Η μουσική ως ενέργεια και ως σύμβολο Ernst Kurth (1886-1946) Susanne Langer (1895-1985)
Επιρροές και βασική θέση της «ενεργητικής θεωρίας» του Kurth O μουσικολόγος E. Kurth διαμόρφωσε την «ενεργητική» του θεωρία για τη μουσική, στη βάση επιρροών από τη φιλοσοφία της Βούλησης του Schopenhauer, από τον Nietzsche και από τη θεωρία του υποσυνείδητου του Freud (Φρόυντ): «Οι αρμονίες είναι αντανακλάσεις του υποσυνείδητου». Ηθεωρίατου, όπως καταγράφεται στο βιβλίο του Η ρομαντική αρμονία και η κρίση της στον Τριστάνο του Βάγκνερ (1920/1923), στοχεύει στην ανάδειξη των βαθύτερων ψυχολογικών αφορμών και δομών της μουσικής και της μουσικής δημιουργίας και απορρίπτει την εγκυρότητα της ανάλυσης της ηχητικής επιφάνειας και μόνο.
Kurth συνέχεια 1 Η μουσική είναι προϊόν εναλλαγών έντασηςχαλάρωσης που συμβαίνουν στο υποσυνείδητο και εκφράζονται στην ηχητική επιφάνεια: η ψυχική κίνηση γίνεται μουσική κίνηση. Κάθε ήχος, όπως και κάθε μουσικό στοιχείο (μελωδία, αρμονία, ρυθμός), είναι φορείς ψυχικής κινητικής ενέργειας. Με αυτή την έννοια, όργανο κατανόησης της μουσικής και των διαδικασιών δημιουργίας της, είναι η εναίσθηση (Einfühlung) (ούτε η διάνοια, ούτε η φαντασία). Η μουσική μετατρέπεται «από μια συμφωνία ήχων σε μια συμφωνία ενεργητικών ροών».
Kurth συνέχεια 2 «Ο ήχοςείναινεκρός ό,τι ζει σε αυτόν είναι η βούληση για ήχο» (επιρροή από Schopenhauer) Η μελωδία είναι ξεδίπλωμα στο χρόνο μιας ενιαίας ψυχικής έντασης η οποία εκτονώνεται σε μία ενιαία μελωδική κίνηση (θεμελίωση της ενότητας νοήματος μιας μελωδίας). Κάθε ήχος μέσα της έχει μια συγκεκριμένη «κινητική ενέργεια». Ο Kurth επιχειρεί να επεκτείνει αυτή τη θεωρία σεόλαταστοιχείακαιταεπίπεδατηςμουσικής, απότοαπλόμοτίβοστησυνολικήμορφή.
Kurth συνέχεια 3 Ο Kurth αντιτάσσεται τόσο στον εμπειρισμό (οι ήχοι δεν έχουν από μόνοι τους κανένα νόημα, αυτό το προβάλλουμε εμείς), όσο και στη φαινομενολογία της μουσικής (το νόημα ως προϊόν μιας ιδιαίτερης απόβλεψης της συνείδησης). Ως εκφραστική απεικόνιση του ψυχικού, η μουσική είναι σύμβολο. Σε αντιδιαστολή προς τη μελωδία, η αρμονίαδεν ξεδιπλώνει την ένταση στο χρόνο, αλλά την συγκρατεί, είναι «δυνάμει» κίνηση. Αυτό εξηγεί τους διαφορετικούς βαθμούς έντασης των συγχορδιών. Ο βαθμός έντασης κάθε συγχορδίας καθορίζεται από το ενεργητικό σθένος καθενός από τους ήχους της.
Kurth συνέχεια 4 Ο Kurth προσπαθεί να μην παραβλέψει ότι κάθε τύπος συνήχησης έχει τη δική του ηχηματική ποιότητα, τον δικό της τρόπο να ηχεί. Αυτό που τον ενδιαφέρει όμως είναι η θεμελίωση της διαφορετικής ηχηματικής ποιότητας κάθε συνήχησης. Τις απόψεις αυτές ο Kurth εφαρμόζει σχετικά με την πολυφωνία στο βιβλίο του για τον Bach (1917) και σχετικά με τη μουσική μορφή στο βιβλίο του για τον Bruckner (1925).
S. Langer (1) Η Langer διατυπώνει τις απόψεις της για τη μουσική κυρίως στο κεφάλαιο «Για τη σημασία στη μουσική» απότοβιβλίοτηςphilosophy in a New Key (Φιλοσοφία σε νέα τονικότητα, 1941) Στο ερώτημα: «τι διαφοροποιεί ένα έργο τέχνης από ένα τεχνούργημα» η Langer απαντά: (α) η «σημαντική/σημαίνουσα μορφή» (significant form), (β) η «εκφραστική μορφή» (εκφραστικότητα) και (γ) η έκφρασηιδεών (βαθύτερο νόημα). Το νόημα των έργων τέχνης είναι κάτι βαθύτερο από αυτό που αναπαριστούν.
S. Langer (2) Η μουσική, ως μη παραστατική τέχνη, διευκολύνει στην απόδειξη μιας νέας θεωρίας. Έτσι, γίνεται τέχνη από θεωρητική άποψη προνομιακή. Η ψυχαναλυτικές θεωρίες για την τέχνη, την οποία θεωρούν απλή εκτόνωση υποσυνείδητων ορμών, δεν μπορούν να πουν τίποτα για την καλλιτεχνική αξία των έργων τέχνης. Ο Kant, οι δαρβινιστές και οι ψυχολόγοι αγνόησαν το πραγματικό νόημα της μουσικής, που δεν εδράζεται ούτε στην «έννοια», ούτε στα βιολογικά ένστικτα, ούτε στην αισθητηριακή «ευχαρίστηση».
S. Langer (3) Η Langer επανεξετάζει τις θεωρίες συναισθήματος σεσχέσημετημουσική. Αμφισβητεί τόσο την ψυχολογική ερμηνεία (ερέθισμα-αντίδραση) γιατί αγνοεί την καλλιτεχνική μορφή, όσο και την θεωρία της έκφρασης προσωπικών συναισθημάτων του δημιουργού (ή θεωρία της αυτοέκφρασης) γιατί αγνοεί την ποικιλία και δεσμευτικότητα των παραδεδομένωνμουσικώνειδώνκαιμορφών. Καταλήγει: η μουσική έχει το συναισθηματικό της περιεχόμενο όπως η γλώσσα, δηλ. συμβολικά. εν προκαλεί ούτε ανακοινώνει συναισθήματα, αλλά τα συμβολίζει, είναι η «λογική τους έκφραση». Η μουσική είναι ένα λογικό σύστημα.
S. Langer (4) Η προγραμματική μουσική σχολιάζεται αρνητικά, ενώ πιο ενδιαφέρουσα βρίσκει η Langer την ιδέα της δραματικής (=δραματικού χαρακτήρα) μουσικής (λ.χ. Beethoven) Η μουσική αρθρώνει «λεπτοφυή συμπλέγματα συναισθήματος που η γλώσσα δεν μπορεί ούτε να κατονομάσει» (ημουσική«συμπληρώνει» τη γλώσσα) Πως η μουσική γίνεται σύμβολο; Με το να κατέχει δυναμικές ιδιότητες ανάλογες των συναισθημάτων, με το να εκφράζει συμβολικά τη δυναμική τους.
S. Langer (5) Ημουσικήόμωςδενταυτίζεται μετηγλώσσα, αφού δεν έχει κυριολεκτικό νόημα και λεξιλόγιο. Η μουσική αποκαλύπτει όλα όσα η γλώσσα δεν μπορεί να διατυπώσει. Ενάντια στο φορμαλισμό, ο οποίος στην ουσία ταυτίζει το περιεχόμενο με τη μορφή. Το μουσικό νόημα είναι πολυσήμαντο, δεν έχει μονοσήμαντη αναφορά. Η ίδια μελωδία ή τονικότητα μπορεί να θεωρηθεί εναλλάξ χαρούμενη και θλιμμένη. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι για το λόγο αυτό δεν έχει συναισθηματικό περιεχόμενο (ενάντια στον Hanslick). Η μουσική είναι ένα ιδιάζον σύμβολο που η Langer αποκαλεί «ανολοκλήρωτο» ή «ακατανάλωτο» (unconsummated symbol)