου δότη (ΑΚ 1479 2)... 314 θθ. Η μεταθανάτια τεχνητή γονιμοποίηση ύστερα από το θάνατο του άνδρα με τον οποίο η γυναίκα ζούσε σε ελεύθερη ένωση (ΑΚ 1457)... 315 γ. Εξ αδιαθέτου κληρονομικό δικαίωμα θετών τέκνων... 315 αα. Υιοθεσία ανηλίκου (ΑΚ 1561)... 316 ββ. Υιοθεσία ενηλίκου (ΑΚ 1584, 1585)... 319 γγ. Παλαιές υιοθεσίες... 320 Β. Ο σύζυγος που επιζεί... 321 α. Προϋποθέσεις κληρονομικού δικαιώματος επιζώντος συζύγου... 321 αα. Η ύπαρξη γάμου... 321 ββ. Μη άσκηση αγωγής διαζυγίου για βάσιμο λόγο... 324 ββ1. Διαζύγιο κατ αντιδικία... 324 ββ2. Συναινετικό διαζύγιο... 327 β. Η κληρονομική μερίδα του συζύγου... 329 γ. Το εξαίρετο... 329

αα. Έννοια - Σκοπός - Προϋποθέσεις... 330 ββ. Αντικείμενο... 331 γγ. Νομική φύση... 334 δδ. Περιορισμός του εξαιρέτου χάριν των τέκνων του κληρονομουμένου 335 δ. Αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα... 338 ε. Σύζυγος που επιζεί και επιδίκαση οικογενειακής στέγης (ΑΚ 1889)... 342 στ. Επιζών σύζυγος και μίσθια οικογενειακή στέγη... 342 Γ. Ο ετερόφυλος επιζών σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 344 α. Προϋποθέσεις κληρονομικού δικαιώματος ετερόφυλου συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης 344 αα. Σύμφωνο συμβίωσης... 344 ββ. Δυνατότητα αναλογικής εφαρμογής της ΑΚ 1822;... 346 β. Κληρονομική μερίδα του επιζώντος ετερόφυλου συντρόφου επί συμφώνου συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008... 347 γ. Αναλογική εφαρμογή εξαιρέτου επί ετερόφυλου συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008;... 349 δ. Επιζών ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης και αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα στο πλαίσιο του ν. 3719/2008... 350 ε. Αναλογική εφαρμογή της ΑΚ 1889 επί ετερόφυλου συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008... 351 στ. Τύχη μίσθιας «οικογενειακής στέγης» όταν κληρονομεί ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 3719/2008.... 352 Δ. Ο επιζών σύντροφος, όταν το σύμφωνο συμβίωσης καταρτίστηκε μεταξύ δύο προσώπων, ανεξάρτητα από το φύλο τους, υπό την ισχύ του ν. 4356/2015... 352 α. Προϋποθέσεις κληρονομικού δικαιώματος συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 4356/2015... 352 αα. Σύμφωνο συμβίωσης... 352 ββ. Δυνατότητα αναλογικής εφαρμογής της ΑΚ 1822;... 353 β. Κληρονομική μερίδα του επιζώντος συντρόφου όταν καταρτίστηκε σύμφωνο συμβίωσης, υπό την ισχύ του ν. 4356/2015... 354 γ. Αναλογική εφαρμογή εξαιρέτου επί συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 354 δ. Επιζών σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης και αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα στο πλαίσιο του ν. 4356/2015... 355 ε. Αναλογική εφαρμογή της ΑΚ 1889 επί συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 355 στ. Τύχη μίσθιας «οικογενειακής στέγης» όταν κληρονομεί σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης στο πλαίσιο του ν. 4356/2015... 356 2. Κανόνες που διέπουν την πρώτη τάξη... 356 Α. Ο αποκλεισμός του απώτερου κατιόντος από τον πλησιέστερο... 356

Β. Υπεισέλευση του απώτερου κατιόντος στη θέση του πλησιέστερου (διαδοχή κατά ρίζες ή διαδοχή βαθμών) 358 Γ. Κατανομή της κληρονομίας μεταξύ των κατιόντων... 360 α. Κληρονομική μερίδα των τέκνων... 360 β. Κληρονομική μερίδα απώτερων κατιόντων... 361 VI. Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή στη δεύτερη τάξη... 363 1. Ποιοι καλούνται στη δεύτερη τάξη... 363 Α. Γονείς του κληρονομουμένου... 363 α. Η μητέρα του κληρονομουμένου... 363 β. Ο πατέρας του κληρονομουμένου... 364 Β. Αδελφοί του κληρονομουμένου, ανεψιοί και τέκνα ανεψιών... 367 Γ. Ο σύζυγος που επιζεί... 369 α. Η κληρονομική μερίδα του συζύγου... 369 β. Το εξαίρετο... 370 γ. Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα... 370 Δ. Ο επιζών ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 371 α. Η κληρονομική μερίδα ετερόφυλου συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008... 371 β. Το εξαίρετο... 373 γ. Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα... 373 Ε. Ο επιζών σύντροφος, όταν το σύμφωνο συμβίωσης καταρτίστηκε μεταξύ δύο προσώπων, ανεξάρτητα από το φύλο τους, υπό την ισχύ του ν. 4356/2015... 374 α. Η κληρονομική μερίδα του συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 4356/2015... 374 β. Το εξαίρετο... 374 γ. Η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα... 374 2. Η κατανομή της κληρονομίας μεταξύ των κληρονόμων-συγγενών της δεύτερης τάξης 375 Α. Η κληρονομική μερίδα των γονέων, των αμφιθαλών αδελφών, των ανεψιών και των μικρών ανεψιών από αμφιθαλείς αδελφούς... 375 Β. Η κληρονομική μερίδα των ετεροθαλών αδελφών, καθώς και των τέκνων και των εγγονών τους (ανεψιών και μικρών ανεψιών) από ετεροθαλή αδελφό, όταν καλούνται με γονείς ή αμφιθαλείς αδελφούς ή τέκνα ή εγγόνια αμφιθαλών αδελφών... 377 VII. Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή στην τρίτη τάξη... 380 1. Ποιοι καλούνται στην τρίτη τάξη... 380

Α. Παππούδες και γιαγιάδες του κληρονομουμένου... 380 Β. Θείοι και πρώτα εξαδέλφια... 382 Γ. O σύζυγος που επιζεί... 383 Δ. O ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 383 Ε. Ο επιζών σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 4356/2015 384 2. Η κατανομή της κληρονομίας μεταξύ των κληρονόμων-συγγενών της τρίτης τάξης 384 Α. Η κληρονομική μερίδα των παππούδων και των γιαγιάδων... 384 Β. Η κληρονομική μερίδα των θείων και των πρώτων εξαδέλφων... 386 VΙII. Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή στην τέταρτη τάξη... 387 1. Ποιοι καλούνται στην τέταρτη τάξη... 387 Α. Προπαππούδες και προγιαγιάδες... 388 Β. Ο σύζυγος που επιζεί... 388 Γ. Ο ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 389 Δ. Ο επιζών σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 4356/2015 389 2. Η κατανομή της κληρονομίας μεταξύ των κληρονόμων-συγγενών της τέταρτης τάξης 389 IX. Η πέμπτη τάξη της εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής... 390 Α. Ο σύζυγος που επιζεί... 390 Β. Ο ετερόφυλος σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 391 Γ. Ο επιζών σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ του ν. 4356/2015 392 X. Η έκτη τάξη της εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής... 393 1. Προϋποθέσεις κλήσεως του Δημοσίου... 393 2. Νομική φύση του δικαιώματος του Δημοσίου... 393 3. Δικαστική βεβαίωση ότι δεν υπάρχει άλλος κληρονόμος... 394 4. Εξαιρέσεις από τη ρύθμιση της ΑΚ 1824... 395 XI. Προσαύξηση στην εξ αδιαθέτου διαδοχή... 396 1. Έννοια και δικαιολογητική βάση... 396 2. Προϋποθέσεις προσαύξησης και σχέση της με τη διαδοχή βαθμών και τη διαδοχή τάξεων 397 3. Συνέπειες... 398 4. Σύζυγος που επιζεί και προσαύξηση... 402 5. Κληρονομικό εξ αδιαθέτου δικαίωμα συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης υπό την ισχύ του ν. 3719/2008 και προσαύξηση... 40 3

6. Κληρονομικό εξ αδιαθέτου δικαίωμα συντρόφου που συμβλήθηκε στην κατάρτιση συμφώνου συμβίωσης υπό την ισχύ του ν. 4356/2015 και προσαύξηση... 403 ΧΙΙ. Η συνεισφορά στην εξ αδιαθέτου διαδοχή... 404 1. Έννοια, σκοπός και προϋποθέσεις της συνεισφοράς... 404 2. Υποκείμενα της συνεισφοράς... 407 Α. Υπόχρεοι σε συνεισφορά... 409 α. Ο κατιών λήπτης της συνεισενεκτέας παροχής... 409 β. Συνεισφορά κατιόντος που υπεισήλθε στη θέση του λήπτη της παροχής 410 γ. Συνεισφορά υπεισελθόντος στη θέση του λήπτη της παροχής σε περίπτωση υποκατάστασης 412 δ. Παροχή σε απώτερο κατιόντα... 413 Β. Δικαιούχοι συνεισφοράς... 414 3. Αντικείμενο της συνεισφοράς... 416 4. Κληρονομική διαδοχή από διαθήκη και συνεισφορά... 418 5. Τρόπος υπολογισμού της συνεισφοράς όταν με τους κατιόντες συγκληρονομεί επιζών σύζυγος ή σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ είτε του ν. 3719/2008, είτε του ν. 4356/2015 419 6. Υπολογισμός της συνεισφοράς σε περίπτωση που η αξία της συνεισενεκτέας παροχής είναι μεγαλύτερη από την αξία της κληρονομικής μερίδας του υπόχρεου σε συνεισφορά... 424 7. Η νομική φύση της συνεισφοράς και οι έννομες συνέπειές της ιδίως σε περίπτωση υπερκαλυμμένου κατιόντος, ενόψει και της νομικής της φύσης και ειδικότερα της νομικής φύσης του δικαιώματος και της υποχρέωσης συνεισφοράς 425 8. Ειδικά θέματα... 428 Α. Δυνατότητα «παραίτησης» του υπόχρεου συνεισφοράς από τη συμμετοχή του στο ενεργητικό της κληρονομίας 428 Β. Υποχρέωση και δικαίωμα συνεισφοράς σε περίπτωση «εκποίησης κληρονομίας» 430 Γ. Υποχρέωση συνεισφοράς και περιεχόμενο του κληρονομητηρίου... 431 9. Αναγκαστική διαδοχή... 433 Ι. Έννοια, σκοπός και νομική φύση του δικαιώματος της νόμιμης μοίρας... 436 II. Νομοθετικές ρυθμίσεις που εισάγουν αποκλίσεις από το δίκαιο της νόμιμης μοίρας (ν.δ. 472/18-25.6.1974), ν. 1738/1987 (άρθρο 21), ν. 4356/2015 (άρθρο 8 εδ. 2)... 441 ΙΙΙ. Δικαιούχοι νόμιμης μοίρας... 442 IV. Το ποσοστό της νόμιμης μοίρας... 445 V. Διαδοχή ή προσαύξηση στη νόμιμη μοίρα - Η σχέση της ΑΚ 1826 προς την ΑΚ 1830 447 VI. Οι λόγοι έκπτωσης του μεριδούχου από τη νόμιμή του μοίρα - Η παραίτηση από τη νόμιμη μοίρα ειδικότερα. Η παραίτηση από τη νόμιμη μοίρα ως περιεχόμενο του συμφώνου συμβίωσης (άρθρο 8 εδ. 2 του ν. 4356/2015) 451 1. Η ρύθμιση της ΑΚ 1826 γενικά... 452 2. Η παραίτηση από τη νόμιμη μοίρα... 452 3. Η συμβατική παραίτηση από τη νόμιμη μοίρα στο πλαίσιο του ν. 4356/2015 457

4. Η αποκλήρωση από τη νόμιμη μοίρα... 460 5. Η αναξιότητα ως λόγος έκπτωσης από τη νόμιμη μοίρα... 462 VII. Τρόποι κατάλειψης της νόμιμης μοίρας... 462 1. Αυτούσια συμμετοχή και διανεμητική δυνατότητα... 462 2. Ο προβληματισμός ως προς τη δυνατότητα κατάλειψης της νόμιμης μοίρας με αντικείμενα ή χρήματα εκτός κληρονομίας, επικαρπία, ψιλή κυριότητα ή οίκηση... 464 3. Κατάλειψη με κληροδοσία... 468 4. Κάλυψη με εν ζωή παροχή χωρίς αντάλλαγμα... 470 5. Κάλυψη ειδικότερα και με δωρεά αιτία θανάτου... 471 6. Κατάθεση σε κοινό λογαριασμό... 472 VIII. Προσβολή της νόμιμης μοίρας... 473 1. Προσβολή της νόμιμης μοίρας με διαθήκη... 473 Α. Ολική παράλειψη του μεριδούχου - Προστασία του μεριδούχου... 473 Β. Μερική κατάλειψη της νόμιμης μοίρας - Προστασία του μεριδούχου (ΑΚ 1827) - Συμπλήρωση της νόμιμης μοίρας 476 Γ. Περιπτωσιολογία περιορισμών και βαρών στη νόμιμη μοίρα (ΑΚ 1829) - Τύχη των περιορισμών αυτών και προστασία του μεριδούχου... 478 2. Το επιτρεπτό της σοκίνειας ρήτρας... 486 3. Προσβολή της νόμιμης μοίρας με δωρεά αιτία θανάτου ή γενικότερα με χαριστικές εν ζωή παροχές από το διαθέτη προς άλλους μεριδούχους ή τρίτους - Προστασία μεριδούχου... 488 ΙΧ. Ο υπολογισμός της νόμιμης μοίρας... 489 1. Προσδιορισμός και αποτίμηση της κληρονομίας (ΑΚ 1831)... 494 Α. Εκτίμηση αξίας (αποτίμηση) της πραγματικής κληρονομίας... 494 Β. Προσδιορισμός πλασματικής κληρονομίας... 498 α. Αφαίρεση χρεών (ΑΚ 1831 1) - Συζυγικό εξαίρετο (ΑΚ 1831 3). 498 αα. Αφαίρεση χρεών, δαπανών κηδείας και απογραφής... 498 ββ. Αφαίρεση συζυγικού εξαιρέτου... 500 β. Πρόσθεση παροχών εν ζωή... 501 αα. Παροχές προς μεριδούχους... 503 ββ. Παροχές προς τρίτους... 507 γγ. Χρόνος υπολογισμού της αξίας των παροχών... 509 2. Παροχές που καταλογίζονται στη νόμιμη μοίρα (ΑΚ 1833)... 511 3. Νόμιμη μοίρα γονέων και συζυγικό εξαίρετο ή εξαίρετο συντρόφου από σύμφωνο συμβίωσης υπό την ισχύ είτε του ν. 3719/2008, είτε του ν. 4356/2015... 516 Χ. Υπολογισμός της νόμιμης μοίρας σε περίπτωση συνεισφοράς... 519

1. Προϋποθέσεις εφαρμογής της ΑΚ 1834... 519 2. Τρόπος υπολογισμού επί συνεισενεκτέας παροχής... 521 3. Τρόπος υπολογισμού επί παροχής που είναι συνεισενεκτέα και καταλογιστέα 523 4. Η ερμηνεία της δυνατότητας του κληρονομουμένου για αποκλεισμό της συνεισφοράς στο πλαίσιο υπολογισμού της ΑΚ 1834... 526 5. Υπολογισμός νόμιμης μοίρας κατιόντων που έχουν δεχθεί συνεισενεκτέες παροχές όταν στην κληρονομία συντρέχει ως κληρονόμος και σύζυγος ή σύντροφος από σύμφωνο συμβίωσης που καταρτίστηκε υπό την ισχύ είτε του ν. 3719/2008, είτε του ν. 4356/2015... 527 ΧΙ. Προστασία της νόμιμης μοίρας... 531 1. Η περί κλήρου αγωγή... 531 2. Η μέμψη άστοργης δωρεάς... 535 Α. Έννοια, σκοπός... 535 Β. Προϋποθέσεις... 537 α. Πράξεις που υπόκεινται σε μέμψη... 537 β. Μη επάρκεια κληρονομίας για κάλυψη της νόμιμης μοίρας... 542 Γ. Τρόπος άσκησης της μέμψης... 544 α. Αγωγή... 544 β. Διάδικοι... 545 γ. Αίτημα... 547 Δ. Άμυνα του εναγομένου... 548 Ε. Αποτελέσματα... 550 ΣΤ. Απόσβεση του δικαιώματος της μέμψης... 554 α. Παραίτηση... 554 β. Παραγραφή... 555 3. Οι ειδικές αγωγές... 556 Πίνακας άρθρων... 5 57 Λημματικό ευρετήριο... 565