Eν φωναίς και οργάνοις ΒασΙλησ Θ. ΓρατσοΥνασ Μεθοδική παρουσίαση των θέσεων των φθογγοσήμων στο ούτι, το πολίτικο λαούτο και τον ταμπουρά σε σχέση με τις τονικές αλλαγές. AΘΗΝΑ 1999
2
3
Iούνιος 2001 Χρωστάω μεγάλη χάρη στον Θεό, όταν κάθε φορά που πάω να λιγοψυχήσω ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά δύσκολα, ότι το κακό πολλοί θέλουν να το λένε απλά το «σύστημα» - με το σοφό ένστικτο αυτοσυντήρησης που διαθέτει ξέρει να μας εξουδετερώνει βάζοντάς μας να γυρνάμε μια ζωή το αεικίνητο μαγγανοπήγαδο της καθημερινότητας για να εμποδιζόμαστε να κάνουμε αυτό που απειλεί την ανενόχλητη κυριαρχία του, έρχεται ένας άνθρωπος, μια εκδήλωση, ένα βιβλίο για το ήθος στην τέχνη, για την ποιότητα στην παιδεία, για τις αξίες της ελληνικότητας στον πολιτισμό. Στην περίπτωση του Βασίλη Γρατσούνα, ολόψυχα αφιερωμένου στον κόσμο της παράδοσης, ως ανεξήγητη και παράδοξη επιβίωση ανθρώπου αλλοτινών καιρών, σοβαρός γνώστης της δημοτικής μουσικής, έξοχος εκτελεστής πολλών οργάνων της λαϊκής μας παράδοσης, αλλά και απίστευτα επιδέξιος κατασκευαστής οργάνων και προπαντός παθιασμένος δάσκαλος αυτής της μουσικής, αλλά και αυτού του πολιτισμού, της γυναίκας του και ομόψυχης συνοδοιπόρου του στο έργο τους, Μαρίας Γαλάνη, του Ωδείου Εν Οργάνοις και του βιβλίου που κρατάμε στα χέρια μας, μου χαρίστηκαν όλα μαζί ως αντιστήριγμα στην βαριά δοκιμασία και το πένθος μου για την έκταση των σημερινών συμβιβασμών, εκπτώσεων και της σύγχυσης. Ε, ναι, λοιπόν, δεν είναι όνειρο, ούτε ουτοπία. Υπάρχει αυτό το ωδείο που διδάσκει θαυμάσια σε μικρά παιδιά και νέους να τραγουδούν και να συνοδεύουν με τρόπο απολύτως πιστό στο πνεύμα της ελληνικής παράδοσης. Τώρα, εκτός από τους κοντινούς τους μαθητές, θα μπορούν και όλοι όσοι ενδιαφέρονται για την σπουδή πολλών οργάνων της ανατολικής μουσικής παράδοσης στην οργανική εκτέλεση και συνοδεία τραγουδιών (πολίτικο λαούτο, ούτι, πολίτικη λύρα, κανονάκι, και φλογέρες) να έχουν ένα λαμπρό βοήθημα που συμπυκνώνει όλη τη γνώση αλλά και την εμπειρία της διδακτικής πράξης του εκλεκτού αυτού δασκάλου. στέφανος Βασιλειάδης συνθέτης Διευθυντής του Κέντρου Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, K.ΣΥ.Μ.Ε. 4
5
Εισαγωγή Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια συλλογή ελληνικών παραδοσιακών μελωδιών. Στη συλλογή αυτή χρησιμοποιείται η επίσημη μουσική σημειογραφία της δυτικής μουσικής εμπλουτισμένη με συγκεκριμένα σημεία μικροαλλοιώσεων - διέσεων και υφέσεων- έτσι ώστε να καθορίζονται οι αποστάσεις των μικροδιαστημάτων. Στην παρουσίαση της πρώτης μελωδίας «Εγώ κρασί δεν έπινα» υπάρχουν οι ταμπουλατούρες για το ούτι και το πολίτικο λαούτο. Η ίδια μελωδία παρουσιάζεται άλλες τρεις φορές με διαφορετική ονομασία των χορδών χωρίς όμως μεταβολή του κουρδίσματος των οργάνων. Στα υπάρχοντα σχεδιαγράμματα ταμπουλατούρες- απεικονίζονται οι ταστιέρες των οργάνων και οι διατάξεις των κινητών στοιχείων που ονομάζονται μπερντέδες (στο ούτι τα στοιχεία είναι νοητά). Σε όργανα όπως ο ταμπουράς, η πολίτικη λύρα, το κανονάκι, το πολίτικο λαούτο και το ούτι είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε τις αλλαγές της τονικότητας. Ως οδηγό μπορούμε να θεωρήσουμε τις φλογέρες ανοικτού επιστομίου με τα διάφορα μεγέθη τους, καθώς και τα νέυ με τις τέσσερις βασικές ονομασίες τους: Bolahénk, Süpürde, Kız, Mansûr. Με αυτόν τον τρόπο ακολουθούμε την έκταση της ανθρώπινης φωνής και επιτυγχάνουμε την καλύτερη συνήχηση των μουσικών οργάνων. Κάθε φορά που αλλάζουμε τονικότητα, αλλάζει και η θέση που καταλαμβάνουν τα φθογγόσημα στον χώρο της ταστιέρας των εγχόρδων, αλλά και στην αρμονική τράπεζα χορδών που φέρει το κανονάκι. 6
7
Πίνακες που καθορίζουν τις αλλαγές ονομασιών των φθογγοσήμων σε σχέση με τη θέση διαπασών Στα τραγούδια και τα οργανικά μέρη του βιβλίου δεν τοποθετήθηκε δακτυλοθεσία για το αριστερό χέρι, έτσι ώστε να δοθεί η δυνατότητα της ελεύθερης επιλογής δακτυλοθεσίας από τον εκάστοτε μελετητή ή δάσκαλο. Για αρχή, πάνω από τις νότες συμβολίζονται και τα χτυπήματα της πένας. Έτσι έχουμε το σύμβολο Π που δηλώνει χτύπημα της πένας προς τα κάτω και το σύμβολο V που σημαίνει χτύπημα της πένας προς τα πάνω. Όταν ο μαθητής εμπεδώσει την πρώτη βασική μελωδία, ο δάσκαλος θα πρέπει να προσθέσει τους επιπλέον καλλωπιστικούς φθόγγους, υποδεικνύοντας τα αντίστοιχα χτυπήματα της πένας και στα υπόλοιπα μουσικά κομμάτια του βιβλίου. Το ακόλουθο σχήμα παρουσιάζεται η διαίρεση του τόνου σε εννέα ίσα τμήματα (κόμματα) και η αντιστοιχία των αλλοιώσεων υφέσεων και διέσεων - με τα κόμματα του ενός τόνου. Με τη διαίρεση αυτή ο τόνος Fa-Sol δεν χωρίζεται σε 2 ίσα ημιτόνια, δηλαδή σε 4.5 και 4.5 κόμματα, αλλά σε 4 και 5 κόμματα. Το χρωματικό ημιτόνιο Fa-Fa# ισοδυναμεί με τέσσερα κόμματα,ενώ το Fa# -Sol με πέντε κόμματα. Η δίεση με τον συμβολισμό ισοδυναμεί με 5 κόμματα και ονομάζεται Mahûr. 8
9
Κατά προσέγγιση αντιστοιχεία των μικροαλλοιώσεων με τα σημάδια της Βυζαντινής Μουσικής Η παραδοσιακή μουσική χαρακτηρίζεται από την ιδιαίτερη απλότητα των μελωδικών γραμμών. Ο εμπλουτισμός των γραμμών εξαρτάται από τη δεξιοτεχνική ικανότητα του μουσικού, αλλά και την περιοχή προέλευσης της μελωδικής γραμμής. Γι αυτό και κάτω από την πρώτη μελωδία υπάρχει και ένα δεύτερο πεντάγραμμο στο οποίο παρουσιάζεται η ίδια μελωδία με περισσότερους φθόγγους. 10
11
. Παρατήρηση για τα νέϋ: Ανεξαρτήτως από το μέγεθος που έχουν οι φλογέρες και τα νέϋ, θεωρούμε πως κλείνοντας όλες οι τρύπες η παραγόμενη νότα είναι η Sol. Το ηχητικό αποτέλεσμα βεβαίως είναι διαφορετικό από τη θεωρούμενη ως νότα Sol. Στον κάτωθι πίνακα σημειώνονται οι τέσσερις βασικές τονικότητες με τον αντίστοιχο διαπασών τόνο ως ηχητικό αποτέλεσμα. σημείωση: Στις σελίδες του παρόντος βιβλίου υπάρχουν τέσσερα σχεδιαγράμματα που αφορούν στις βασικές τονικότητες οι οποίες εφαρμόζονται σε ταμπουρά με μήκος χορδής 72 εκ. Με αυτό το μήκος χορδών και με σταθερό κούρδισμα της πρώτης χορδής σε Mi, της δεύτερης σε La και της τρίτης σε Re, χειριζόμαστε πλήρως τις προαναφερθείσες τονικότητες χωρίς να χρειάζεται αλλαγή κουρδίσματος ή μουσικού οργάνου με διαφορετικό μέγεθος χορδών από καβαλάρη σε καβαλάρη. Με τις μελωδίες αυτού του βιβλίου ο δάσκαλος μπορεί να βοηθήσει τον μαθητή μετατρέποντας τα δύσκολα σημεία σε ασκήσεις ευκινησίας για το αριστερό χέρι. Βεβαίως, θα πρέπει να δοθεί προσοχή στα χτυπήματα της πένας καθώς και στη σωστή δακτυλοθεσία του αριστερού χεριού. Στις πρώτες μελωδίες υπάρχουν κενά πεντάγραμμα για τη σημείωση πιθανών ασκήσεων και παραλλαγών. Επιπλέον, στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζονται τα φθογγόσημα με την καθιερωμένη αραβοπερσική ονομασία τους σε σχέση με τη θέση διαπασών. Οι ονομασίες αυτές των φθογγοσήμων δίνουν και τις ονομασίες στα πρώτα δώδεκα βασικά μακάμ (τρόποι ή ήχοι) του μαλακού διατόνου. Υ.Γ. Αυτό το βιβλίο δεν αποτελεί ολοκληρωμένη μέθοδο, αλλά λίγες σημειώσεις από την προσωπική μου γνώση. Γνώση που δεν θα αποκτούσα χωρίς τη συμβολή του καλού μου φίλου και ιδιαιτέρως ταλαντούχου μουσικού Χρήστου Τσιαμούλη. Η πείρα του ήταν και είναι πολύτιμος βοηθός για όσους θέλησαν και θέλουν να γνωρίσουν επί χάρτου τη μουσική μας παραδοση. Η δική μου, επιπλέον μαθητεία κοντά στον μαθητή μου Σωκράτη Σινόπουλο, δεξιοτέχνη στην πολίτικη λύρα, άνοιξε τους δρόμους για την κατανόηση τόσο των μουσικών, όσο και των κατασκευαστικών κανόνων που διέπουν το συγκεκριμένο όργανο. Για μια πρώτη προσέγγιση της Βυζαντινής Σημειογραφίας από όσους γνωρίζουν μόνο ευρωπαϊκή μουσική, ο καθηγητής και αγαπητός μου φίλος Κώστας Γράμπας επιμελήθηκε τη μεταγραφή των πέντε πρώτων μελωδιών στην Βυζαντινή Παρασημαντική. 12
13
τετράχορδα και πεντάχορδα Εδώ παρουσιάζεται η διάταξη των τετράχορδων και των πεντάχορδων με βασικά φθογγόσημα παραγωγής το Sol-Râst, το La-Dügâh, το Si-Segâh και το Do-Cargâh. Οι αριθμοί μεταξύ των φθογγοσήμων φανερώνουν την ακριβή απόσταση των κομμάτων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν δύο ανεξάρτητα πεντάχορδα το Ferahnâk, το οποίο αρχίζει από τη νότα Fa, και το Nisabûr από τη νότα Si. Δύο χρωματικά τετράχορδα παρουσιάζονται με τις σχέσεις μαλακού διατόνου 5-12-5 κομμάτων και σκληρού διατόνου με σχέσεις 4-13-5. Κατανοώντας, λοιπόν, τις σχέσεις και τους κατάλληλους συνδυασμούς των τετράχορδων και των πεντάχορδων, μπορούμε να δημιουργήσουμε με εξελικτική σειρά τα περισσότερα μακάμια. Τα σημαντικότερα μακάμια με τα αραβοπερσικά ονόματά τους παρατίθενται στις επόμενες σελίδες. 14
15
16
16
17
18
19
20
21
22
23
24
ουτι - UD 25
λαουτο ΠολΙτΙΚο Lafta 26
ουτι - UD 27
λαουτο ΠολΙτΙΚο Lafta 28
ουτι - UD 29
λαουτο ΠολΙτΙΚο Lafta 30
ουτι - UD 31
λαουτο ΠολΙτΙΚο Lafta 32
33
43
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
62
61
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95