T E π A, E π H π ƒ ºI

T E π A, E π H π ƒ ºI K π π E π E À E I I FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ M Ú ÙË Η οργανωτική Eπιτροπή αυτής της Hµερίδας, την οποία ευχαριστώ θερµά για την πρ σκλησή της, µου ζήτησε να παρουσιάσω µια εικ να του Diccionario Griego-Español (DGE), που εκδίδουµε στη Mαδρίτη και του οποίου ο 5ος τ µος (απ το δαίνυµι ως το διώνυχος) µ λις κυκλοφ ρησε. Eπιπλέον, οι διοργανωτές µο ζήτησαν να παρουσιάσω µια πανοραµική θεώρηση των ελληνικών σπουδών στην Iσπανία. Θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ στα αιτήµατα αυτά. εν θα µπορέσω µως να το κάνω, αν πρώτα δεν εντάξω τα µεγάλα αυτά ζητήµατα σε ένα ευρ τερο πλαίσιο, αυτ της ελληνικής γλώσσας και της θέσης της ανάµεσα στις γλώσσες του κ σµου. Θα ξεκινήσω λέγοντας λίγα λ για για το DGE, αφήνοντας το κ ριο βάρος της παρουσίασής του στη ρ. Gangutia, η οποία είναι, πως κι εγώ, επικεφαλής µιας οµάδας είκοσι ατ µων που εργάζονται σε αυτ το πρ γραµµα. Tο έργο πραγµατοποιείται υπ την εποπτεία του Consejo Superior de Investigaciones Cientificas (Aνώτατο Συµβο λιο για την Eπιστηµονική Έρευνα) της Iσπανίας. Έχουµε έδρα τη Mαδρίτη κι εργαζ µαστε στις εγκαταστάσεις του Iνστιτο του Φιλολογίας, που έχουµε στη διάθεσή µας µια εξαιρετική βιβλιοθήκη για τις ελληνικές σπουδές, καθώς και επιστηµονικ και διοικητικ προσωπικ. Eπιπλέον, το Yπουργείο Παιδείας της Iσπανίας µάς έχει ενισχ σει οικονοµικά για την πρ σληψη και άλλων συνεργατών. O ρυθµ ς έκδοσης είναι ένας τ µος ανά τρία χρ νια, ενώ ετοιµάζεται µια πλήρως αναθεωρηµένη έκδοση του A τ µου. ταν το Diccionario ολοκληρωθεί, θα αποτελεί το µεγαλ τερο λεξικ της αρχαίας ελληνικής (απ τη µυκηναϊκή ελληνική του 13ου αι. π.x. µέχρι τον 6ο αι. µ.x.), που έχει εκπονηθεί σε µια σ γχρονη γλώσσα. Tο µέγεθ ς του θα είναι τρεις φορές µεγαλ τερο απ το µεγαλ τερο λεξικ της εποχής µας, το ελληνοαγγλικ λεξικ των Liddell-Scott-Jones. Tο λεξικ µας βασίζεται σε σηµασιολογικά κριτήρια για την εσωτερική οργάνωση των ληµµάτων, και χρησιµοποιεί τις πιο πρ σφατες εκδ σεις αρχαίων κειµένων, επιγραφών και παπ ρων, στοχε οντας σε µια διεισδυτική και προωθηµένη ερµηνεία. λη η λεξικογραφία στη ση προέρχεται, πως είναι γνωστ, απ την ελληνική λεξικογραφία, κυρίως της ελληνιστικής περι δου. Aπ την εποχή εκείνη,

22 FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS η ελληνική λεξικογραφία ακολο θησε µια µακρά πορεία που κορυφώθηκε µε το λεξικ των Liddell-Scott-Jones. Ωστ σο, αυτ το εξαιρετικ λεξικ, παρά τις βελτιώσεις που έγιναν στην 9η έκδοσή του, κατά το διάστηµα 1925-1940, και τα συµπληρώµατα που ακολο θησαν, δεν είναι πλέον σε θέση να παρακολουθήσει την εξέλιξη της έρευνας για την αρχαία ελληνική γλώσσα. Tο λεξιλ γιο της ελληνικής γλώσσας είναι πράγµατι ανεξάντλητο. Kάθε µέρα νέες λέξεις εµφανίζονται σε επιγραφές, παπ ρους και χειρ γραφα, και η γνώση µας γι αυτές αυξάνεται διαρκώς. Aναλογιστείτε µ νο τι ο Kαν νας µας στο DGE περιλαµβάνει 3.000 συγγραφείς, 300 συλλογές παπ ρων και 270 επιγραφών. Γι αυτο ς τους λ γους ξεκινήσαµε το 1962, στην προ των υπολογιστών εποχή, µια προσπάθεια φαινοµενικά δονκιχωτική: να δηµιουργήσουµε ένα λεξικ της αρχαίας ελληνικής βασισµένο σε µια πιο επιστηµονική και πλήρη προσέγγιση. Ήταν κάτι το εντελώς απαραίτητο για τη γνώση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικο πολιτισµο, τις βάσεις της υτικής κουλτο ρας. Eπίσης, κρίναµε απαραίτητη µια ενηµέρωση διαφ ρων περιοχών του λεξιλογίου της ελληνικής: υπήρχαν σηµαντικά κενά που έπρεπε να καλυφθο ν, πως αυτ της µυκηναϊκής ελληνικής και των χριστιανών συγγραφέων. Xρειάστηκε να γραφεί ένα λεξικ της µυκηναϊκής ελληνικής απ τον F. Aura Jorro,το οποίο εκδ θηκε σε δ ο τ µους απ το 1983 έως το 1993. Σήµερα έχει τη µορφή βιβλίου και συνδέεται µε το DGE µε ένα σ στηµα αµφίδροµων συνδέσεων. Στη συνέχεια, χρειάστηκε να προσθέσουµε πλήθος νέων λέξεων απ χριστιανικά κείµενα, καθώς και κ ρια ον µατα και τοπων µια, τα οποία δεν συµπεριλαµβάνονται στο LSJ. Eπιπλέον, λα αυτά τα στοιχεία έπρεπε να αναθεωρηθο ν µε βάση µια ορισµένη έκδοση για κάθε κείµενο. Tέλος, προσθέσαµε µια ξεχωριστή παράγραφο που αφορά την ετυµολογία, κάτι που επίσης αποτελεί νεωτερισµ. λη αυτή την εργασία την πραγµατοποιήσαµε, συνδυάζοντας και µελετώντας απευθείας κείµενα, ευρετήρια, συµφραστικο ς καταλ γους λέξεων, λεξικά, υποµνηµατισµένες εκδ σεις και ποικίλη βιβλιογραφία. Kάποια στιγµή εισαγάγαµε τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών για αποθήκευση δεδοµένων και άλλους σκοπο ς. Aυτ βοήθησε σηµαντικά το έργο µας και µάς έκανε ταχ τερους: τώρα εκδίδουµε έναν τ µο κάθε τρία χρ νια, ενώ ετοιµάζουµε και µια νέα έκδοση του 1ου τ µου µας βασισµένη στη χρήση ηλεκτρονικών µέσων. Ωστ σο, πρέπει να πο µε τι η χρήση των υπολογιστών δεν αποκλείει καθ λου την απευθείας µελέτη των πηγών και της βιβλιογραφίας άλλωστε, η οµάδα µας πρέπει να γράψει και να συντάξει κάθε λήµµα. Oι υπολογιστές µάς βοηθο ν πολ αυτ είναι λο. Aλλά περισσ τερα θα σας πει η ρ. Gangutia. Περνάω τώρα στο δε τερο θέµα της οµιλίας µου, τις σπουδές των αρχαίων και νέων ελληνικών σήµερα στην Iσπανία. M νο µέσα στα πλαίσια αυτά µπορεί να γίνει κατανοητή η γέννηση του λεξικο µας.

T E π A, H E π H π ƒ ºI K π Oπ E π E À E I I 23 Mπορο µε να πο µε τι η µελέτη των αρχαίων ελληνικών ανθεί σήµερα στην Iσπανία, αν και, προς το παρ ν, η εκµάθησή τους συναντά κάποιες δυσκολίες. Στην Iσπανία υπάρχουν σήµερα εκατοντάδες σπουδαστές των αρχαίων ελληνικών, τα οποία διδάσκονται στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση και αποτελο ν, παράλληλα µε τα λατινικά, κλάδο σπουδών σε λα σχεδ ν τα πανεπιστήµια. Yπάρχουν, επίσης, εξειδικευµένα περιοδικά που αφορο ν τη µελέτη των αρχαίων ελληνικών, καθώς και άλλες εκδ σεις, πως µεταφράσεις και µονογραφίες. Kαταρχάς, λη αυτή η άνθηση ξεκίνησε στα 1938, ταν τα αρχαία ελληνικά καθιερώθηκαν ως υποχρεωτικ µάθηµα στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Στη συνέχεια, η µελέτη τους έχασε έδαφος, αλλά το αρχικ έναυσµα είχε δοθεί. Πριν απ τον ισπανικ εµφ λιο, τα ελληνικά δεν διδάσκονταν στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση: το γνωστ Instituto Escuela της Mαδρίτης, στο οποίο διδάσκονταν προαιρετικά τα ελληνικά, αποτελο σε εξαίρεση. σον αφορά την τριτοβάθµια εκπαίδευση, η διδασκαλία τους περιοριζ ταν στα Πανεπιστήµια της Mαδρίτης, της Σαλαµάνκας και της Bαρκελώνης. Άλλωστε, δ ο απ τους πιο επιφανείς καθηγητές αρχαίων ελληνικών, ο Unamuno και ο Segala, αποβίωσαν ακριβώς κατά τη διάρκεια του Eµφυλίου. Kατά συνέπεια, η διδασκαλία της ελληνικής στηρίχτηκε στον αυτοσχεδιασµ. Eκείνη την εποχή δεν υπήρχαν αρκετοί καθηγητές ελληνικών στην Iσπανία. Γι αυτ, η υποχρεωτική διδασκαλία της ελληνικής στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση γιν ταν περισσ τερο στα χαρτιά και λιγ τερο στην πράξη. Πιθαν ν οι νοµοθέτες να προχώρησαν πέρα απ τις πραγµατικές δυνατ τητες της χώρας εκείνη την εποχή. Σ ντοµα µως άρχισε να διαµορφώνεται ένα σώµα Iσπανών καθηγητών της αρχαίας ελληνικής στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Παράλληλα, δραστηριοποιήθηκαν τρία τµήµατα κλασικής φιλολογίας στη Mαδρίτη, στη Bαρκελώνη και στη Σαλαµάνκα (απ που και κατάγοµαι). Στη συνέχεια επεκτάθηκαν στη Σεβίλλη και στη Γρανάδα. Oι µέθοδοι διδασκαλίας, που στην αρχή ήταν ελλιπείς, µε τον καιρ βελτιώθηκαν. Yπήρχε έλλειψη στα πάντα: σε βιβλία, σε γραµµατικές, σε έργα αναφοράς. Mε τη βοήθεια µεταφράσεων και βιβλίων που γράφτηκαν απευθείας στα ισπανικά, οι ελλείψεις σιγά σιγά καλ φθηκαν. Tα προβλήµατα στη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής άρχισαν τη δεκαετία του 50, λ γω διαδοχικών µεταρρυθµίσεων στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Tο 1970 η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής σχεδ ν εξαφανίστηκε απ το γυµνάσιο. Xάρη στις προσπάθειες της Sociedad Española de Estudios Clásicos (Iσπανική Eταιρεία Kλασικών Σπουδών) και άλλων φίλων των κλασικών σπουδών, διασώθηκαν τα αρχαία ελληνικά, πως άλλωστε και τα λατινικά. Ωστ σο, η διδασκαλία τους περιορίστηκε σε δ ο τάξεις και έγινε προαιρετική. Mας κατέλαβε κάποια απογοήτευση, αλλά, ακ µη και σε καθεστώς ανασφάλειας, η διδασκαλία της ελληνικής επιβίωσε, άριστοι µαθητές ενδιαφέρθηκαν για αυτήν και ο αριθµ ς των καθηγητών µέσης εκπαίδευσης συνέχισε να αυξάνεται.

24 FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS Στη συνέχεια, αντιµετωπίσαµε ακ µη µια εκπαιδευτική µεταρρ θµιση στη µέση εκπαίδευση, η οποία άρχισε να εφαρµ ζεται το 1984 και έγινε ν µος του κράτους το 1991. Tα δ ο χρ νια σπουδών για τα αρχαία και τα λατινικά διατηρήθηκαν, αλλά οι συνθήκες για την επιλογή τους έγιναν ακ µη πιο αντίξοες. Σήµερα, σχεδιάζεται µια ακ µη µεταρρ θµιση, που υποτίθεται τι θα ενισχ σει τις ανθρωπιστικές σπουδές. Eλπίζουµε τι τα αρχαία θα ωφεληθο ν απ αυτήν, αλλά το νέο πρ γραµµα σπουδών για το γυµνάσιο δεν έχει ακ µη οριστικοποιηθεί. Eάν τα αρχαία ελληνικά έχουν επιβιώσει στην Iσπανία, αυτ οφείλεται στο τι υπάρχει στη χώρα αυτή ένα καλλιεργηµένο κοιν, το οποίο αναγνωρίζει τους δεσµο ς που έχουµε λοι εµείς οι υτικοί µε το ελληνικ παρελθ ν και, παράλληλα, στο τι οι φορείς που καλλιεργο ν την αρχαία ελληνική στην Iσπανία χαίρουν κάποιας εκτίµησης. Aυτή η εκτίµηση πηγάζει απ την αυξαν µενη παρουσία των αρχαίων ελληνικών στα Πανεπιστήµια, απ τον πολλαπλασιασµ των εκδ σεων σχετικά µε το αντικείµενο αυτ και απ τη γενικ τερη παρουσία µας στο πολιτισµικ γίγνεσθαι της Iσπανίας µε βιβλία, εφηµερίδες, διαλέξεις, συνέδρια, θεατρικές παραστάσεις, αρχαιολογικά ταξίδια κ.ά. Aναφερθήκαµε στην προοδευτική εξάπλωση των ελληνικών σπουδών στα Πανεπιστήµια, αρχίζοντας απ τα τµήµατα κλασικής φιλολογίας στη Mαδρίτη, τη Σαλαµάνκα, τη Bαρκελώνη, τη Σεβίλλη και τη Γρανάδα, πανεπιστήµια µε µακραίωνη παράδοση στις ανθρωπιστικές σπουδές. Σήµερα υπάρχουν τµήµατα κλασικής φιλολογίας στα Πανεπιστήµια του Oβιέδο, της Bαλένθια, της Mάλαγα, του Σαντιάγο, του Bαλιαδολίδ, της Mο ρθια, της Λα Λαγο να και της Σαραγ σα. Aκ µη και σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει τµήµα κλασικής φιλολογίας και οι σχετικές σπουδές είναι περιορισµένες, µπορεί κανείς να µάθει ελληνικά µεταξ άλλων, στα Πανεπιστήµια της Παµπλ να, της Λε ν, της χώρας των Bάσκων, της Eστρεµαδο ρα, του Aλικάντε, της Λας Πάλµας, της Πάλµα ντε Mαγι ρκα καθώς και στο Aνοιχτ Πανεπιστήµιο (Universidad de Distancia), πως επίσης και σε αρκετά πανεπιστηµιακά κολλέγια σε διάφορες π λεις. Aπ την άλλη, τα ελληνικά, ως προαιρετικ µάθηµα, βρίσκονται στα προγράµµατα σπουδών ορισµένων τµηµάτων Iστορίας και Φιλοσοφίας, που µπορεί κανείς να βρει µαθήµατα σχετικά µε τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία και την αρχαιολογία της αρχαίας Eλλάδας. Aυτή η α ξηση του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά επέφερε βελτιώσεις στις βιβλιοθήκες. Oι πιο σηµαντικές εξακολουθο ν να είναι αυτές που βρίσκονται στη Mαδρίτη (στις εγκαταστάσεις του Consejo Superior και σε αρκετά πανεπιστήµια), στη Σαλαµάνκα και τη Bαρκελώνη. H κατάσταση έχει βελτιωθεί σηµαντικά παντο, και µπορεί κάποιος να εργαστεί µε αξιώσεις πάνω στα αρχαία ελληνικά, σε πολλά µέρη της Iσπανίας.

T E π A, H E π H π ƒ ºI K π Oπ E π E À E I I 25 Aνέφερα ήδη το Consejo Superior de Investigaciones Cientificas, του οποίου τα τµήµατα Φιλολογίας και Iστορίας δραστηριοποιο νται έντονα στον κλάδο µας. Στο πρώτο, πέρα απ την έκδοση του DGE, υπάρχει η συλλογή Alma Mater αρχαίων Eλλήνων και Λατίνων συγγραφέων σε δίγλωσση µορφή, καθώς και το Emerita, το αρχαι τερο και σηµαντικ τερο ισπανικ περιοδικ στον κλάδο µας. Eπίσης, απ το τµήµα Iστορίας του Consejo Superior εκδίδονται άλλα σχετικά επιστηµονικά περιοδικά πως το Archivo Español de Arqueologia για την αρχαία ιστορία και αρχαιολογία. λη αυτή η ανάπτυξη των ελληνικών σπουδών και των κέντρων που αφορο ν τη µελέτη τους σηµαίνει τι υπάρχουν, σήµερα, στην Iσπανία εκατοντάδες άτοµα, τα οποία ασχολο νται µε αυτές τις σπουδές, σε διάφορους τοµείς. Aυτ αντικατοπτρίζεται και σε δραστηρι τητες πως η οργάνωση συνεδρίων. Στο 7ο Συνέδριο της Sociedad Española de EC (Iσπανική Eταιρεία Kλασικών Σπουδών) τον Σεπτέµβριο του 1987 συµµετείχαν 1.500 άτοµα και παρουσιάστηκαν πάνω απ 300 ανακοινώσεις. Παρ µοια συνέδρια πραγµατοποιήθηκαν το 1991 και το 1995. Άλλη ένδειξη του ενδιαφέροντος για τα ελληνικά γράµµατα στην Iσπανία αποτελεί και η έκδοση επιστηµονικών περιοδικών. Eκτ ς απ τα δ ο που προαναφέρθηκαν, αξίζει να µνηµονε σουµε ορισµένα άλλα που ασχολο νται επίσης µε θέµατα λατινικής γλώσσας και φιλολογίας, πως είναι τα Quadernos de Filologia Clásica και Epos, που εκδίδονται στη Mαδρίτη, το Faventia και το Ampurias στη Bαρκελώνη, το Myrtia στη Mο ρθια, το Habis στη Σεβίλλη, το Zephyrus και το Helmantica στη Σαλαµάνκα, το Minerva στο Bαλιαδολίδ, το Florentia Lliberritana στη Γρανάδα και το Fortunatae στη Λα Λαγο να. H άνθηση των ελληνικών σπουδών φαίνεται επίσης και στις νέες εκδ σεις και µεταφράσεις αρχαίων κειµένων. Aνέφερα προ ολίγου τη συλλογή Alma Mater, στην οποία κυκλοφορο ν πάνω απ εξήντα τ µοι. Eπίσης, κυκλοφορο ν δίγλωσσα έργα στη συλλογή Bernat Metge και απ τον εκδοτικ οίκο Bosch. Πρέπει, ακ µη, να αναφέρουµε, εκτ ς απ αυτο ς, και τις µεταφράσεις που κυκλοφορο ν απ τις εκδ σεις Alianza, Cátedra, Ediciones Clásicas, Akal και άλλες. H µεγαλ τερη σειρά µεταφράσεων είναι των εκδ σεων Gredos, µε 250 τίτλους. Aυτ είχε ως συνέπεια µια πλήρη ανανέωση των µεταφράσεων απ τα αρχαία ελληνικά στα ισπανικά, κάτι που ήταν απαραίτητο, καθώς τ σο η γλώσσα σο και το λογοτεχνικ φος αλλάζουν, και οι µεταφράσεις που είχαµε στη διάθεσή µας ακολουθο σαν την παράδοση του 19ου αιώνα. Σήµερα, κάποιος που θέλει να διαβάσει µηρο ή Σοφοκλή στα ισπανικά µπορεί να διαλέξει ανάµεσα σε τέσσερις ή πέντε µεταφράσεις για κάθε συγγραφέα. Eίναι στην πλειον τητά τους ακριβείς µεταφράσεις που έχουν γίνει µε βάση το πρωτ τυπο. Ωστ σο, αυτές οι δραστηρι τητες δεν είναι οι µ νες που συµβάλλουν στη γνωριµία των Iσπανών µε την αρχαία Eλλάδα. Eδώ πρέπει να αναφερθο ν οι θεατρι-

26 FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS κές παραστάσεις θιάσων απ την Eλλάδα, την Iσπανία και άλλες χώρες. Aξίζει επίσης ιδιαίτερη µνεία το φοιτητικ φεστιβάλ θεάτρου, που κάθε Mάιο συγκεντρώνει χιλιάδες θεατών στο ρωµαϊκ θέατρο της Σεγ µπριγα (Segóbriga). εν πρέπει να ξεχάσουµε τα ταξίδια που πραγµατοποιο νται προς επίσκεψη αρχαίων µνηµείων στην Eλλάδα, στην Iταλία και σε άλλα µέρη. εν υπάρχει στην Iσπανία ο τε ένας ενδιαφερ µενος για τον κλάδο µας, που να µην έχει επισκεφθεί τα µνηµεία και τους αρχαιολογικο ς χώρους της Eλλάδας. εν θα ήθελα µως να κλείσω αυτ το τµήµα της οµιλίας µου χωρίς να αναφέρω λίγα ακ µη για τις δραστηρι τητες της Sociedad Española de Estudios Clásicos (SEEC). Iδρ θηκε το 1953 και σήµερα αριθµεί 5.000 µέλη εγγεγραµµένα σε εικοσιδ ο παραρτήµατα σε λη τη χώρα. ιοικείται απ ένα Kεντρικ Συµβο λιο, του οποίου έχω την τιµή να είµαι Πρ εδρος αυτή τη στιγµή. H SEEC έχει συµβάλει αποφασιστικά στη διατήρηση και εξάπλωση των ελληνικών και λατινικών σπουδών στην Iσπανία, χάρη στις εκστρατείες της και τις παρεµβάσεις της στις εκπαιδευτικές αρχές. Kάθε τέσσερα χρ νια διοργανώνει τα Congresos españoles de Estudios Clásicos, πως ήδη προανέφερα. ο φορές τον χρ νο εκδίδει το περιοδικ Estudios Clásicos, µε χαρακτήρα εν µέρει επιστηµονικ και, εν µέρει, διδακτικ και πληροφοριακ. Aυτή είναι µια συνοπτική εικ να των αρχαιοελληνικών σπουδών στην Iσπανία. Mετά τη δεκαετία του 40 υπήρξε µια πραγµατική άνθηση αυτών των σπουδών, πως έγινε και σε άλλες χώρες, τ σο απ επιστηµονική σο και απ διδακτική άποψη, ακ µη κι αν, πως προανέφερα, υπάρχουν προβλήµατα στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθµια και στην τριτοβάθ- µια εκπαίδευση. Θα ολοκληρώσω την οµιλία µου κάνοντας µια σ ντοµη αναφορά στις νεοελληνικές σπουδές στην Iσπανία. Πιστε ω τι θα σας φανεί ενδιαφέρουσα. Oι νεοελληνικές σπουδές έχουν γνωρίσει µεγάλη άνθηση στην Iσπανία απ τη δεκαετία του εξήντα µέχρι σήµερα, ιδιαίτερα το τελευταίο διάστηµα. Σε αυτ το κίνηµα υπήρξα περισσ τερο παρατηρητής παρά συµµετέχων, αλλά θεωρώ τι, σε αρκετές περιστάσεις, έκανα ορισµένες κινήσεις που το ενίσχυσαν. Kαι ο λ γος που το έκανα είναι τι κάποια στιγµή έφτασα στο συµπέρασµα, και απ προσωπική µου εµπειρία, τι η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισµ ς είναι ένα ενιαίο σ νολο. Eίναι αλήθεια τι, ιστορικά, οι χώρες µας υπήρξαν για µεγάλα διαστήµατα µακριά η µία απ την άλλη. Tο Bυζάντιο ήταν µια µακρινή περιοχή, µε την οποία είχαµε µ νο σποραδικές επαφές. Στη συνέχεια, η Oθωµανική αυτοκρατορία ήταν για µεγάλο χρονικ διάστηµα εχθρικ ς χώρος, µε τον οποίο, αν εξαιρέσουµε τη Nαυµαχία της Nαυπάκτου, ερχ µαστε σε επαφή µακριά απ την Eλλάδα, στη B ρεια Aφρική. Ωστ σο, επαφές υπήρχαν, πως περιέγραψα σε ένα άρθρο µου µε τίτλο: España y Grecia en su historia, που δηµοσιε τηκε στον 102ο τ µο του περιοδι-

T E π A, H E π H π ƒ ºI K π Oπ E π E À E I I 27 κο Estudios Clásicos (Adrados 1992). Aνέγνωσα αυτ το κείµενο στα ελληνικά, την άνοιξη του ίδιου χρ νου, ταν η Aκαδηµία Aθηνών µου έκανε την τιµή να µε ανακηρ ξει αντεπιστέλλον µέλος της. H Aκαδηµία στη συνέχεια δηµοσίευσε το κείµενο αυτ στα ελληνικά. εν θα ήθελα να επαναλάβω αυτά που είπα τ τε. Ωστ σο, θα ήθελα να υπενθυµίσω αυτ που επεσήµανα σε εκείνο το άρθρο µε κάποια µελαγχολία, τι δηλαδή, οι επαφές µας γίνονταν κυρίως µέσω πολέµων και κρίσεων: την εκστρατεία των Kαταλανών στην Aνατολή, την άλωση της Kωνσταντινο πολης και την επακ λουθη άφιξη Eλλήνων λογίων στην Iταλία και την Iσπανία, την εκδίωξη των Eβραίων, πολλοί απ τους οποίους εγκαταστάθηκαν στην Eλλάδα, και τον π λεµο των Eλλήνων για την ανεξαρτησία, στον οποίο συµµετείχαν πολλοί Iσπανοί φιλέλληνες. Aλλά στη συνέχεια, στο πρώτο µισ αυτο του αιώνα, επήλθε κάποια αλληλογνωριµία µέσω της λογοτεχνίας. Aς σκεφτο µε λ γου χάρη, τη σχέση µεταξ του Unamuno και του Kαζαντζάκη, την επίδραση που είχε στους πολιτιστικο ς κ κλους της Iσπανίας το περίφηµο οµαδικ ταξίδι στην Eλλάδα το 1933, στο οποίο συµµετείχαν τ σες πολλές προσωπικ τητες που αργ τερα θα αναδεικν ονταν σε ποικίλους τοµείς του ισπανικο πολιτισµο. Ίσως µως το έδαφος να µην ήταν ακ µη έτοιµο για περαιτέρω προσέγγιση. Άλλωστε, αµέσως µετά ξέσπασε ο Eµφ λιος Π λεµος, ένα γεγον ς καταστροφικ για τον ισπανικ πολιτισµ. πως προανέφερα, ταν η µελέτη των αρχαίων ελληνικών συµπεριλήφθηκε ρητά στον εκπαιδευτικ σχεδιασµ του 1938 και άρχισε να δηµιουργείται ένας πυρήνας φιλολ γων καθηγητών του γυµνασίου και αργ τερα του πανεπιστηµίου άνοιξε ο δρ µος για την άνθηση των αρχαιοελληνικών σπουδών. Στη συνέχεια, απ τις αρχές της δεκαετίας του 50, άρχισε να γίνεται ευκολ τερο για τους κλασικο ς φιλ λογους και τους αρχαιολ γους να ταξιδέψουν στην Eλλάδα. Aισθαν µασταν καλοδεχο µενοι στην Eλλάδα, που την ίδια εποχή άρχισε να εµφανίζεται ένα αυξαν µενο ενδιαφέρον για τη µελέτη και τη µετάφραση της ισπανικής λογοτεχνίας. Aυτ σηµαίνει τι οι νεοελληνικές σπουδές στην Iσπανία προκ πτουν, λογικά, µ νο απ τη µελέτη των αρχαίων ελληνικών. Mαθήµατα νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας εισήχθησαν ουσιαστικά για πρώτη φορά σε πανεπιστηµιακά τµήµατα κλασικής φιλολογίας. Mπορώ να µιλήσω για το Πανεπιστήµιο της Mαδρίτης, το µοναδικ τ τε στη Mαδρίτη, το οποίο σήµερα ονοµάζεται Complutense. Στη δεκαετία του 60, εκµεταλλευ µενοι τη δυνατ τητα εισαγωγής ορισµένων µαθηµάτων επιλογής, ο εκλιπών καθηγητής Fernández-Galiano κι εγώ πήραµε την πρωτοβουλία να προτείνουµε ένα µάθηµα νέας ελληνικής γλώσσας, καθώς και να ενισχ σουµε ταξίδια και παραµονή στην Eλλάδα για σους ενδιαφέρονταν για αυτές τις σπουδές.

28 FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS Mου έρχονται στο νου τα ον µατα κάποιων, απ τους πρώτους την εποχή εκείνη, πως της Goyita Núñez (που σ ντοµα άρχισε να διδάσκει νέα ελληνικά στο Πανεπιστήµιο), του José M a Egea, του Pedro Bádenas και πολλών άλλων αργ τερα. Eτσι, πρωτοάρχισε να λειτουργεί σχολή νέων ελληνικών στην Iσπανία. H µοναδική µου συµβολή συνίσταται στο τι βοήθησα στη δηµιουργία της µαζί µε τον καθηγητή Fernández-Galiano. πως προανέφερα, την εποχή εκείνη υπήρχαν µ νο τρία τµήµατα Kλασικής Φιλολογίας στην Iσπανία: στη Mαδρίτη, στη Σαλαµάνκα και στη Bαρκελώνη. Tη δεκαετία του 60 στο πανεπιστήµιο της Bαρκελώνης εµφανίστηκε ένα νεο-ελληνικ κίνηµα παράλληλα µε σα συνέβαιναν στη Mαδρίτη. Tο κίνηµα προωθο σε ο καθηγητής José Alsina και ο µαθητής του Carles Miralles. Ύστερα ήλθε ο Alexis Eudaldo Solá και άλλοι. H έκδοση (1966) του τ µου La literatura griega medieval y moderna (µαζί µε ανθολ γιο) απ τους Alsina και Miralles, καθώς και η δηµοσίευση του άρθρου τους: La literatura griega moderna: esbozo histórico y bibliográfico στο Estudios Clásicos (1963) αποτέλεσαν πρωτοποριακές προσπάθειες που άσκησαν τεράστια επίδραση. Πάνω σε αυτές τις βάσεις έγινε δυνατή η ανάπτυξη των νεοελληνικών και βυζαντινών σπουδών στις δεκαετίες του 60 και του 70. Στην αρχή συµµετείχαν σε αυτ το κίνηµα Iσπανοί καθηγητές κλασικής φιλολογίας, στη συνέχεια, µως, πρέπει να αναφέρουµε και Έλληνες καθηγητές εγκατεστηµένους στην Iσπανία. Πρέπει επίσης να προσθέσουµε και έναν ακ µη πυρήνα ενδιαφεροµένων: τους Iσπανο ς ποιητές που, εντυπωσιασµένοι απ τη λάµψη της νεοελληνικής ποίησης, αποφάσισαν να µελετήσουν τη γλώσσα και επιπλέον µετέφρασαν και αφο- µοίωσαν Έλληνες ποιητές. Oρισµένοι απ αυτο ς είχαν επίσης σπουδάσει κλασική φιλολογία. Eάν επρ κειτο να κάνω µια επισκ πηση της σηµερινής κατάστασης των νεοελληνικών σπουδών στην Iσπανία, θα έπρεπε να αναφέρω τα πανεπιστήµια και άλλα κέντρα διδασκαλίας, τις επιστηµονικές εταιρείες και τα συνέδρια, τις µεταφράσεις ελληνικής λογοτεχνίας και τις εκδ σεις γενικά. Θα κάνω µια µνεία λων αυτών, αλλά ζητώ να συγχωρήσετε τον συνοπτικ της χαρακτήρα. Tέλος, θα κλείσω την παρέµβασή µου µε µια αναφορά στο µέλλον των σπουδών αυτών στην Iσπανία. Tα νέα ελληνικά διδάσκονται, πως προανέφερα, σε αρκετά πανεπιστήµια ως µάθηµα επιλογής στα τµήµατα κλασικής φιλολογίας, καθώς και σε ινστιτο τα (ξένων) γλωσσών, ιδιαίτερα στα Escuelas Oficiales de Idiomas (Kρατικές Σχολές Γλωσσών). Eίναι µια ενθαρρυντική εικ να, αν τη συγκρίνει κανείς µε αυτήν που υπήρχε µέχρι πριν απ λίγα µ λις χρ νια. εν νοµίζω τι είναι η ώρα να παραθέσω κατάλογο µε τα ον µατα των καθηγητών, ο οποίος, αναγκαστικά, δεν µπορεί να τους συµπεριλάβει λους. Aπ την άλλη µεριά, οφείλω να αναφέρω τα µαθήµα-

T E π A, H E π H π ƒ ºI K π Oπ E π E À E I I 29 τα νέας ελληνικής, που προσφέρονται σε Aθήνα και Θεσσαλονίκη και τα οποία έχουν συµβάλει πολ στη διάδοση αυτών των σπουδών στην Iσπανία. Γίνονται επίσης και άλλα µαθήµατα στην Eλλάδα, τα οποία διοργανώνουν Έλληνες και Iσπανοί καθηγητές. Στην πράξη, η δραστηρι τητα στον χώρο των νεοελληνικών σπουδών δεν περιορίζεται πλέον στα ρια των κρατικών φορέων. Yπάρχει η Sociedad Hispano-helénica, η οποία πρ σφατα διοργάνωσε συµπ σια στη Mαδρίτη, Bιτ ρια και Γρανάδα. Θα ήθελα επίσης να κάνω ιδιαίτερη µνεία στο συµπ σιο µε θέµα: La presencia de la lengua griega en España το οποίο πραγµατοποιήθηκε τον Σεπτέµβριο του 1992 στους ελφο ς. Eκεί συγκεντρώθηκε ένας σηµαντικ ς αριθµ ς Iσπανών και Eλλήνων ελληνιστών, ειδικών σε διάφορες περι δους της ελληνικής γλώσσας και κουλτο ρας. Tο συµπ σιο διοργανώθηκε απ το Yπουργείο Πολιτισµο της Eλλάδας, την ελληνική Πρεσβεία στη Mαδρίτη και το Instituto Cultural Español en Atenas. λα αυτά συµβάδισαν µε τη σταδιακή σ σταση βιβλιοθηκών µε βιβλιογραφία για τη βυζαντινή και τη νέα ελληνική, σε αρκετά πανεπιστήµια, και τη δηµιουργία οργάνων για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής. Eδώ πρέπει να αναφέρουµε το περιοδικ Erytheia που εκδίδεται απ τη Sociedad Hispano-helénica. Eπίσης αφιερώνεται χώρος σε αυτές τις σπουδές στις εκδ σεις της Sociedad Española de EC. H κυκλοφορία σήµερα πολλών µεταφρασµένων έργων της νεοελληνικής λογοτεχνίας είχε ευρ τερες συνέπειες. Σκέφτοµαι, πρώτον απ λους, τον Kαζαντζάκη, που άνοιξε τον δρ µο για άλλους συγγραφείς πριν απ πολ καιρ. εν είναι δυνατ ν να µνηµονε σω εδώ λους τους συγγραφείς και τους µεταφραστές τους. Θα ήθελα, ωστ σο, να αναφέρω τον Eλ τη, την Kαραπάνου, τον Kαβάφη, τον Σαµαράκη, τον Σεφέρη, τον Tσάτσο, τον Bενέζη, τον Pίτσο, τον Aναγνωστάκη, τον Kουτσοχέρα κ.ά. H νεοελληνική λογοτεχνία δεν είναι πια άγνωστη στην Iσπανία, πως δεν είναι άγνωστη και η σ γχρονη ισπανική λογοτεχνία στην Eλλάδα. Σε αυτήν την πορεία δεν είµαστε µ νοι µας. Στη Bραζιλία, στη Xιλή, στην Aργεντινή, στο Mεξικ υπάρχει ένα διαρκώς αυξαν µενο ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Aυτ έχει επηρεάσει λους τους καλλιεργη- µένους ανθρώπους αλλά ιδιαίτερα τους µελετητές της κλασικής αρχαι τητας. Kατά συνέπεια, οι προοπτικές είναι καλές. Aς πο µε κάτι και για αυτές. Στο πανεπιστηµιακ επίπεδο είναι σηµαντικ να επεκταθεί και να διευρυνθεί αυτ που ήδη υπάρχει: ήδη µιλήσαµε γι αυτ. Eκτ ς απ τα πανεπιστήµια, υπάρχουν οι Σχολές Γλωσσών: για την ώρα τα νέα ελληνικά διδάσκονται σε τρεις απ αυτές. O αριθµ ς τους θα πρέπει να αυξηθεί. Eπιπλέον, στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση υπάρχει δυνατ τητα να εισαχθεί ως µάθηµα επιλογής η νέα ελληνική ως «δε τερη γλώσσα». H Sociedad Española

30 FRANCISCO RODRIGUEZ ADRADOS de EC, της οποίας, πως προείπα, έχω την τιµή να είµαι Πρ εδρος, έχει διεξαγάγει σκληρ αγώνα ενώπιον των αρχών, για να µπορέσει να υπάρξει αυτή η δυνατ τητα. Έτσι έχουν τα πράγµατα. Έχει γίνει µια τεράστια πρ οδος αλλά υπάρχει ακ µη αρκετ ς χώρος για ανάπτυξη. Ωστ σο, είναι απαραίτητο να συνεργαστο ν οι άνθρωποι που µελετο ν τις διάφορες περι δους της ελληνικής γλώσσας και να µην διασπώνται. Καταλήγω µε τη φιλ δοξη σκέψη να τεθεί το DGE µας µέσα στο γενικ τερο πλαίσιο των ελληνικών σπουδών και της καλλιέργειας των αρχαιοελληνικών και νεοελληνικών σπουδών στην Iσπανία. Aυτά είχα να πω. Eυχαριστώ πολ. Mετάφραση CHRIS MARKHAM Bιβλιογραφικές αναφορές ADRADOS, R. 1992. España y Grecia en su historia. Estudios Clásicos 102. ALSINA, J. 1963. La literatura griega moderna: esbozo histórico y bibliográfico. Estudios Clásicos. ALSINA, J. & C. MIRALLES. 1966. La Literatura griega, medieval y moderna. Barcelona: Cresda.