Τίτλος Μεταπτυχιακής Διατριβής. «Τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ: «Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Γλώσσα και τα Κείμενα» Ειδίκευση: Γλωσσολογίας Τίτλος Μεταπτυχιακής Διατριβής «Τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Θεόδωρος Μαρκόπουλος Χριστίνα Χαλκιοπούλου ΑΜΜΦ: 165 Ακαδημαϊκό Έτος: 2016-2017 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2017

«Τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή» Χριστίνα Χαλκιοπούλου Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Θεόδωρος Μαρκόπουλος Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Χριστίνα Μανουηλίδου Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Συγκριτικής και Γενικής Γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο της Ljubljana Άννα Ρούσσου Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 2

Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 3

Ευχαριστίες Ολοκληρώνοντας τη συγγραφή της μεταπτυχιακής μου διατριβής θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στα πρόσωπα που συνέβαλαν άμεσα ή έμμεσα στην ολοκλήρωσή της. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την κυρία Χριστίνα Μανουηλίδου και διδάσκουσα στο πανεπιστήμιο της Ljubljana που μου εμπιστεύτηκε αυτό το θέμα για την εργασία και με καθοδήγησε καθ' όλη τη διάρκεια εκπόνησής της. Παράλληλα, θα ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου στον κύριο Θεόδωρο Μαρκόπουλο για την πολύτιμη βοήθεια και υποστήριξή του σε όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού προγράμματος, καθώς και στην κυρία Άννα Ρούσσου για το χρόνο που διέθεσε και τις γνώσεις που μου μετέδωσε για την εκπόνηση αυτής της ερευνητικής εργασίας. Ιδιαίτερη αναφορά θα ήθελα να κάνω στην Αναστασία Νούσια και το Γρηγόριο Νάσιο από το τμήμα Λογοθεραπείας των Ιωαννίνων για την εύρεση ασθενών και τη διεξαγωγή του πειράματος, χωρίς τους οποίους η παρούσα έρευνα δε θα ήταν δυνατή. Η επίτευξη του στόχου αυτού δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη στήριξη αγαπημένων μου προσώπων και φίλων. Συγκεκριμένα, θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στη Γεωργία, τη Βίλλη και το Γρηγόρη που στάθηκαν δίπλα μου αλλά και για την υποστήριξη και τη βοήθεια τους, καθώς και σε όλους τους φίλους και τα πρόσωπα που δέχτηκαν να συμμετάσχουν στην πειραματική διαδικασία. Τέλος, ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου τη μητέρα μου και τον αδερφό μου που με ανέχονται και με ενθαρρύνουν σε κάθε μου προσπάθεια. Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 4

Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 5

Περίληψη Στην παρούσα εργασία ασχολούμαστε με τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας και συγκεκριμένα πώς αυτά νομιμοποιούνται στην ελληνική γλώσσα από υγιείς πληθυσμούς σε σύγκριση με άτομα με νόσο Alzheimer ή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή. Στόχος είναι να εξετάσουμε τη συμπεριφορά και την ισχύ πέντε διαφορετικών συνθηκών νομιμοποίησης ενός στοιχείου αρνητικής πολικότητας για τα ελληνικά στους παραπάνω πληθυσμούς. Οι συνθήκες που μελετώνται εδώ είναι: η άρνηση δεν, ελάχιστοι, μόνο, τα επηρεαστικά (emotive) ρήματα και προτάσεις χωρίς κανένα νομιμοποιητή. Έτσι, θα δούμε εάν όλα τα στοιχεία που νομιμοποιούν το στοιχείο αρνητικής πολικότητας ποτέ που εξετάζεται εδώ, έχουν την ίδια ισχύ: εάν κάποια φαίνεται να είναι πιο ισχυρά (νομιμοποιητές), κάποια πιο αδύναμα (rescuers) και κάποια δεν καταφέρνουν να κάνουν καθόλου νομιμοποίηση στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή αλλά και σε υγιείς συμμετέχοντες. Μεθοδολογία: δοκιμασία κρίσης αποδεκτότητας (acceptability judgement task) που εξετάζει την ικανότητα κατανόησης και επεξεργασίας προτάσεων, δηλαδή κατά πόσο αυτές είναι αποδεκτές γραμματικά και σημασιολογικά από τον συμμετέχοντα. Συμμετέχοντες: 4 ασθενείς (3 με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και 1 με νόσο Alzheimer σε μεσαίο βαθμό), 4 υγιείς ηλικιωμένοι ως ομάδα ελέγχου. Πειραματικό υλικό: 5 λίστες με 54 ζεύγη προτάσεων ανά λίστα, από τα οποία τα 30 αποτελούσαν τα πειραματικά στοιχεία και τα 24 ήταν παρελκυστικά στοιχεία (fillers). Εξετάστηκε το στοιχείο αρνητικής πολικότητας ποτέ σε 5 διαφορετικές συνθήκες. Από τα 30 ζεύγη προτάσεων προς έρευνα η κάθε συνθήκη περιλαμβάνει 6 ζεύγη προτάσεων. Προβλέψεις: Οι υγιείς ηλικιωμένοι πληθυσμοί αλλά και οι ασθενείς με νόσο Alzheimer ή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή προβλέπεται ότι στις προτάσεις που περιέχουν το μόριο δεν θα εμφανίσουν υψηλή βαθμολογία αποδεκτότητας εφόσον η ρητή προτασιακή άρνηση αποτελεί τον πιο ισχυρό τρόπο νομιμοποίησης ενός στοιχείου αρνητικής πολικότητας. Ο παθολογικός πληθυσμός παρουσιάζει σημασιολογικό και πραγματολογικό έλλειμα με αποτέλεσμα να επηρεαστεί η επεξεργασία δομών που απαιτούν τη χρήση της σημασιολογικής μνήμης και την αναγωγή σε ένα πραγματολογικό επίπεδο. Τέτοιες είναι οι προτάσεις που για τη νομιμοποίηση του στοιχείου αρνητικής πολικότητας υπάρχει η Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 6

λέξη μόνο ή ένα επηρεαστικό ρήμα, που αποτελούν πολύπλοκες συντακτικά και σημασιολογικά δομές. Με βάση αυτό, σε αυτές τις προτάσεις αναμένεται ότι το σκορ αποδεκτότητας θα είναι χαμηλό στους παθολογικούς πληθυσμούς, ενώ οι υγιείς προβλέπεται ότι θα κάνουν ένα είδος νομιμοποίησης, πιθανώς διάσωσης (rescuing). Αντίστοιχα, και οι δύο ομάδες προβλέπεται να εμφανίσουν υψηλό βαθμό αποδεκτότητας προτάσεων με τη λέξη ελάχιστοι ως νομιμοποιητή του στοιχείου αρνητικής πολικότητας ποτέ, αλλά όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό όσο στη ρητή προτασιακή άρνηση, εφόσον ανήκει στους ελάχιστα ισχυρούς νομιμοποιητές. Συγκεκριμένα, οι υγιείς συμμετέχοντες αναμένεται να παρουσιάσουν μεγαλύτερο βαθμό αποδεκτότητας τέτοιων προτάσεων από τους παθολογικούς πληθυσμούς, διότι για τη διαδικασία νομιμοποίησης ενός στοιχείου αρνητικής πολικότητας μέσω του ποσοδείκτη ελάχιστοι χρειάζεται μία σημασιολογική επεξεργασία πέρα από το συντακτικό επίπεδο της πρότασης και πραγματολογικές διεργασίες για να παραχθεί το αρνητικό νόημα. Δεδομένου του σημασιολογικού ελλείμματος στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή προβλέπεται ότι σε τέτοιες προτάσεις οι ασθενείς συμμετέχοντες θα κάνουν διάσωση, σε σύγκριση με τους υγιείς που αναμένεται να κάνουν, έστω και λιγότερο ισχυρή, νομιμοποίηση. Τέλος, προτάσεις χωρίς κανένα νομιμοποιητή προβλέπεται να μη γίνουν αποδεκτές από κανένα συμμετέχοντα, εφόσον ένα στοιχείο αρνητικής πολικότητας στα ελληνικά χρειάζεται οπωσδήποτε ένα στοιχείο να το νομιμοποιήσει. Αποτελέσματα: Η ομάδα ελέγχου με τους υγιείς ηλικιωμένους εμφάνισε πολύ υψηλό βαθμό αποδεκτότητας προτάσεων με τη ρητή άρνηση δεν. Στην επόμενη θέση ακριβώς έρχονται προτάσεις με τη λέξη ελάχιστοι ως νομιμοποιητή του στοιχείου αρνητικής πολικότητας. Οι προτάσεις που περιέχουν τη λέξη μόνο ή ένα επηρεαστικό ρήμα εμφανίζουν χαμηλότερο βαθμό αποδεκτότητας ενώ όσες δεν περιλαμβάνουν κανένα τύπο νομιμοποιητή είναι ελάχιστα αποδεκτές από τους συμμετέχοντες. Τα άτομα με νόσο Alzheimer ή με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή είχαν διαφορετικά αποτελέσματα και από την ομάδα ελέγχου, αλλά και από τις προβλέψεις μας. Αρχικά, οι προτάσεις με τη ρητή προτασιακή άρνηση είχαν μεγάλο βαθμό αποδεκτότητας από τον παθολογικό πληθυσμό, κάπως μικρότερη, όμως από τις προτάσεις με τη λέξη ελάχιστοι να νομιμοποιεί το ποτέ. Ίδιο βαθμό αποδεκτότητας εμφάνισαν και οι προτάσεις με τη λέξη μόνο ως ένα τύπο νομιμοποιητή του στοιχείου αρνητικής πολικότητας με τη συνθήκη Α. Τέλος, οι δύο τελευταίες συνθήκες είχαν σημαντικά χαμηλότερο σκορ στη δοκιμασία αποδεκτότητας ως αρνητικές προτάσεις στην ομάδα παθολογικού πληθυσμού. Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 7

Συμπεράσματα: Οι προβλέψεις για τη γλωσσική συμπεριφορά των υγιών ατόμων της ομάδας ελέγχου αναφορικά με τη νομιμοποίηση ενός στοιχείου αρνητικής πολικότητας στα ελληνικά φαίνεται να επιβεβαιώνονται, ενώ ο παθολογικός πληθυσμός σε κάποιες περιπτώσεις αντέδρασε όπως αναμενόταν ενώ σε άλλες όχι. Αρχικά, οι προτάσεις που περιείχαν ένα ρητό δείκτη άρνησης (δεν) είχαν υψηλή βαθμολογία αποδεκτότητας και στις δύο ομάδες (με την ομάδα του παθολογικού πληθυσμού κάπως χαμηλότερη), άρα ένα στοιχείο αρνητικής πολικότητας εμφανίζει ισχυρή νομιμοποίηση σε περιβάλλοντα που υπάρχει ένας τέτοιος δείκτης στα ελληνικά. Ασθενείς με Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή δεν εμφανίζουν διαταραχή στην επεξεργασία απλών συντακτικών πληροφοριών σε περιβάλλοντα που δε χρειάζεται να κάνουν ιδιαίτερες σημασιολογικές διεργασίες, αλλά, εφόσον δεν τα πήγαν όσο καλά αναμενόταν, η ρητή προτασιακή άρνηση δε φαίνεται να αποτελεί πλεονέκτημα για αυτούς στην επεξεργασία τέτοιων δομών, σε σύγκριση με τους υγιείς στους οποίους λειτουργεί ως τον ισχυρότερο τύπο νομιμοποίησης. Από την άλλη, η λέξη ελάχιστοι, σε αντίθεση με τις προβλέψεις, καταφέρνει να νομιμοποιήσει το στοιχείο αρνητικής πολικότητας σαν ισχυρός νομιμοποιητής στους παθολογικούς πληθυσμούς ενώ κάπως λιγότερο ισχυρός στην ομάδα ελέγχου. Σε τέτοιες προτάσεις οι παθολογικοί πληθυσμοί που εξετάστηκαν φαίνεται να έχουν καλή απόδοση, παρόμοια, βέβαια, με την προηγούμενη περίπτωση αλλά με μία πιθανή τάση διευκόλυνσης. Λόγω του ότι λέξεις όπως το ελάχιστοι δημιουργούν περιβάλλοντα Καταφορικής Συνεπαγωγής, τέτοιες προτάσεις ανήκουν στη ρητή άρνηση σε αντίθεση με αυτές που περιέχουν ένα επηρεαστικό ρήμα που είναι μόνο υπόρρητα αρνητικές. Το αρνητικό υπονόημα που συνεπάγεται από τις προτάσεις με τη λέξη ελάχιστοι δεν είναι προϊόν ενός τύπου σημασιολογικής επεξεργασίας που να αποτελεί προβληματική περιοχή για τα άτομα με Alzheimer ή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή. Προτάσεις με τη λέξη μόνο αλλά ιδιαίτερα οι δομές με ένα επηρεαστικό ρήμα εμφανίζουν ένα χαμηλότερο βαθμό αποδεκτότητας και στις δύο ομάδες (με σημαντικά χαμηλότερο στους υγιείς πληθυσμούς), έτσι φαίνεται ότι αυτά τα περιβάλλοντα προσφέρουν ένα είδος αδύναμης νομιμοποίησης στην ελληνική, τη διάσωση. Οι προτάσεις που δεν περιέχουν κανένα νομιμοποιητή για το στοιχείο αρνητικής πολικότητας δεν είναι σχεδόν καθόλου αποδεκτές από τους συμμετέχοντες του πειράματος, έτσι αποδεικνύεται ότι στα ελληνικά είναι υποχρεωτική η χρήση ενός στοιχείου για να νομιμοποιηθούν τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας. Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 8

Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 9

Πίνακας Περιεχομένων Ευχαριστίες... 4 Περίληψη... 6 Πίνακας Περιεχομένων... 10 1.Εισαγωγή... 12 2.Άνοια... 13 2.1. Νόσος Alzheimer... 14 2.2. Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή... 16 2.3. Η γλώσσα στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή... 19 2.3.1.Φωνολογία... 23 2.3.2.Μορφολογία... 24 2.3.3.Σύνταξη... 25 2.3.4.Σημασιολογία... 28 2.3.5.Πραγματολογία... 30 3.Στοιχεία αρνητικής πολικότητας... 33 3.1.Νομιμοποίηση στοιχείων αρνητικής πολικότητας... 35 3.2.Only/Μόνο... 44 3.3.Few/Ελάχιστοι... 46 3.4. Επηρεαστικά Γεγονοτικά Ρήματα (Emotive Factive Verbs)... 47 4.Chadzikonstantinou, Giannakidou & Manouilidou (2015)... 51 4.1.Ζητούμενο... 52 4.2.Μεθοδολογία... 52 4.3.Συμμετέχοντες... 53 4.4.Πειραματικό Υλικό... 53 4.5.Διαδικασία... 55 4.6.Αποτελέσματα... 55 5. Παρούσα έρευνα... 57 Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 10

5.1.Ζητούμενο... 57 5.2.Μεθοδολογία... 58 5.3.Συμμετέχοντες... 58 5.4.Πειραματικό Υλικό... 59 5.5.Διαδικασία... 60 5.6.Προβλέψεις... 61 5.7.Αποτελέσματα... 64 6.Συμπεράσματα... 71 7.Επίλογος... 76 Βιβλιογραφία... 78 Παράρτημα Α (υλικό από Chadzikonstantinou, Giannakidou, Manouilidou, 2015)... 84 Α.1. Λίστα 1... 84 Α.2.Λίστα 2... 91 Α.3.Λίστα 3... 98 Α.4.Λίστα 4... 108 Α.5.Λίστα 5... 118 Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 11

1.Εισαγωγή Η μελέτη των στοιχείων αρνητικής πολικότητας είναι ένα θέμα που απασχολεί πολλούς ερευνητές διαγλωσσικά. Το ζήτημα, όμως, της νομιμοποίησής τους έχει εξετασθεί από πολλές σκοπιές, γι' αυτό και υπάρχει μεγάλη ποικιλία και διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο τόσο περιγραφής όσο και ανάλυσής τους. Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τις συνθήκες που νομιμοποιούν τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας στην ελληνική σε υγιή και παθολογικό πληθυσμό. Ενώ άλλες έρευνες (βλ. Baker, 1970 και Linebarger, 1980) έχουν δείξει ότι δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ νομιμοποίησης και διάσωσης με βάση τις γλώσσες τους δείγματός τους, εμείς θα εξετάσουμε εάν υπάρχει, όντως, αυτή η διάκριση σε ένα στοιχείο αρνητικής πολικότητας για τα ελληνικά, και ιδιαίτερα, εάν παρουσιάζεται διαφοροποίηση στον τρόπο νομιμοποίησής τους ανάμεσα σε υγιείς πληθυσμούς και σε άτομα με νόσο Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή, στη βάση των γλωσσικών ελλειμάτων που εμφανίζουν κυρίως σε σημασιολογικό και πραγματολογικό επίπεδο. Η δομή της εργασίας έχει ως εξής: στο δεύτερο κεφάλαιο θα δούμε κάποια γενικά στοιχεία για την άνοια. Στη συνέχεια, εξετάζεται η νόσος Alzheimer και η Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή ενώ παρατίθενται πληροφορίες για τα βασικά χαρακτηριστικά τους. Στο επόμενο στάδιο, μελετάται ειδικότερα η γλωσσική συμπεριφορά ατόμων με την παραπάνω νόσο ή την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή σε πέντε γλωσσικά επίπεδα: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία και πραγματολογία. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στα στοιχεία αρνητικής πολικότητας. Συγκεκριμένα, γίνεται λόγος για τη διαδικασία νομιμοποίησης τους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μέσα από έρευνες με παραδείγματα τόσο της αγγλικής όσο και της ελληνικής. Στις επιμέρους ενότητες μελετώνται οι εξής συνθήκες που νομιμοποιούν τα στοιχεία αρνητικής πολικότητας: only/μόνο, few/ελάχιστοι και δομές με ένα γεγονοτικό επηρεαστικό ρήμα. Στο επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζεται η έρευνα των Chadzikonstantinou, Giannakidou & Manouilidou (2015) πάνω στην οποία βασίστηκε και ο σχεδιασμός της παρούσας έρευνας. Αρχικά, γίνεται αναφορά στο ζητούμενο του πειράματος, τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, τους συμμετέχοντες και το πειραματικό υλικό. Οι υποενότητες που ακολουθούν αφορούν τη διαδικασία της πειραματικής δοκιμασίας και τα αποτελέσματα της έρευνας. Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά την παρούσα έρευνα. Σε ένα πρώτο επίπεδο παρατίθεται το ζητούμενο της έρευνας, η μεθοδολογία και οι συμμετέχοντες του πειράματος. Μετά την παρουσίαση του πειραματικού υλικού γίνεται λόγος για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε, τις προβλέψεις που κάναμε για τη γλωσσική συμπεριφορά των συμμετεχόντων αλλά και η ανάλυση των αποτελεσμάτων τους. Το κεφάλαιο 6 περιέχει τα συμπεράσματα από την ανάλυση του πειράματος σχετικά με τη νομιμοποίηση ενός στοιχείου αρνητικής πολικότητας για τα ελληνικά σε σύγκριση με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών αλλά και με τις προϋπάρχουσες θεωρίες για τη διαδικασία νομιμοποίησης. Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 12

Στο τελευταίο κεφάλαιο παρατίθεται ο επίλογος της παρούσας εργασίας που συνοψίζει τα βασικά σημεία της και παρουσιάζει επιγραμματικά τον τρόπο έρευνας και ανάλυσης που ακολουθήθηκε. Η εργασία αυτή ολοκληρώνεται με την παράθεση της βιβλιογραφίας αλλά και του παραρτήματος, το οποίο περιέχει 5 λίστες με τα 54 ζεύγη προτάσεων η κάθε μία που αποτέλεσαν το πειραματικό υλικό. 2.Άνοια Η άνοια, γενικά, είναι η απώλεια της μνήμης και άλλων γνωστικών λειτουργιών σε σχέση με το προηγούμενο επίπεδο εγκεφαλικής λειτουργίας του ίδιου ατόμου μετά από κλινική εξέταση και άλλα νευροψυχολικά τεστ (McKhann et al., 1984: 340). Ανήκει στις επίκτητες εκφυλιστικές νευρολογικές ασθένειες και χαρακτηρίζεται από την προοδευτική έκπτωση των διανοητικών ικανοτήτων και την εξασθένηση των γνωστικών λειτουργιών. Ασθενείς με άνοια εμφανίζουν διαταραχές στη μνήμη, μείωση των νοητικών ικανοτήτων (όπως προσοχή κ.α.), προβλήματα λόγου και άλλες κινητικές δυσλειτουργίες. Επιπλέον, αλλαγές στη διάθεση, στη συμπεριφορά και συνολικά στην επικοινωνία τους είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της άνοιας (Μανουηλίδου, 2013). Ως προς τη διάγνωση, είναι δύσκολο να γίνει στα αρχικά στάδια της νόσου (Turner et al., 2004), αλλά είναι σημαντικό να γίνει ώστε να μπορέσει το ίδιο το άτομο αλλά και η οικογένεια να ενημερωθούν για τη νόσο έγκαιρα. Κάποιες από τις πιο συνηθισμένες μορφές άνοιας είναι η μετωποκροταφική άνοια (frontotemporal dementia), η αγγειακή άνοια (vascular dementia), η άνοια με σώματα Λέβι (dementia with Lewy bodies) και η νόσος Alzheimer (Alzheimer's disease/ad). Η τελευταία θα μας απασχολήσει στη συγκεκριμένη εργασία και θα δούμε τα χαρακτηριστικά της στην ενότητα που ακολουθεί. 2.1. Νόσος Alzheimer Η νόσος Alzheimer είναι μία εγκεφαλική διαταραχή που εμφανίζεται, κυρίως, σε μεσαίες και μεγαλύτερες ηλικίες και χαρακτηρίζεται ως μία «προοδευτική άνοια» (McKhann et al., 1984: 339). Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 13

Θεωρείται η πιο πιθανή αιτία της προοδευτικής άνοιας, ενώ άλλες διαταραχές που μπορεί να οδηγήσουν σε άνοια είναι η νόσος Parkinson, η μανιοκαταθλιπτική διαταραχή, η νόσος Huntington κ.α. (McKhann et al., 1984: 341, Davis et al., 2014). Εμφανίζεται στο 65% των ανθρώπων με άνοια, έτσι η νόσος Alzheimer αποτελεί την πλέον κοινή μορφή άνοιας (Μανουηλίδου, 2013, Ferris & Farlow, 2013: 1007, Davis et al., 2014). Ο όρος νόσος Alzheimer ξεκίνησε να χρησιμοποιείται από τα μέσα της δεκαετίας του '60 και αφορούσε κυρίως ανθρώπους ηλικίας άνω των 65 χρονών (Emery, 2000: 149). Πήρε το όνομα της από τον Alois Alzheimer και πρωτοπεριγράφηκε από τον ίδιο ως μία εκφυλιστικού τύπου άνοια με έμφαση στη γλωσσική έκπτωση. Στη συνέχεια, όμως, τα διαγνωστικά κριτήρια σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Νοητικών Δυσλειτουργιών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης (1980, 2 η έκδοση) δεν περιλαμβάνουν τη γλωσσική εξασθένηση στα πρωτεύοντα και σημαντικά συμπτώματα και την παρουσία των γλωσσικών ανωμαλιών σε ασθενείς με Alzheimer ως αναγκαίο αναγνωρισμένο διαγνωστικό κριτήριο παρ' ότι ο ίδιος ο Alzheimer είχε επικεντρωθεί στη σημαντικότητα της γλωσσικής έκπτωσης στη νόσο (Emery, 2000: 146, Beyreuther et al., 2006, Davis et al., 2014). Μέχρι και πρόσφατα, οι περισσότερες μελέτες σχετικά με τη συμπτωματολογία της νόσου έδιναν έμφαση μόνο στην απώλεια μνήμης ως το κεντρικό ζήτημα στο Alzheimer, αφήνοντας κάπως στο περιθώριο τη γλωσσική συμπεριφορά των ασθενών. Παρ' όλα αυτά, οι έρευνες των τελευταίων χρόνων δείχνουν πως οι γλωσσικές διαταραχές είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της άνοιας και φαίνεται να είναι ένα από τα πρώτα συμπτώματα που εμφανίζονται στη νόσο Alzheimer (Emery, 2000: 146, Davis et al., 2014). Η σοβαρότητα της γλωσσικής διαταραχής συχνά συνδέεται και με τη σοβαρότητα της νόσου. Τα άτομα με νόσο Alzheimer παρουσιάζουν προοδευτική απώλεια της βραχυπρόθεσμης μνήμης σε συνδυασμό με διαταραχές στη γλώσσα και στις οπτικές και αντιληπτικές ικανότητες (McKhann et al., 1984: 341). Σε ένα στάδιο πριν εκδηλωθεί η νόσος Alzheimer, διάφορες αλλαγές λαμβάνουν χώρα που κυρίως αφορούν το νευροπαθολογικό και γνωστικό πεδίο του ατόμου (Taler & Phillips, 2008: 501). Οι αλλαγές στην νευροπαθολογία του εγκεφάλου φαίνονται από πολύ νωρίς χρονικά όταν το άτομο πάσχει από Alzheimer, και εντοπίζονται στον ενδορινικό φλοιό του εγκεφάλου, με απώλεια σε κάποιους νευρώνες στην ίδια περιοχή (Taler & Phillips, 2008: 501). Διάφορες μελέτες με MRI δείχνουν ότι Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 14

υπάρχει ατροφία στον ιππόκαμπο πριν ξεκινήσει η νόσος, και αυτή η ατροφία είναι που ξαφνικά εξελίσσεται σε αυτό που κλινικά αναγνωρίζεται ως νόσος Alzheimer (Taler & Phillips, 2008: 501). Η νόσος αυτή νευροπαθολογικά χαρακτηρίζεται από εκφυλισμό συγκεκριμένων νευρικών κυττάρων και την παρουσία νευριτικών πλακών και νευροϊνιδιακών συμπλεγμάτων (McKhann et al., 1984: 339, Emery, 2000: 149). Απώλεια στις βρεγματικές και κροταφικές περιοχές του εγκεφάλου και στον ιππόκαμπο επηρεάζει το σύστημα μνήμης και τις ικανότητες μάθησης (Braaten et al., 2006). Η προοδευτική γνωστική απώλεια αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της συμπτωματολογίας της νόσου Alzheimer (Ferris & Farlow, 2013: 1007). Όσον αφορά το γνωστικό επίπεδο, λοιπόν, αλλαγές εντοπίζονται πριν τη νόσο στην επεισοδιακή μνήμη, η οποία φαίνεται να παρουσιάζει κάποιες ελλείψεις, καθώς και σε άλλες λειτουργίες: στη γλωσσική ικανότητα, στην ταχύτητα αντίληψης, στις εκτελεστικές ικανότητες, στις οπτικοχωρικές ικανότητες και στην προσοχή (Taler & Phillips, 2008: 501, Albert et al., 2001, Chen at al., 2001). Ασθενείς με νόσο Alzheimer σε ήπιο στάδιο δεν ανταποκρίνονται καλά σε δοκιμασίες μνήμης, όπως τεστ καθυστερημένης ανάκλησης και δοκιμασίες που εξετάζουν την ικανότητα μάθησης νέων πραγμάτων παρουσιάζοντας, έτσι, ελλείματα και διαταραχές τόσο στο γλωσσικό επίπεδο όσο και σε άλλες από τις γνωστικές λειτουργίες (προσοχή, εκτελεστικές λειτουργίες κ.α.) (Petersen et al., 2001a). Το ότι παρουσιάζουν ελλείματα σε παραπάνω από μία γνωστικές λειτουργίες είναι ένδειξη ότι πρόκειται για ήπιου βαθμού νόσο Alzheimer και όχι βλάβη απλά στο σύστημα μνήμης. Η εξέταση και η διάγνωση έρχεται μέσα από τις εξής μεθόδους: καταγραφή του ιατρικού ιστορικού, νευρολογικές, ψυχιατρικές και κλινικές ιατρικές εξετάσεις και νευροψυχολογικά τεστ, αλλά και εργαστηριακές μελέτες (McKhann et al., 1984: 341). Η καταγραφή του ιατρικού ιστορικού γίνεται από τον ίδιο τον ασθενή και έναν πληροφορητή που βρίσκεται στο κοντινό περιβάλλον του ασθενή και έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει την προοδευτική αλλαγή των λειτουργιών και την απώλεια των ικανοτήτων κατά την πορεία της νόσου. Συνήθως τέτοιες καταγραφές περιέχουν δηλώσεις για προβλήματα μνήμης (οι ασθενείς ξεχνούν ραντεβού, είναι ανίκανοι να αναγνωρίσουν γνώριμα πρόσωπα, δεν μπορούν να βρουν το δρόμο σε μέρη που τους είναι γνωστά κ.α.), δυσκολία στις καθημερινές δραστηριότητες (πέφτει η απόδοση τους στον τομέα της εργασίας, Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 15

δυσκολεύονται να ντυθούν ή να διαβάσουν και να γράψουν, παρουσιάζουν ανικανότητα στη χρήση καθημερινών αντικειμένων όπως το τηλέφωνο κ.α.), αλλαγές στη διάθεση και μερικές φορές παραισθήσεις (McKhann et al., 1984: 341). Οι εργαστηριακές έρευνες για τη διάγνωση και τη μελέτη της νόσου γίνονται μέσω των εξής μεθόδων: EEG, rcbf, PET, MRI και της εξέτασης των σωματικών υγρών και μη νευρωνικών ιστών (McKhann et al., 1984: 343). 2.2. Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Η Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή ορίζεται ως το μεταβατικό στάδιο μεταξύ της φυσιολογικής γήρανσης και της νόσου Alzheimer. Αυτό σημαίνει ότι, υπάρχει μεν απώλεια μνήμης, αλλά τα άτομα με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή δεν πληρούν τα κλινικά κριτήρια για να θεωρηθούν ασθενείς με νόσο Alzheimer. Παρ' όλα αυτά, όσοι έχουν Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή παρουσιάζουν υψηλό ρίσκο να γίνουν μελλοντικά ασθενείς με Alzheimer (Taler & Phillips, 2008: 501, Petersen et al., 2001a: 1985). Με άλλα λόγια, κατά τον Petersen et al. (2001a: 1991) ως ασθενείς με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή λογίζονται όσοι παρουσιάζουν μία ήπια βλάβη στη μνήμη ή σε κάποιο άλλο γνωστικό επίπεδο αλλά δεν έχουν άνοια. Ο όρος Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή εισήχθη για να περιγράψει το στάδιο στο συνεχές της γνωστικής λειτουργίας μεταξύ φυσιολογικής γήρανσης και άνοιας (Taler & Phillips, 2008: 501-502, Manouilidou et al., 2014: 92). Είναι ενός τύπου πάθηση που διαφέρει από τη φυσιολογική γήρανση και σε μεγάλο ποσοστό εξελίσσεται σε κάποιου είδους άνοια (Petersen et al., 2001a: 1987). Βέβαια, δε σημαίνει ότι όσοι έχουν Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και το εξελίξουν σε άνοια ότι θα είναι πάντα νόσος Alzheimer. Κι αυτό, διότι μπορεί να εξελιχθεί σε ένα άλλο είδος άνοιας, ή ακόμα και σε τίποτα. Λόγω της μεγάλης ετερογένειας που παρουσιάζει αυτή η διαταραχή είναι ανάγκη να διαχωρίσουμε τις διάφορες υποκατηγορίες της και τα κριτήρια που διακρίνουν την καθεμία. Τα κριτήρια για να γίνει διάγνωση της Ήπιας Γνωσιακής Διαταραχής είναι τα εξής: (υποκειμενική δήλωση για) απώλεια μνήμης, (αντικειμενική) απώλεια της ικανότητας, διατηρημένη γενικά η γνωστική λειτουργία και οι καθημερινές δραστηριότητες και, τέλος, το άτομο να μην πληροί τα κριτήρια για να Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 16

διαγνωστεί επίσημα με άνοια (Taler & Phillips, 2008: 502, 518, Petersen et al., 2001a: 1986). Τα παραπάνω ονομάζονται και κριτήρια Petersen στη βιβλιογραφία, και στην ουσία περιγράφουν μία από τις υποκατηγορίες της Ήπιας Γνωσιακής Διαταραχής, την Αμνησιακή, που θα δούμε αργότερα. Όποιος πληροί τα παραπάνω κριτήρια, σημαίνει ότι βρίσκεται σε πολύ υψηλό κίνδυνο σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό να αναπτύξει κάποια στιγμή τη νόσο Alzheimer. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει μεγάλη διαφωνία στις διάφορες μελέτες ως προς το εάν άτομα που πάσχουν από Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή θα εξελιχθούν πάντα σε ασθενείς με Alzheimer, όπως προείπαμε. Κι αυτό, διότι σε κάποιες έρευνες βρέθηκαν άτομα με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή που ακόμα και μετά από πολλά χρόνια δεν εξελίχθηκαν σε ασθενείς σε νόσο Alzheimer. Κατά τους Taler & Phillips (2008: 502), μία πιθανή εξήγηση για αυτές τις αποκλίνουσες περιπτώσεις μπορεί να έρχεται μέσα από τα ίδια τα διαγνωστικά κριτήρια για τη διαταραχή, όπου η μεγάλη ποικιλία τους και γενικά ο σχεδιασμός τους μπορεί να συμπεριλάβει και άτομα με αμφισβητίσημη γνωσιακή διαταραχή, αλλά και στην κρίση του ίδιου του κλινικού που έκανε τη διάγνωση. Πρόσφατα, τα διαγνωστικά κριτήρια έχουν εξεταστεί και ανανεωθεί από τους Winblad et al. (2004) και αφορούν ένα άτομο που δεν είναι φυσιολογικό κλινικά αλλά δεν παρουσιάζει και άνοια. Συγκεκριμένα υπάρχει ένδειξη για γνωστική απώλεια που φαίνεται μέσα από σταδιακή μείωση της γνωστικής λειτουργίας παρατηρώντας το υποκειμενικά (δηλαδή ο ίδιος ο ασθενής ή/και κάποιος γύρω του) σε συνάρτηση με αντικειμενική παρατήρηση για απώλεια γνωστικών λειτουργιών (δηλαδή μετά από εξέταση ειδικού) (Taler & Phillips, 2008: 503). Τα κριτήρια, παρ' όλα αυτά, μπορούν μεν να προβλέψουν ότι πρόκειται για μια μεταβατική φάση πριν εξελιχθεί σε άνοια, αλλά δεν μπορούν να προβλέψουν για ποιο συγκεκριμένο είδος άνοιας, δηλαδή νόσος Alzheimer ή μετωποκροταφική άνοια κ.α. Ασθενείς με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή παρουσιάζουν ατροφία στον ιππόκαμπο και ευρήματα δείχνουν πως η ατροφία εκεί μπορεί να προβλέψει τον βαθμό μετατροπής από Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή σε νόσο Alzheimer (Petersen et al., 2001a: 1986). Με βάση τις γνωστικές λειτουργίες των ασθενών, η Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή έχει διακριθεί από τον Petersen et al. (2001a) σε τρεις υποκατηγορίες: Αμνησιακή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή (amnestic MCI), Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 17

Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Πολλαπλών Επιπέδων (multiple-domain MCI) και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Μη Αμνησιακού Τύπου (single nonmemory domain MCI) (Taler & Phillips, 2008: 503). Στην Αμνησιακή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή παρουσιάζεται μόνο απώλεια μνήμης, και όπως προείπαμε, τα κριτήρια Petersen περιγράφουν το συγκεκριμένο είδος της διαταραχής και όχι όλο το φάσμα. Ασθενείς με Αμνησιακή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή έχουν πιθανότητα να εξελιχθούν σε ασθενείς νόσο Alzheimer σε ένα ποσοστό 10% με 15% το χρόνο σε σύγκριση με υγιείς πληθυσμούς που εμφανίζουν νόσο Alzheimer στο ποσοστό του 1% με 2% το χρόνο (Petersen et al., 2001a: 1986). Όσον αφορά το δεύτερο είδος της Ήπιας Γνωσιακής Διαταραχής, την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Πολλαπλών Επιπέδων, διαταραχές εμφανίζονται σε διάφορους τομείς της γνωστικής λειτουργίας αλλά σε όχι σε τέτοιο σημείο ώστε να θεωρείται άνοια. Η τελευταία υποκατηγορία της συγκεκριμένης διαταραχής, αφορά υπολειτουργία εξειδικευμένα σε τομείς που δεν έχουν να κάνουν καθόλου με τη μνήμη. Κάποιες έρευνες πάνω στην Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή παρατήρησαν πως ανάλογα με το είδος της διαταραχής μπορεί να προβλεφθεί και το είδος της άνοιας που θα εξελιχθεί. Συγκεκριμένα, λέγεται πως το πρώτο είδος της διαταραχής, η Αμνησιακή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή είναι πιο πιθανή να εξελιχθεί σε νόσο Alzheimer. Η Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Πολλαπλών Επιπέδων φαίνεται να εξελίσσεται είτε σε νόσο Alzheimer είτε σε αγγειακή άνοια (vascular dementia), ενώ η Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Μη Αμνησιακού Τύπου σε κάποιο από τα άλλα είδη άνοιας (π.χ. μετωποκροταφική άνοια, πρωτοπαθής προοδευτική αφασία κ.α.) (Taler & Phillips, 2008: 503, Petersen, 2003). Άλλες έρευνες ακόμα πιο πρόσφατες, διαφωνούν με το παραπάνω εύρημα, και υποστηρίζουν πως με βάση την υποκατηγορία της διαταραχής δεν μπορεί να προβλεφθεί πάντα και σωστά ο τύπος άνοιας που θα εξελιχθεί (Taler & Phillips, 2008: 503). Παρ' όλα αυτά, εφόσον ασθενείς με νόσο Alzheimer παρουσιάζουν πρόβλημα στη γλωσσική ικανότητα σε πολύ πρώιμο χρονικά στάδιο, άτομα με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Πολλαπλών Επιπέδων είναι πιο πιθανό να εξελιχθούν σε ασθενείς με Alzheimer εφόσον διάφοροι τομείς, συμπεριλαμβανομένου και αυτού της γλωσσικής ικανότητας, είναι διαταραγμένοι σε αυτούς σε σύγκριση με αυτούς που έχουν καθαρά μία απώλεια μνήμης (Taler & Phillips, 2008: 504, Alexopoulos et al., 2006). Γενικά, τώρα, δεν υπάρχει θεραπεία για ασθενείς που έχουν διαγνωστεί με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή, αλλά με παρεμβάσεις από ειδικούς μπορεί να υπάρξει βελτίωση των συμπτωμάτων. Αν και έχουν αρχίσει Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 18

να αναπτύσσονται θεραπείες που μπορεί να αποτρέψουν την εξέλιξη ενός ασθενή με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή σε νόσο Alzheimer, δεν υπάρχει απόδειξη ότι κάποια από όλες αυτές τις μεθόδους έχει πραγματικά θεραπευτική αξία (Petersen et al., 2001a: 1989, 1991). 2.3. Η γλώσσα στη νόσο Alzheimer και την Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή Η γλώσσα στη νόσο Alzheimer παρουσιάζει ανωμαλίες από πολύ νωρίς και εκπίπτει σταδιακά στην πορεία της νόσου (Emery, 2000: 146, Henry et al., 2004). Ο γλωσσικός εκφυλισμός είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό στους περισσότερους ασθενείς ιδιαίτερα όσο περνούν από το μεσαίο στο πιο σοβαρό στάδιο της νόσου (Ferris & Farlow, 2013: 1008). Σε στατιστικό επίπεδο, οι γλωσσικές διαταραχές εμφανίζονται στο 8%-10% των ασθενών με νόσο Alzheimer ως ένα από τα πρώτα συμπτώματα της νόσου, ενώ μόνο το 5% πάνω από 100 ασθενών παρουσίαζαν φυσιολογική γλωσσική ικανότητα (Emery, 2000: 146). Ο λόγος των ατόμων με Alzheimer χαρακτηρίζεται από περιορισμένο λεξιλόγιο (Emery, 2000: 151) και οι ίδιοι παρουσιάζουν ανομία, δηλαδή δυσκολία στην εύρεση της κατάλληλης λέξης (Μανουηλίδου, 2013). Ήδη από τα πρώτα στάδια της νόσου εμφανίζονται αλλαγές στο λεξιλόγιο: μειώνεται η έκτασή του, περιορίζονται οι λέξεις και οι εκφράσεις. Ταυτόχρονα, ο λόγος τους αρχίζει και εμφανίζει επαναλήψεις και γίνεται πιο περιφραστικός, παρ' ότι η ευχέρεια δεν επηρεάζεται. Στο γλωσσικό, λοιπόν, επίπεδο κάποια βασικά παραδείγματα διαταραχών που εμφανίζουν οι ασθενείς με νόσο Alzheimer, που είναι βέβαια τα συγκεκριμένα, κατά τους Chapman et al. (1998), κοινά με αυτά που παρουσιάζουν άτομα με Αφασία με Ρέοντα Λόγο, είναι τα εξής: παύσεις/ δισταγμοί στο λόγο, χρήση περιφράσεων, σημασιολογικά λάθη και χρήση νεολογισμών. Επιπλέον, διάφορες έρευνες εξετάζουν την ευχέρεια λόγου σε ασθενείς με άνοια, εφόσον εκεί παρουσιάζουν αδυναμία, συγκεκριμένα ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες (ουσιαστικά, ρήματα κ.α.). Σε δοκιμασίες που έγιναν σε ασθενείς με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή με βάση την κατονομασία ρημάτων (δινόταν ως ερέθισμα ένα ουσιαστικό και οι ασθενείς έπρεπε να απαντήσουν παράγοντας ένα ρήμα για να περιγράψουν όσες περισσότερες ενέργειες μπορούσαν που κάνουν οι άνθρωποι), βρέθηκε πως υπάρχει μεγαλύτερη αδυναμία στα ρήματα, δυσανάλογη με αυτή στα ουσιαστικά ή σε δοκιμασίες που Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 19

εξετάζουν γράμμα-γράμμα. Κατά τους Taler & Phillips (2008: 506), αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τα στοιχεία που συντακτικά αναφέρονται στο ρήμα δεν συμπεριφέρονται το ίδιο με αυτά που αναφέρονται σε ένα ουσιαστικό (δεν είναι ταξονομικά), αλλά κυρίως νευροπαθολογικά η κατονομασία ρημάτων και η ευχέρεια σε αυτά βασίζεται στην αλληλεπίδραση του φλοιού με τον ιππόκαμπο, στον περιρινικό φλοιό, ένα σημείο του εγκεφάλου που εμφανίζει διαταραχές ήδη σε πρώιμο στάδιο της νόσου Alzheimer. Ασθενείς με Alzheimer συχνά παρουσιάζουν σε πολύ πρώιμο στάδιο της νόσου ελλείψεις στην γλωσσική ικανότητα και επεξεργασία. Mεταξύ άλλων και οι Taler & Phillips (2008: 504) αναφέρουν πως τα ελλείμματα αυτά επηρεάζουν την λεκτική ευχέρεια, την κατονομασία, τη σημασιολογική γνώση, και την επεξεργασία του λόγου σε πραγματολογικό επίπεδο, ενώ οι συντακτικές και φωνολογικές ικανότητες φαίνεται να διατηρούνται άθικτες. Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά των ασθενών αυτών θα τα δούμε ειδικότερα με βάση τη διάκριση των γλωσσικών επιπέδων στις υποενότητες αυτού του κεφαλαίου. Ως προς τη λεκτική ευχέρεια, δεν υπάρχει σύνδεση μεταξύ της σοβαρότητας της άνοιας και της σοβαρότητας του ελλείμματος στην ευχέρεια λόγου (Taler & Phillips, 2008: 505). Έρευνες σε ασθενείς με Alzheimer έδειξαν πως οι ίδιοι εμφανίζουν αδυναμία σε σημασιολογικό επίπεδο ως προς τη λεκτική ευχέρεια σε σχέση με τους φυσιολογικούς πληθυσμούς. Ο λόγος τους παρουσιάζει έλλειψη λιγότερο στην κατονομασία λέξεων που ξεκινούν από το ίδιο γράμμα (π.χ. λέξεις που αρχίζουν από το γράμμα α) (letter fluency) και περισσότερο στην εύρεση και κατονομασία λέξεων που ανήκουν στην ίδια κατηγορία (π.χ. ζώα, έπιπλα κτλ.) (categoral fluency). Συγκεκριμένα, το έλλειμμα στην κατονομασία λέξεων που ανήκουν στην ίδια κατηγορία μπορεί να οφείλεται στη διαταραχή της σημασιολογικής γνώσης που είναι αναγκαία για τέτοιου είδους δοκιμασίες, ενώ οι δοκιμασίες που εξετάζουν την κατονομασία λέξεων που ξεκινούν από το ίδιο γράμμα αφορούν σε μικρότερο βαθμό την ίδια τη σημασιολογική γνώση (Taler & Phillips, 2008, Henry et al., 2004, Rohrer et al., 1999). Τις απώλειες στο σημασιολογικό γλωσσικό επίπεδο θα τις δούμε εκτενέστερα στην υποενότητα 2.3.4. Ένα από τα κύρια συμπτώματα της νόσου Alzheimer έγκειται στην κατονομασία, η δυσκολία δηλαδή που παρουσιάζουν ασθενείς με Alzheimer να βρουν τη λέξη, και εμφανίζεται ήδη πολύ νωρίς από τα πρώτα στάδια της νόσου (Bayles et al., 1992, Adlam et al., 2006). Πολλές δοκιμασίες έχουν σχεδιαστεί που εξετάζουν την κατονομασία σε τέτοιους ασθενείς, συμπεριλαμβανομένου, ενός από τα πιο γνωστά Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 20

τεστ κατονομασίας, του Boston Naming Test, προβλέπουν το στάδιο της γνωστικής υπολειτουργίας και μπορούν να διαχωρίσουν μεταξύ των διαφόρων υποκατηγοριών της νόσου (Taler & Phillips, 2008: 507, Fisher et al., 1999). Επιπροσθέτως, ασθενείς με Alzheimer φαίνεται να εμφανίζουν αδυναμία στην κατονομασία συγκεκριμένων κατηγοριών λέξεων έναντι άλλων. Συγκεκριμένα, μέσα από δοκιμασίες κατονομασίας εικόνας που έγιναν σε ασθενείς με Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή και Alzheimer, βρέθηκε πως οι ίδιοι αντιμετώπισαν πρόβλημα στην κατονομασία λέξεων που αφορούσαν βιολογικά πράγματα (ζώα, φρούτα κ.α.), ενώ τα πήγαν καλύτερα σε ό,τι αφορούσε τεχνητά πράγματα (εργαλεία, ρούχα κ.α.) (μεταξύ άλλων και Fung et al., 2001). Έτσι, σύμφωνα με τους Taler & Phillips (2008: 507), όσο μεγαλύτερη απώλεια υπάρχει στη σημασιολογική μνήμη, τόσο μεγαλύτερη αδυναμία θα παρουσιάζεται στην κατονομασία βιολογικών και έμψυχων στοιχείων. Τα διάφορα μέρη του λόγου, όμως, δεν είναι ισότιμα διαταραγμένα. Ιεραρχικά, τα άτομα με νόσο Alzheimer εμφανίζουν μεγαλύτερη δυσκολία στην κατηγορία των ουσιαστικών, λιγότερο στα επίθετα και ακόμα πιο λίγο στα ρήματα (Emery, 2000: 151, Μανουηλίδου, 2013). Επιπλέον, αντιμετωπίζουν δυσκολία στις λέξεις χαμηλής συχνότητας σε σχέση με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται καθημερινά (Emery, 2000: 151). Ενώ αντίθετα, κατά τη Μανουηλίδου (2013), οι περισσότερες μελέτες επικεντρώνονται στις διαταραχές που ασθενείς με Alzheimer εμφανίζουν στο λεξικό και όχι στη γραμματική, η επιλογή των κατάλληλων διαγνωστικών τεστ μπορεί να μας δείξει πιθανώς προβλήματα κι εκεί. Συγκεκριμένα, οι μελέτες ως τώρα υπέθεταν πως οι διαταραχές στα ουσιαστικά σε αντίθεση με τα ρήματα δείχνουν τη διαφορά που υπάρχει στη σύνταξη και τη σημασιολογία: δηλαδή, η χαμηλή επίδοση των ασθενών στα ουσιαστικά αντανακλά διαταραχή στο σημασιολογικό γλωσσικό επίπεδο, ενώ η καλή επίδοση στα ρήματα δείχνει ότι το συντακτικό επίπεδο δεν πλήττεται στη νόσο. Παρ όλα αυτά, το γεγονός ότι αυτά τα αποτελέσματα ήταν απόρροια διαγνωστικών δοκιμασιών που εξέταζαν ειδικά την κατονομασία και όχι άλλες πτυχές σημασιολογικές ή συντακτικές, η χρήση των σωστών δοκιμασιών πιθανώς να μας φανερώσει διαταραχές ή σημαντικά ευρήματα γενικά και σε αυτούς τους τομείς. Με βάση το παραπάνω, οι μελέτες των Manouilidou et al. (2009) και Fyndanis et al. (2012) δείχνουν πως ασθενείς με Alzheimer εμφανίζουν πρόβλημα και στην κατηγορία των ρημάτων, ενώ οι διαταραχές Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 21

αυτών των ατόμων δεν περιορίζονται στο λεξιλόγιο αλλά επεκτείνονται και στον τομέα της γραμματικής. Μεγαλύτερο λόγο για τις παραπάνω έρευνες θα κάνουμε στο υποκεφάλαιο 2.3.3. Ο λόγος των ατόμων με νόσο Alzheimer είναι διαταραγμένος σε σημασιολογικό, όπως είδαμε, επίπεδο παρουσιάζοντας προβλήματα συνοχής, ενώ σε συντακτικό επίπεδο φαίνεται σχετικά μη διαταραγμένος (Taler & Phillips, 2008: 513, Kemper et al., 1993). Κατά τους Chertkow & Bud (1990) αλλά και Bayles (1982), ασθενείς με νόσο Alzheimer εμφανίζουν σημασιολογική διαταραχή στη χρήση λέξεων ανοιχτής τάξης (όπως ουσιαστικά, ρήματα και επίθετα) ενώ το μορφοσυντακτικό γλωσσικό επίπεδο παραμένει σχεδόν άθικτο (όπως η κλίση και οι κλειστής τάξης λέξεις). Σε αντίθεση με αυτό, άλλες μελέτες, μεταξύ άλλων και η Μανουηλίδου (2013), αναφέρουν πως ασθενείς στην πορεία της νόσου παρουσιάζουν και μορφοσυντακτικές διαταραχές: μορφολογικά και συντακτικά λάθη κατά τη γλωσσική παραγωγή. Διάφορες έρευνες και μελέτες έχουν ασχοληθεί και με την επεξεργασία και την κατανόηση του λόγου στο επίπεδο της πρότασης και της ομιλίας, ανάλυση του λόγου, με άλλα λόγια, με βάση το πραγματολογικό γλωσσικό επίπεδο. Σε μία δοκιμασία που έλαβε χώρα από τους Chapman κ.α. (2002) σε ασθενείς με ήπιο Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή βρέθηκε ότι οι ίδιοι, σε σύγκριση με τους υγιείς ηλικιωμένους, εμφάνισαν προβλήματα στην επεξεργασία των ουσιωδών πληροφοριών που έχουν να κάνουν με την κεντρική ουσία μιας ιστορίας: δεν μπορούσαν να κάνουν περίληψη μιας βιογραφικής ιστορίας που άκουσαν διαχωρίζοντας, δηλαδή, μόνο τις σημαντικές πληροφορίες καθώς και αντιμετώπισαν δυσκολία στο να διακρίνουν την κεντρική ιδέα της. Όσον αφορά την επεξεργασία των άλλων λεπτομερειών στο λόγο, αρκετοί ηλικιωμένοι από την ομάδα ελέγχου εμφάνισαν αδυναμία, μικρότερη, όμως, από αυτή που εμφάνισε ο παθολογικός πληθυσμός, γεγονός που σημαίνει πως η επεξεργασία του λόγου σε επίπεδο λεπτομερειών είναι διαταραγμένη νωρίτερα από ότι η επεξεργασία των ουσιωδών πληροφοριών (Taler & Phillips, 2008: 512). Σε επίπεδο αυθόρμητου λόγου, σημαντικές διαφορές ανάμεσα σε ασθενείς με Alzheimer και σε υγιείς ηλικιωμένους βρέθηκαν στις ελάχιστες μελέτες που έχουν γίνει πάνω σε αυτόν τον τομέα: οι ασθενείς με νόσο Alzheimer παρήγαγαν σημασιολογικές παραφασίες, καθυστερούσαν να βρουν τη λέξη και εμφάνισαν δυσκολία στη μεταφορά πληροφοριών. Σε δοκιμασίες περιγραφής εικόνας, οι διαφορές ήταν ακόμα πιο εμφανείς ανάμεσα στις δύο ομάδες, ιδιαίτερα όταν οι εικόνες ζητούσαν περίπλοκη περιγραφή: εκεί δυσκολίες εμφανίστηκαν ακόμα και στα πολύ πρώιμα στάδια της νόσου σε σύγκριση με την ομάδα Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 22

ελέγχου. Η σημαντικά χαμηλότερη απόδοση του παθολογικού πληθυσμού οφείλεται σε πρόβλημα στο λεξικό-σημασιολογικό επίπεδο, ενώ οι σημασιολογικές διεργασίες των υγιών ηλικιωμένων στον αυθόρμητο λόγο δε φάνηκαν να είναι διαταραγμένες (Taler & Phillips, 2008). Για να γίνουν πιο σαφή τα χαρακτηριστικά της γλώσσας των ατόμων με νόσο Alzheimer και Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή, ας εξετάσουμε τη γλωσσική τους συμπεριφορά ανά γλωσσικό επίπεδο. 2.3.1.Φωνολογία Η γλώσσα κατά μία έννοια αφορά τη σύνδεση μεταξύ φθόγγων και σημασίας, ενώ η φωνολογία είναι αυτή που ασχολείται με τους φθόγγους χωρίς αναφορά στη σημασία. Παρ' όλα αυτά, η φωνολογική γνώση προϋποθέτει τη γνώση των κανόνων συνδυασμού φθόγγων, αλλά επειδή δεν απαιτεί τη σύνδεση του ήχου με τη σημασία όπως τα άλλα γλωσσικά επίπεδα, είναι το λιγότερο περίπλοκο και νοητικά απαιτητικό γλωσσικό επίπεδο (Emery, 2000: 146). Όσον, λοιπόν, αφορά τους ασθενείς με νόσο Alzheimer, σύμφωνα με μελέτες, οι ίδιοι φαίνεται πως διατηρούν την ικανότητα να παράγουν τους ήχους της γλώσσας τους και να τους χρησιμοποιήσουν σωστά έως και σε προχωρημένα στάδια της νόσου. Κατά τον Bayles κ.α., η φωνολογική γνώση διατηρείται ακόμα και σε περιπτώσεις όπου ο ασθενής είναι ανίκανος να επικοινωνήσει αποτελεσματικά (Emery, 2000: 146). Επιπλέον, οι διεργασίες που γίνονται στη μνήμη και συνδέονται με τις φωνολογικές λειτουργίες παραμένουν άθικτες στη νόσο, έτσι οι ασθενείς με νόσο Alzheimer δε φαίνεται να εμφανίζουν καμία δυσκολία στο συνδυασμό φθόγγων, τον τονισμό και γενικά το ρυθμό. Γ αυτό, και οι ίδιοι συνεχίζουν να είναι ικανοί να διαβάζουν φωναχτά ακόμα και όταν δεν είναι πια σε θέση να κατανοήσουν αυτό που διαβάζουν (Emery, 2000: 146). Καταλήγοντας, ασθενείς με νόσο Alzheimer τα πηγαίνουν καλά στο φωνολογικό επίπεδο επειδή είναι λιγότερο πολύπλοκο σε σχέση με τα υπόλοιπα εφόσον τα φωνολογικά στοιχεία δε χρειάζεται να συνάπτονται αναγκαστικά με τη σημασία. Γι' αυτό και τέτοιες γλωσσικές δοκιμασίες θεωρούνται οι πιο απλές για έναν ασθενή με νόσο Alzheimer και η φωνολογία φαίνεται να μην παρουσιάζει ιδιαίτερο πρόβλημα σε αυτούς. Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 23

2.3.2.Μορφολογία Οι δοκιμασίες που γίνονται σε παθολογικό πληθυσμό για να εξετάσουν τη μορφολογία έχουν να κάνουν κυρίως με τη γλωσσική ικανότητα που αφορά το επίπεδο λέξεων και μορφημάτων. Κάποιες τέτοιες δοκιμασίες είναι αυτές της κατονομασίας κ.α. Ως προς την κατονομασία, γενικά την ικανότητα εύρεσης λέξης, οι ασθενείς με νόσο Alzheimer ή Ήπια Γνωσιακή Διαταραχή αντιμετωπίζουν ιδιαίτερο πρόβλημα και αυτό αποτελεί, εάν όχι το κεντρικότερο, ένα από τα πρωτεύοντα χαρακτηριστικά της γλωσσικής δυσλειτουργίας των πληθυσμών αυτών. Η δυσκολία στην κατονομασία καλείται στη βιβλιογραφία ως ανομία ή ονοματική αφασία/δυσφασία (Emery, 2000: 151). Σε έρευνες που έγιναν με στόχο τη μελέτη των αλλαγών στη γλώσσα των ασθενών με Alzheimer κατά την πορεία της νόσου από τους Kasniak & Wilson (1985) αλλά και Bayles (1983), βρέθηκε, αρχικά, πως ήδη από τα πρώτα στάδια της νόσου υπήρχε ελαφριά δυσκολία στην κατονομασία, η οποία αυξήθηκε αρκετά μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια. Σε αντίστοιχες δοκιμασίες κατονομασίας που εξέταζαν τη μορφολογία από τους ίδιους, επίσης, η κακή απόδοση των ασθενών με Alzheimer οφειλόταν αρκετές φορές στο γεγονός ότι αυτοδιόρθωναν τις δικές τους απαντήσεις που ήταν προηγουμένως σωστές δίνοντας μια νέα λάθος απάντηση. Άλλες φορές, το λάθος γινόταν όταν η δοκιμασία απαιτούσε και τη χρήση της σημασιολογίας για την κατονομασία ενός όρου, έτσι έδιναν ως απάντηση έναν όρο που σημασιολογικά ήταν συγγενής με τη λέξη-στόχο (για παράδειγμα, χρησιμοποίησαν τη λέξη lock όταν τους ζητούσε να κατονομάσουν τη λέξη key ) (Emery, 2000: 152), κάνοντας έτσι εμφανές πως όταν εμπλέκεται η σημασιολογία, για την οποία θα κάνουμε λόγο αργότερα εκτενώς, η απόδοση των ασθενών πέφτει χαμηλότερα από ότι ήταν σε αμιγώς μορφολογικές δοκιμασίες. Η καλή απόδοση των ασθενών με Alzheimer σε δοκιμασίες που εξετάζουν το μορφολογικό επίπεδο έχει κυρίως να κάνει με δοκιμασίες χαμηλής πολυπλοκότητας που δεν απαιτούν πολλά και δύσκολα από τους ασθενείς, κάτι που συμβαίνει σε τεστ που πρέπει να κατονομάσουν κάποια λέξη υψηλής συχνότητας ή κάποια έκφραση που γνωρίζουν καλά και χρησιμοποιούν καθημερινά (Emery, 2000: 152). Το επίπεδο της μορφολογίας είναι περισσότερο προβληματικό σε αντίθεση με το φωνολογικό, που είδαμε πως αποτελεί ένα απλό γλωσσικό επίπεδο χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία για τους ασθενείς. Αυτό μας Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 24

δείχνει ότι η απόδοση των ανοϊκών ατόμων εξαρτάται από την πολυπλοκότητα του γλωσσικού επιπέδου (η μορφολογία αποτελεί ένα πιο πολύπλοκο γλωσσικό επίπεδο από τη φωνολογία) αλλά και από την πολυπλοκότητα των δοκιμασιών μέσα στο ίδιο γλωσσικό επίπεδο (Emery, 2000: 152). 2.3.3.Σύνταξη Η σύνταξη δεν είναι τόσο πολύ και ευρέως μελετημένη σε ασθενείς με νόσο Alzheimer όσο άλλα γλωσσικά επίπεδα. Κάποιες από αυτές τις έρευνες προτείνουν πως ο τομέας της σύνταξης δεν παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο έλλειμα σε αυτούς τους πληθυσμούς (όπως Kemper et al., 1993, Bayles et al., 1992 κ.α.). Παρ' όλα αυτά, κάποιες άλλες μελέτες εμφανίζουν κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία και ευρήματα για τη γλωσσική ικανότητα αυτών των ατόμων σε συντακτικό επίπεδο και κατά πόσο η νόσος το επηρεάζει. Γενικά, φαίνεται πως η σύνταξη απλοποιείται στη νόσο Alzheimer (Chapman et al., 1998). Αυτό σημαίνει πως οι ίδιοι στην επικοινωνία τους επιλέγουν λιγότερο πολύπλοκες συντακτικά προτάσεις. Η απλοποίηση αυτή στο συντακτικό επίπεδο πιθανώς να αντανακλά αλλαγές στη λειτουργία της μνήμης που καθιστούν δύσκολη την ικανότητα να χρησιμοποιούν σύνθετες γραμματικές δομές (Chapman & Ulatowska, 1997, όπως παρατίθεται στο Chapman et al., 1998) Σύμφωνα με την Emery (2000: 153), έρευνα σε ασθενείς με νόσο Alzheimer σε σύγκριση με υγιείς πληθυσμούς αλλά και νέους έδειξε πως οι πρώτοι παρουσίασαν δυσκολία στην επεξεργασία πολύπλοκων συντακτικών στοιχείων. Αυτό έρχεται και σε συμφωνία με αυτό που είδαμε νωρίτερα, πως όσο πιο πολύπλοκη είναι η δοκιμασία ή το γλωσσικό επίπεδο, τόσο χαμηλότερη η επίδοση των ασθενών. Επιπλέον, ένα άλλο εύρημα μέσα από την ίδια έρευνα είναι πως οι ασθενείς τα πήγαν καλύτερα σε δοκιμασίες που ήταν όχι μόνο λιγότερο πολύπλοκες συντακτικά, αλλά και σε αυτές που περιείχαν κάποια συντακτική δομή που είχαν κατακτήσει πιο νωρίς χρονικά κατά την κατάκτηση της γλώσσας. Κατά τον Chomsky (1979), οι πιο πολύπλοκες συντακτικά δομές κατακτούνται στην ηλικία πέντε έως δέκα ετών, και αποτελούν αυτές τις δομές που εμφάνισαν προβλήματα και δυσκολίες στην επεξεργασία σε ασθενείς με Alzheimer. Συγκεκριμένα, η ενεργητική φωνή είναι λιγότερο πολύπλοκη από την παθητική και γι' αυτό κατακτάται και νωρίτερα κατά τη γλωσσική ανάπτυξη. Αυτό εξηγεί και τη χαμηλή απόδοση των Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 25

ασθενών αυτών στην ίδια δοκιμασία με βάση την παραπάνω έρευνα σε δομές με παθητική φωνή. Ενώ η ομάδα ελέγχου με ηλικιωμένους με φυσιολογική γήρανση αλλά και η ομάδα με νέα ηλικιακά άτομα τα πήγαν καλά σε δοκιμασίες που ζητούσαν να διακρίνουν ποιο είναι το υποκείμενο και ποιο το αντικείμενο σε δομές με παθητική φωνή, οι ασθενείς με νόσο Alzheimer είχαν σημαντικά πολύ χαμηλότερη απόδοση. Ειδικότερα, τα λάθη που έκαναν κατά την επεξεργασία της παθητικής σύνταξης ήταν πως της έδιναν ενεργητική ερμηνεία (για παράδειγμα, την πρόταση the woman is seen by the child την εξελάμβαναν ως the woman sees the child αντιστρέφοντας έτσι τους ρόλους του υποκειμένου με το αντικείμενο) (Emery, 2000: 153). Επιπλέον, κατά την Emery (2000: 153), άτομα με άνοια τύπου Alzheimer εμφανίζουν δυσκολία να κατανοήσουν προτάσεις όταν η ερμηνεία τους εξαρτάται από πολύπλοκα συντακτικά συστατικά. Στο ίδιο κλίμα, άλλες έρευνες βρήκαν πως η σύνταξη δεν αποτελεί έναν από τους προβληματικούς τομείς στη νόσο, παρά μόνο σε περιπτώσεις επεξεργασίας πολύπλοκων συντακτικά προτάσεων. Συγκεκριμένα, οι Rochon et al. (1994) συμπέραναν από έρευνά τους πως οι ασθενείς με νόσο Alzheimer δυσκολεύονται στην επεξεργασία περιόδων λόγου που περιέχουν πάνω από μία πρόταση, δηλαδή είναι συντακτικά πολύπλοκες (να περιέχεται μία κύρια και, τουλάχιστον, άλλη μία είτε κύρια είτε δευτερεύουσα σε μία πρόταση). Κι αυτό, διότι κατά τους ίδιους οι ασθενείς δεν είναι σε θέση να εξάγουν τη (λογικοπροτασιακή) σημασία της πρότασης με βάση τις συντακτικές πληροφορίες, όταν αυτές αφορούν πολύπλοκες συντακτικά περιόδους λόγου. Με βάση τη σοβαρότητα της νόσου, οι ασθενείς με ήπιου βαθμού Alzheimer παρουσίασαν τη λιγότερη δυσκολία στην επεξεργασία συντακτικών πληροφοριών, παρ' όλα αυτά η επίδοση και αυτών ήταν στατιστικά σημαντικά χαμηλότερη από τους υγιείς ηλικιωμένους αλλά και νέους της έρευνας (Emery, 2000: 152). Έτσι, μπορεί η σύνταξη εν μέρει να φαίνεται να μην αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα στα άτομα με Alzheimer κυρίως σε ότι αφορά απλές συντακτικά ή υψηλής συχνότητας δομές, αλλά όταν η επεξεργασία και κατανόηση μιας πρότασης εξαρτάται από την ανάλυση πολύπλοκων συντακτικά ρημάτων ή δομών, τότε οι ίδιοι δυσκολεύονται και αποδίδουν χαμηλότερα σε τέτοιες δοκιμασίες σε σχέση με τους μη ανοϊκούς πληθυσμούς. Σε αντίθεση με αυτό, οι Waters et al. (1998) αναφέρουν πως η επίδοση των ασθενών με νόσο Alzheimer δεν επηρεάζεται από την συντακτική πολυπλοκότητα του ρήματος, αλλά από το πόσες λογικές προτάσεις υπάρχουν σε μία πρόταση (Waters et al., 1998 όπως Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 26

παρατίθεται στο Μανουηλίδου, 2013). Αυτό αποτελεί χρήσιμο εύρημα για την παρούσα έρευνα, εφόσον για την ανάλυση κάποιων αρνητικών δομών χρειάζεται η εξαγωγή παραπάνω της μίας λογικών προτάσεων, γεγονός που μπορεί πιθανώς να αποτελεί πρόβλημα και να δυσκολεύει την κατανόηση τους από τους υπό εξέταση ασθενείς. Άλλες έρευνες, όμως, υπογράμμισαν τη γραμματική, μέρος της οποίας αποτελεί και το συντακτικό επίπεδο, ως τομέα που παρουσιάζει σημαντικά ελλείματα σε αυτούς τους παθολογικούς πληθυσμούς. Σύμφωνα με μελέτη των Salis & Saddy (2011) (όπως παρατίθεται στα Fyndanis et al., 2012, και Μανουηλίδου, 2013) σχετικά με τη σύνταξη στη νόσο Alzheimer, οι ασθενείς παρουσίασαν διαταραχές σε διάφορα συντακτικά φαινόμενα, όπως την κατανόηση ερωτηματικών προτάσεων, γεγονός που τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το γλωσσικό σύστημα πλήττεται συνολικά από τη νόσο και δεν επηρεάζονται μόνο λεξικές και σημασιολογικές πτυχές αλλά και γραμματικές. Στο ίδιο καταλήγει και η έρευνα των Altman et al (2001) που τόνισαν την ύπαρξη μορφοσυντακτικών λαθών σε ασθενείς με άνοια (Fyndanis et al., 2012, Μανουηλίδου, 2013). Λίγες έρευνες έχουν γίνει για να εξεταστεί η γραμματική, και κατ επέκταση η σύνταξη στη νόσο στην ελληνική. Αρχικά, σύμφωνα με τη μελέτη των Manouilidou et al. (2009) ασθενείς με Alzheimer εμφάνισαν αδυναμία στη ρηματική αναπαράσταση όπου αυτή σχετίζεται με την αντιστοίχιση των θεματικών ρόλων σε συγκεκριμένες συντακτικές θέσεις (για παράδειγμα, ο Δράστης είναι υποκείμενο στη συγκεκριμένη πρόταση). Με βάση αυτό, οι ασθενείς αυτοί εμφανίζουν ανικανότητα να αναθέσουν τους σωστούς θεματικούς ρόλους στις ΟΦ που είναι κοντά στο ρήμα, αναδεικνύοντας την περιοχή των θεματικών ρόλων ως προβληματική στη νόσο Alzheimer. Επιπλέον, συνεχίζοντας στα ελληνικά δεδομένα, η έρευνα των Fyndanis et al. (2012) εξέτασε τις εξής γραμματικές κατηγορίες: το Χρόνο, τη Συμφωνία και την Όψη στην παραγωγή και κατανόηση μέσω δοκιμασιών κρίσης γραμματικότητας και συμπλήρωσης πρότασης. Μέσα από τα αποτελέσματα του πειράματος, φάνηκε πως και οι τρεις παραπάνω κατηγορίες ήταν σε ένα βαθμό διαταραγμένες σε ασθενείς με νόσο Alzheimer, με τη συμφωνία να είναι καλύτερα διατηρημένη. Η συμφωνία αποτελεί ένα μη ερμηνεύσιμο στοιχείο, γεγονός που σημαίνει ότι για την επεξεργασία της απαιτείται λιγότερο κόστος επεξεργασίας, έτσι εξηγείται η καλύτερη επίδοση των ασθενών στην κατανόηση της σε σύγκριση με τα Χριστίνα Χαλκιοπούλου_Μεταπτυχιακή Διατριβή 27