ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ Θεωρία και Πολιτική Παντελής Καλαϊτζιδάκης Σαράντης Καλυβίτης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή στην οικονομική μεγέθυνση Ορισμός της οικονομικής μεγέθυνσης 15 Μια σύντομη ιστορική αναδρομή στη θεωρία οικονομικής μεγέθυνσης 20 Τα διεθνή στοιχεία για την οικονομική μεγέθυνση 22 Η ελληνική εμπειρία 29 Συμπεράσματα 32 ΜΕΡΟΣ Ι: ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΞΩΓΕΝΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Το νεοκλασικό υπόδειγμα Solow-Swan Εισαγωγή 37 Η βασική δομή του υποδείγματος Solow-Swan 38 Ισορροπία σταθερής κατάστασης 42 Ο χρυσός κανόνας της συσσώρευσης κεφαλαίου 46 Αξιολόγηση του απλού υποδείγματος Solow-Swan 48 Η σημασία των φθινουσών αποδόσεων στο υπόδειγμα Solow-Swan 49 Το γραμμικό υπόδειγμα μεγέθυνσης ΑΚ 51 Συμπεράσματα 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Επεκτάσεις του νεοκλασικού υποδείγματος Εισαγωγή 57 Εξωγενής τεχνολογική πρόοδος και η λειτουργία της αγοράς 58 Το υπόδειγμα Solow-Swan με εξωγενή τεχνολογική πρόοδο 59 Ταχύτητα προσέγγισης της μακροχρόνιας ισορροπίας 64 Το υπόδειγμα Solow-Swan με συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου 67 Συμπεράσματα 73
8 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Εμπειρικοί έλεγχοι του νεοκλασικού υποδείγματος Εισαγωγή 75 Η κριτική στο υπόδειγμα εξωγενούς τεχνολογικής προόδου: το κατάλοιπο-solow 77 Ο εμπειρικός έλεγχος του υποδείγματος Solow-Swan 80 Η εμπειρική επαναπροσέγγιση του νεοκλασικού υποδείγματος: ο ρόλος του ανθρώπινου κεφαλαίου 86 Συμπεράσματα 91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Σύγκλιση στο νεοκλασικό υπόδειγμα Εισαγωγή 93 Η σύγκλιση στο υπόδειγμα Solow-Swan 97 Έλεγχοι για την ύπαρξη οικονομικής σύγκλισης: η θεωρία 100 Έλεγχοι για την ύπαρξη οικονομικής σύγκλισης: η εμπειρική εφαρμογή 105 Συμπεράσματα 112 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Το νεοκλασικό υπόδειγμα με αριστοποίηση της συμπεριφοράς του καταναλωτή Εισαγωγή 115 Η συμπεριφορά των νοικοκυριών στην αποκεντρωμένη οικονομία 116 Η συμπεριφορά των επιχειρήσεων στην αποκεντρωμένη οικονομία 121 Η ισορροπία του υποδείγματος Ramsey 122 Μεταβολή του συντελεστή διαχρονικής προτίμησης 125 Ο τροποποιημένος χρυσός κανόνας της συσσώρευσης κεφαλαίου 127 Το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή 130 Το γραμμικό υπόδειγμα ΑΚ με αριστοποίηση καταναλωτή 132 Συμπεράσματα 133 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 6 134 ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΝΔΟΓΕΝΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ανθρώπινο κεφάλαιο Εισαγωγή 139 Το υπόδειγμα της εκμάθησης 140
Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 9 Το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή 146 Ενδογενής μεγέθυνση με παραγωγή ανθρώπινου κεφαλαίου 150 Ενδογενής μεγέθυνση με έναν τομέα παραγωγής ανθρώπινου κεφαλαίου 151 Ενδογενής μεγέθυνση με δύο τομείς παραγωγής ανθρώπινου κεφαλαίου: τo υπόδειγμα του Lucas 154 Συμπεράσματα 157 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Τεχνολογική πρόοδος με αύξηση της ποικιλίας και βελτίωση της ποιότητας των εισροών Εισαγωγή 160 Ο τομέας της παραγωγής με αύξηση της ποικιλίας των εισροών 161 O τομέας της έρευνας με αύξηση της ποικιλίας των εισροών 162 Η ισορροπία του υποδείγματος με αύξηση της ποικιλίας των εισροών 163 Το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή 165 Βελτίωση της ποιότητας των εισροών 167 Η συμπεριφορά των επιχειρήσεων με βελτίωση της ποιότητας των εισροών 168 Ισορροπία του υποδείγματος με βελτίωση της ποιότητας των εισροών 175 Συμπεράσματα 176 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Διάχυση τεχνολογίας Εισαγωγή 179 Η βασική δομή του υποδείγματος 181 Η συμπεριφορά του ηγέτη 182 Η συμπεριφορά του ακόλουθου 183 Συνέπειες του υποδείγματος 184 Μεταβλητό κόστος απομίμησης 185 Ισορροπία του υποδείγματος 187 Ανθρώπινο κεφάλαιο και διάχυση της τεχνολογίας 190 Συμπεράσματα 193 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Κρατικός τομέας και δημόσιες δαπάνες Εισαγωγή 195 Ο δημόσιος τομέας στο υπόδειγμα Ramsey 197 Δημόσιες δαπάνες στη συνάρτηση παραγωγής 200
10 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης Άριστη πολιτική για τις δημόσιες δαπάνες 204 Το πρόβλημα του κοινωνικού σχεδιαστή 207 Εναλλακτικά υποδείγματα δημοσίων δαπανών 208 Συμπεράσματα 211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Δημόσια υποδομή Εισαγωγή 213 Ενδογενής μεγέθυνση με ιδιωτικό και δημόσιο κεφάλαιο 216 Μακροχρόνια ισορροπία και δυναμική συμπεριφορά του υποδείγματος 220 Μεταβολές στη δημόσια υποδομή και οι επιδράσεις στην οικονομία 223 Άριστη πολιτική για τη δημόσια υποδομή 227 Συμπεράσματα 228 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 11 229 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Χρηματοδότηση και απόδοση των ιδιωτικών επενδύσεων Εισαγωγή 231 Η βασική δομή του υποδείγματος 232 Η συμπεριφορά των νοικοκυριών 234 Η συμπεριφορά των επιχειρήσεων 236 Ο καθορισμός της σκιώδους τιμής του κεφαλαίου 241 Η ισορροπία του υποδείγματος 244 Συμπεράσματα 247 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 12 248 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΓΕΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η λογιστική της οικονομικής μεγέθυνσης Εισαγωγή 251 Η λογιστική της οικονομικής μεγέθυνσης στο νεοκλασικό υπόδειγμα: μια συνολική θεώρηση 252 Πολλαπλά είδη συντελεστών παραγωγής 257 Η λογιστική της οικονομικής μεγέθυνσης στα νεότερα υποδείγματα: εξωτερικές επιδράσεις και αύξουσες αποδόσεις 260 Η λογιστική της οικονομικής μεγέθυνσης με κλίμακες ποιότητας 262 Συμπεράσματα 263
Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 Εμπειρικές μελέτες Εισαγωγή 267 Τα αποτελέσματα από διαστρωματικές παλινδρομήσεις 271 Η επίδραση των επενδύσεων 274 Η επίδραση της δημόσιας υποδομής και ο ρόλος του κράτους 277 Το χρηματοπιστωτικό σύστημα 279 Η σημασία της πολιτικής και θεσμικής σταθερότητας 281 Χρονολογικές σειρές και μακροχρόνιες σχέσεις: η κριτική του Jones στην ενδογενή μεγέθυνση 283 Συμπεράσματα 286 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Προστασία του περιβάλλοντος Εισαγωγή 289 Το νεοκλασικό υπόδειγμα με προστασία του περιβάλλοντος 292 Το γραμμικό υπόδειγμα ΑΚ με προστασία του περιβάλλοντος 296 Το υπόδειγμα συσσώρευσης ανθρώπινου κεφαλαίου του Lucas με προστασία του περιβάλλοντος 298 Το υπόδειγμα του Lucas με αρνητικές επιπτώσεις της μόλυνσης στη συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου 301 Συμπεράσματα 305 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 307
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική απευθύνεται κυρίως στους τελειόφοιτους προπτυχιακούς και στους μεταπτυχιακούς φοιτητές Οικονομικών Επιστημών, αλλά και σε κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη, ο οποίος θα ήθελε να εμβαθύνει στα κλασικά και στα σύγχρονα υποδείγματα οικονομικής μεγέθυνσης. Το βιβλίο καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της σύγχρονης θεματολογίας στον κλάδο ξεκινώντας από το βασικό υπόδειγμα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης, όπως έγινε γνωστό από τον Robert Solow τη δεκαετία του 1950, εξετάζει τις θεωρητικές και εμπειρικές προεκτάσεις του, συνεχίζει με μια σειρά από σύγχρονα υποδείγματα ενδογενούς οικονομικής μεγέθυνσης, τα οποία έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή στα οικονομικά μετά την εργασία του Paul Romer στα μέσα της δεκαετίας του 1980, και καταλήγει με την επισκόπηση γενικότερων θεμάτων, τα οποία μπορούν να αναλυθούν και από τις δύο παραπάνω κατευθύνσεις της βιβλιογραφίας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη σύνδεση της θεωρίας με εμπειρικές μελέτες και θέματα άμεσου ενδιαφέροντος, ώστε να καταφανεί ότι η θεωρία της οικονομικής μεγέθυνσης δεν ασχολείται αποκλειστικά με την κατασκευή μαθηματικών υποδειγμάτων, αλλά μπορεί επίσης να προσφέρει απαντήσεις σε μια σειρά από ζητήματα, που αφορούν την αιχμή της σύγχρονης οικονομικής πολιτικής. Οι απαιτήσεις του βιβλίου είναι καλή γνώση των βασικών αρχών του διαφορικού και ολοκληρωτικού λογισμού, της επίλυσης διαφορικών εξισώσεων και δυναμικών συστημάτων δευτέρου βαθμού, καθώς και του δυναμικού προγραμματισμού με τη μέθοδο του Hamilton. Ιδιαίτερη προσπάθεια καταβλήθηκε ώστε το βάρος να δίνεται στην οικονομική ερμηνεία της παρουσίασης και της επίλυσης των υποδειγμάτων, παραθέτοντας συχνά γι αυτό το σκοπό ορισμένες πιο σύνθετες αλγεβρικές αποδείξεις στο τέλος των αντίστοιχων κεφαλαίων. Για τα τμήματα του βιβλίου όπου παρουσιάζονται εμπειρικές μελέτες απαιτείται γνώση βασικής οικονομετρίας, όπως καλύπτεται συνήθως στα δύο πρώτα έτη οικονομικών σπουδών. Η διδασκαλία του βιβλίου μπορεί να καλύψει δύο εξάμηνα διδακτικής ύλης: ένα εξάμηνο στο τελευταίο έτος των προπτυχιακών σπουδών και ένα εξάμηνο σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Ενδεικτικά, σε προπτυχιακό επίπεδο μπορούν να καλυφθούν τα Κεφάλαια 1-5 και 13-14, για τα οποία δεν απαιτείται γνώση της επίλυσης του προβλήματος δυναμικού προγραμματισμού με τη μέθοδο του Hamilton. Αντίστοιχα, σε μεταπτυχιακό επίπεδο μπορούν να καλυφθούν τα Κεφάλαια 6-12, 15, καθώς και τμήματα ή ολόκληρα Κεφάλαια,
14 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυβίτης τα οποία αναλύουν αυτόνομα ορισμένα θέματα (όπως τα Κεφάλαια 5, 13, 14). Για τη συγγραφή του βιβλίου απαιτήθηκαν αρκετά έτη διδασκαλίας του αντικειμένου σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Οι συγγραφείς οφείλουν πολλά στην ανταπόκριση των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Επίσης, πολλοί συνάδελφοι βοήθησαν με τα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους σε επιμέρους θέματα, ώστε να βελτιωθεί η παρουσίαση: οφείλουμε θερμές ευχαριστίες στη Φοίβη Κουντούρη (University of Reading) και στους Φάνη Μαμουνέα (University of Leicester και Πανεπιστήμιο Κύπρου), Θανάση Στέγγο (University of Guelph), Αποστόλη Φιλιππόπουλο (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Επίσης, οφείλουμε ιδιαίτερη μνεία στη βοήθεια των Ι. Κωφοπούλου και Λ. Ευριπίδου, που συμπαραστάθηκαν σε όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μας. Φυσικά, η ευθύνη για τυχόν λάθη ή παραλείψεις βαρύνει αποκλειστικά τους συγγραφείς. Παντελής Καλαϊτζιδάκης Σαράντης Καλυβίτης