Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Α Ι Γ Α Ι Ο Υ

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Α Ι Γ Α Ι Ο Υ Σ χ ο λ ή Ε π ι σ τ η μ ώ ν τ η ς Δ ι ο ί κ η σ η ς Τ μ ή μ α Δ ι ο ί κ η σ η ς Ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ω ν Μ Β Α Αναγνώριση Ρύθμιση Συναισθήματος και Διαπολιτισμική Προσαρμογή Επιβλέπουσα: Λέκτορας Κυριακίδου Ολίβια Βαθμολογητής Β : Επίκουρος Καθηγητής Κωνσταντόπουλος Νικόλαος Εισηγήτρια: Τρυφωνοπούλου Γαλανή Χίος Οκτώβριος, 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή... 3 2. Συναισθηματική Νοημοσύνη... 4 2.1. Έννοια... 4 2.2. Θεωρητικά μοντέλα Συναισθηματικής Νοημοσύνης... 5 2.2.1. Το μοντέλο ικανοτήτων των Mayer και Salovey... 5 2.2.2. Το μοντέλο δεξιοτήτων του Daniel Goleman... 6 2.2.3. Το μοντέλο του Bar-On για τη συναισθηματική-κοινωνική νοημοσύνη... 8 2.3. Σχέση Συναισθηματικής Νοημοσύνης και Κουλτούρας... 8 3. Η έννοια της Νοημοσύνης Κουλτούρας... 10 4. Παράγοντες που καθορίζουν τη Συναισθηματική Νοημοσύνη... 12 4.1. Ανεξάρτητος και αλληλοεξαρτώμενος εαυτός... 12 4.2. Ατομικισμός και συλλογικότητα... 13 4.3. Η σχέση τους με την κουλτούρα... 15 5. Μεθοδολογία... 17 5.1. Δείγμα... 17 5.2. Κλίμακες Ερωτηματολογίου... 18 6. Ανάλυση Αποτελεσμάτων... 22 6.1. Ανάλυση Παραγόντων... 22 6.2. Ανάλυση Αξιοπιστίας... 22 6.3. Ανάλυση Συσχέτισης... 23 6.4. Διαφορές μεταξύ των χωρών για τις μεταβλητές... 24 6.5. Ανάλυση Παλινδρόμησης... 30 7. Συμπεράσματα... 32 8. Παράρτημα... 34 8.1. Ερωτηματολόγιο... 34 8.2. Περιγραφικά Στατιστικά... 40 8.3. Ανάλυση Παραγόντων... 43 8.4. Ανάλυση Αξιοπιστίας... 53 8.5. Ανάλυση Συσχέτισης... 58 8.6. Διαφορές μεταξύ των χωρών για τις μεταβλητές (One-Way ANOVA)... 60 8.7. Παλινδρόμηση... 74 9. Βιβλιογραφία... 78 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όταν διάβασα το βιβλίο του Daniel Goleman με τίτλο «Η συναισθηματική νοημοσύνη. Γιατί το EQ είναι πιο σημαντικό από το IQ» πρέπει να ομολογήσω πως αρκετά πράγματα ξεκίνησα να τα παρατηρώ, να τα αντιλαμβάνομαι και κυρίως να πράττω με διαφορετικό τρόπο. Η βασική έννοια που προσπαθεί να εισαγάγει ο συγγραφέας είναι αυτή της «συναισθηματικής νοημοσύνης», δηλαδή της ικανότητας μας να αναγνωρίζουμε, να κατανοούμε και να ελέγχουμε τα συναισθήματα μας και τα συναισθήματα των ανθρώπων γύρω μας. Έχουμε συναισθήματα σε όλες τις στιγμές της ζωής μας, καθημερινά. Μπορεί να χαρούμε με κάτι που θα ακούσουμε, να αγχωθούμε από ένα σχόλιο, να στεναχωρηθούμε με κάτι που διαβάσαμε ή να γελάσουμε με ένα καλό αστείο και να νιώσουμε ευτυχισμένοι. Μπορεί να νιώθουμε μοναξιά, αγάπη, θλίψη, φόβο και χιλιάδες άλλα συναισθήματα που επηρεάζουν όχι μόνο τη διάθεση μας τη συγκεκριμένη στιγμή που τα νιώθουμε αλλά και τη συμπεριφορά μας απέναντι στους άλλους. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια», «το να είσαι οργισμένος είναι εύκολο. Το να εξοργιστείς όμως με το σωστό άτομο, για το σωστό λόγο, στο σωστό βαθμό, τη σωστή στιγμή, για το σωστό σκοπό και με το σωστό τρόπο, αυτό είναι δύσκολο». Ωστόσο η συναισθηματική νοημοσύνη καθορίζεται από διάφορους παράγοντες (ανεξάρτητο και αλληλοεξαρτώμενο εαυτό, ατομικισμό και συλλογικότητα) τους οποίους και αποφασίσαμε να μελετήσουμε μέσα από μια διαπολιτισμική έρευνα τα αποτελέσματα της οποίας θα δούμε παρακάτω. 3

2. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ 2.1. ΕΝΝΟΙΑ Η έννοια της νοημοσύνης (IQ) είναι πολυδιάστατη και αυτό είναι κάτι που οι περισσότεροι άνθρωποι συνηθίζουν να αγνοούν αφού τα λεγόμενα Τεστ Ευφυΐας (IQ Test) είναι εξαιρετικά δημοφιλή και η υψηλή απόδοση σε αυτά θεωρείται ως ένας βασικός παράγοντας επιτυχίας στη ζωή. Τα τελευταία χρόνια έρευνες των ψυχολόγων έδειξαν ότι συχνά άνθρωποι με υψηλό IQ καταλήγουν να εργάζονται για ανθρώπους με μέτριο IQ. Αυτό εκ πρώτης όψεως μοιάζει παράλογο εκτός αν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι στην πραγματικότητα τα τεστ αυτού του είδους δεν βαθμολογούν τις ικανότητες που μετρούν περισσότερο στη ζωή, αλλά εκτιμούν την ικανότητα να κάνεις το συγκεκριμένο τεστ. Πολύ πριν οι ψυχολόγοι αρχίσουν να μετρούν τη νοημοσύνη, ο Δαρβίνος μίλησε για τη σημασία των συναισθημάτων στην επιβίωση και την προσαρμογή των ανθρώπων και των ζώων. Μάλιστα το 1872 δημοσίευσε ένα βιβλίο στο οποίο υποστήριζε ότι τα συναισθήματα εξυπηρετούν δύο βασικές λειτουργίες για την επιβίωση του ανθρώπου: Πρώτον, ενεργοποιούν και παρακινούν τον άνθρωπο να αναλάβει δράση και δεύτερον, βοηθούν στη μεταφορά των πληροφοριών από μια ομάδα σε μια άλλη. Στις δεκαετίες του 20ού αιώνα, παρόλο που παραδοσιακοί ορισμοί της νοημοσύνης υπογράμμισαν τη σημασία γνωστικών εννοιών, όπως η μνήμη, διάφοροι ερευνητές άρχισαν να αναγνωρίζουν τη σημασία των μη γνωστικών πτυχών. Παραδείγματος χάριν, από το 1920, ο E. L. Thorndike στο πανεπιστήμιο της Κολούμπια, χρησιμοποίησε τον όρο «κοινωνική νοημοσύνη» για να περιγράψει τη δυνατότητα κατανόησης και διαχείρισης των άλλων. Ομοίως, το 1940, ο David Wechsler μίλησε για την επιρροή «μη διανοητικών παραγόντων» ή «συναισθηματικών παραγόντων» στη συμπεριφορά, ενώ το 1975 ο Howard Gardner μίλησε για την «πολλαπλή νοημοσύνη» που περιλάμβανε τη διαπροσωπική νοημοσύνη (η ικανότητα να γίνουν κατανοητές οι προθέσεις, τα κίνητρα και οι επιθυμίες άλλων ανθρώπων) και την ενδοπροσωπική νοημοσύνη (η ικανότητα να γίνει κάποιος κατανοητός, να εκτιμηθούν τα συναισθήματα, οι φόβοι και τα κίνητρα του). Κατά την άποψη του Gardner, οι παραδοσιακοί τύποι νοημοσύνης, όπως το IQ, αποτυγχάνουν να εξηγήσουν πλήρως αυτή τη γνωστική δυνατότητα. Η πρώτη εφαρμογή του όρου «συναισθηματική νοημοσύνη» αποδίδεται στη διδακτορική διατριβή του Wayne Payne, «A study of emotion: Developing emotional intelligence» το 1985. Ο Payne, εντούτοις, δεν δημοσίευσε τη θεωρία του, έτσι το άρθρο που δημοσιεύτηκε το 1990 από τους Peter 4

Salovey και John D. Mayer (1990) είναι η πρώτη συστηματική θεώρηση της έννοιας. Αλλά ήταν η δημοσίευση του best seller του Daniel Goleman «Emotional Intelligence: Why it can matter more than IQ» που ο όρος έγινε ευρέως γνωστός. Έκτοτε, άρχισαν να εμφανίζονται αρκετά άρθρα επιδιώκοντας έναν ορισμό της συναισθηματικής νοημοσύνης. 2.2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ 2.2.1. Το μοντέλο ικανοτήτων των Mayer και Salovey Οι ψυχολόγοι Mayer και Salovey όρισαν τη συναισθηματική νοημοσύνη ως η ικανότητα: 1) Να γνωρίζεις πώς νιώθεις, πώς νιώθουν οι άλλοι και τι πρέπει να κάνεις για αυτό. 2) Να γνωρίζεις τι σε κάνει να αισθάνεσαι καλά, τι σε κάνει να αισθάνεσαι άσχημα και πώς να πας από το «άσχημα» στο «καλά». 3) Η συναισθηματική αυτογνωσία, η ευαισθησία και οι διαχειριστικές ικανότητες που μας βοηθούν να μεγιστοποιήσουμε την μακροπρόθεσμη ευτυχία και επιβίωσή μας. Υποστήριξαν ότι «η συναισθηματική νοημοσύνη περικλείει την ικανότητα να αντιλαμβάνεσαι με ακρίβεια, να εκτιμάς και να εκφράζεις το συναίσθημα, την ικανότητα να αναδύεις και να γεννάς συναισθήματα όταν αυτά βοηθούν τη σκέψη, την ικανότητα να καταλαβαίνεις το συναίσθημα και την συναισθηματική γνώση, και την ικανότητα να ελέγχεις τα συναισθήματα ώστε να προωθείς τη συναισθηματική και διανοητική ανάπτυξη». Οι ίδιοι ονόμασαν το μοντέλο τους μοντέλο «ικανοτήτων». Το μοντέλο αυτό θεωρεί τα συναισθήματα χρήσιμες πηγές πληροφοριών που βοηθούν να καταλάβουμε το κοινωνικό περιβάλλον. Χρησιμοποιώντας την επαγωγική προσέγγιση εστιάζει σε τέσσερις, αλληλένδετες, σημαντικές ικανότητες, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ τους με ιεραρχικό τρόπο: 1. Η ικανότητα αντίληψης των συναισθημάτων με ακρίβεια. 2. Η ικανότητα χρήσης των συναισθημάτων για τη διευκόλυνση της σκέψης. 3. Η ικανότητα κατανόησης των συναισθημάτων. 4. Η ικανότητα διαχείρισης των συναισθημάτων. Πιο συγκεκριμένα, η αντίληψη των συναισθημάτων είναι η ικανότητα να προσδιορίσει κανείς ακριβώς τα συναισθήματα τα δικά του και των άλλων, καθώς επίσης και η δυνατότητα να εκφραστούν αυτά. Η αντίληψη των συναισθημάτων αντιπροσωπεύει μια βασική πτυχή της συναισθηματικής νοημοσύνης, δεδομένου ότι καθιστά δυνατή όλη την υπόλοιπη επεξεργασία των συναισθηματικών πληροφοριών. 5

Η χρησιμοποίηση των συναισθημάτων περιλαμβάνει την ενίσχυση της διαδικασίας της σκέψης με τη χρησιμοποίηση των συναισθημάτων για να παρθούν αποφάσεις. Η χρήση τους γίνεται με σκοπό να αλλάξει η διαδικασία της σκέψης, παραδείγματος χάριν, προσπαθώντας να δεσμευτεί μια θετική διάθεση προκειμένου να αντιμετωπιστεί ένα σύνθετο πρόβλημα ή δίλημμα. Το συναισθηματικά ευφυές άτομο χρησιμοποιεί τις διαθέσεις του για να πετύχει τον στόχο του. Η κατανόηση των συναισθημάτων είναι η ικανότητα κατανόησης σύνθετων συναισθημάτων και πώς αυτά λειτουργούν στην κοινωνία. Κάτι τέτοιο απαιτεί την κατοχή ενός ακριβούς λεξιλογίου συναισθημάτων και την ικανότητα της μεταξύ τους διάκρισης. Επιπλέον, η κατανόηση των συναισθημάτων περιλαμβάνει τη γνώση ότι εντελώς διαφορετικά συναισθήματα μπορούν να εμφανιστούν συγχρόνως και να διαφοροποιηθούν. Άρα πρέπει να είναι κανείς ευαίσθητος στις μικρές παραλλαγές και τις διάφορες εκφάνσεις τους ώστε να είναι σε θέση να αναγνωρίσει και να περιγράψει πώς αυτά εξελίσσονται με το πέρασμα του χρόνου. Η διαχείριση των συναισθημάτων περιλαμβάνει έννοιες όπως η αυτογνωσία, να είναι δηλαδή κανείς σε θέση να γνωρίζει καλά τον εαυτό του, η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν τα συναισθήματα για να παρακινήσουν ή να εμπνεύσουν, η δυνατότητα να ελεγχθούν τα συναισθήματα έτσι ώστε να μην καταστρέφουν το άτομο επιτρέποντάς του να λειτουργεί «εν βρασμώ ψυχής» και να οδηγείται σε παράνομες πράξεις. Το συναισθηματικά ευφυές πρόσωπο μπορεί να εκμεταλλευτεί τα συναισθήματά του, ακόμη και τα αρνητικά, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να κατορθώσει να επιτύχει τους στόχους του. 2.2.2. Το μοντέλο δεξιοτήτων του Daniel Goleman Ένα δεύτερο δημοφιλές μοντέλο είναι το μοντέλο δεξιοτήτων ή απόδοσης του Daniel Goleman. Όπως και το προηγούμενο, και αυτό θεωρεί ως πρώτο και βασικό στοιχείο την αποδοχή του συναισθήματος. Στο έργο του «Working with Emotional Intelligence» (1998), ο Daniel Goleman υποστήριξε ότι η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί τον μεγαλύτερο προάγγελο επιτυχίας στον εργασιακό χώρο. Σε αυτή την περίπτωση, ωστόσο, εστιάζει στην αντίληψη του ατόμου για τα συναισθήματά του (αυτοαντίληψη) και στην αντίληψη των συναισθημάτων των άλλων (κοινωνική αντίληψη). Αυτά τα δύο στοιχεία σχετίζονται με την αναγνώριση του συναισθήματος ενώ τα υπόλοιπα δύο, η αυτοδιαχείριση και η διαχείριση των σχέσεων, σχετίζονται με τη ρύθμιση του συναισθήματος. Επίσης σαν τους Salovey και Mayer, ο Goleman πρότεινε ένα είδος ιεραρχικών σχέσεων ανάμεσα σε αυτά τα συστατικά στοιχεία. Για την ακρίβεια, η αυτοαντίληψη είναι αυτή που στηρίζει την 6

έννοια της αυτοδιαχείρισης και της κοινωνικής αντίληψης, η οποία με τη σειρά της παρέχει τη βάση για τη διαχείριση των σχέσεων. Οι έννοιες αυτές αναλύονται παρακάτω: Αυτοαντίληψη, είναι η ικανότητα κάποιου να αναγνωρίζει τα δικά του συναισθήματα και των άλλων, να βλέπει πώς αυτά τα συναισθήματα επηρεάζουν την απόδοση, η συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων του, η αναγνώριση του αντίκτυπου των συναισθημάτων για να παρθούν αποφάσεις. Βάση της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η αυτογνωσία, «να ξέρει κανείς τον εαυτό του». Η αυτογνωσία διαμορφώνει το πλαίσιο για τις υπόλοιπες δεξιότητες που διατηρούν το κίνητρο, που συντονίζονται με την ευαισθησία μας για τα συναισθήματα των άλλων και που αναπτύσσουν καλές σχέσεις με τους συναδέλφους μας. Αυτοδιαχείριση, είναι η ικανότητα να ελεγχθούν τα αρνητικά συναισθήματα, η ύπαρξη της ευσυνειδησίας, της προσαρμοστικότητας, η λήψη πρωτοβουλίας. Όταν κάποιος διαθέτει αυτογνωσία τότε είναι ευκολότερο να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του και να ελεγχθούν τα συναισθήματά του έτσι ώστε να μην παρεμποδίζουν την απόδοση στην εργασία ή την προσωπική ζωή. Η έννοια του συναισθηματικού αυτοελέγχου δεν έχει να κάνει με την άρνηση ή την καταπίεση των αληθινών συναισθημάτων και του αυθορμητισμού. Αντιθέτως, υπονοεί ότι επιλέγουμε τον τρόπο με τον οποίο θα εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, κρατώντας ισορροπία. Κοινωνική αντίληψη, που σχετίζεται με την έννοια της ενσυναίσθησης. Ενσυναίσθηση είναι η δυνατότητα να μπορεί κανείς να αποκωδικοποιεί τα συναισθήματα των άλλων, να συνειδητοποιεί τι αισθάνονται και τι σκέφτονται, δείχνοντας ενεργό ενδιαφέρον για τις ανησυχίες τους. Η βασική ικανότητα που απαιτείται για την ανάπτυξη της κοινωνικής αντίληψης είναι το να είναι κανείς σε θέση να αφουγκράζεται τις ανάγκες των άλλων (Lanser, 2000). Αυτή η ικανότητα αναφέρεται και ως ενσυναίσθηση. Διαχείριση σχέσεων, η οποία προϋποθέτει ένα πλήθος κοινωνικών δεξιοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας επικοινωνίας, της δυνατότητας επιρροής των άλλων, τη ρύθμιση της σύγκρουσης, τη συνεργασία και την προώθηση της ομαδικής δουλειάς. Οι συναισθηματικές δεξιότητες δεν είναι έμφυτες αλλά μαθαίνονται με το πέρασμα του χρόνου και πρέπει να αναπτυχθούν από το άτομο προκειμένου να αποδώσει και να επιτύχει τους στόχους του. Σύμφωνα με τον Goleman (1998), «η κοινωνική δεξιότητα είναι το αποκορύφωμα των άλλων διαστάσεων της συναισθηματικής νοημοσύνης. Οι άνθρωποι με κοινωνικές ικανότητες τείνουν να είναι αισιόδοξοι, παρά τις αρχικές οπισθοδρομήσεις ή την αποτυχία». 7

2.2.3. Το μοντέλο του Bar-On για τη συναισθηματική-κοινωνική νοημοσύνη Ένα άλλο μοντέλο που χρήζει προσοχής είναι του Reuven Bar-On (2006), το οποίο επίσης δίνει πολύ μεγάλη σημασία στις ικανότητες του ατόμου. Το μοντέλο αυτό έχει πέντε διαστάσεις: 1. Προσωπική, που περιλαμβάνει ικανότητες όπως η συναισθηματική αυτοαντίληψη. 2. Διαπροσωπική, που περιλαμβάνει τη συναισθηματική ταύτιση και τις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν. 3. Διαχείριση άγχους, που αναφέρεται στην αντοχή στο άγχος και στον έλεγχο της παρόρμησης. 4. Προσαρμοστικότητα, που σχετίζεται με την ευελιξία, τον έλεγχο της πραγματικότητας και την επίλυση προβλημάτων. 5. Γενική διάθεση, που περιλαμβάνει την αισιοδοξία και την ευτυχία. Ο Bar-On προϋποθέτει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη αναπτύσσεται και μπορεί να βελτιωθεί μέσω της εκπαίδευσης. Υποθέτει ότι τα άτομα με υψηλότερη από τη μέση EQ επιτυγχάνουν τους στόχους τους, ενώ μια χαμηλή EQ μπορεί να οδηγήσει στην έλλειψη επιτυχίας και στην εμφάνιση συναισθηματικών προβλημάτων. Γενικά, θεωρεί ότι η συναισθηματική νοημοσύνη και η γνωστική νοημοσύνη συμβάλουν εξίσου στη γενικότερη νοημοσύνη ενός προσώπου, και όλα αυτά αποτελούν ένδειξη της δυνατότητας κάποιου να επιτύχει ή όχι στη ζωή του. 2.3. Σχέση Συναισθηματικής Νοημοσύνης και Κουλτούρας Υπάρχει ένας διάχυτος μύθος ότι οι άνθρωποι από διαφορετικές κουλτούρες έχουν διαφορετικά συναισθήματα. Ωστόσο η επιστήμη της νευρολογίας διδάσκει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν το ίδιο είδος νευροδιαβιβαστών. Άρα τα συναισθήματα είναι τα ίδια παρόλο που αναγνωρίζεται πως οι διάφορες κουλτούρες παρουσιάζουν σημαντικές γεωπολιτικές και οργανωτικές διαφορές. Τι είναι όμως η κουλτούρα; Η κουλτούρα ορίζεται ως ένα σώμα μοιρασμένης γνώσης: της γνώσης για το ποια θεωρείται κατάλληλη συμπεριφορά. Οι ανθρώπινες πράξεις, οι χειρονομίες, ο τρόπος ομιλίας που φέρει ένας άνθρωπος σε μια διεθνή επαγγελματική συμφωνία επιτρέπει ένα μεγάλο εύρος ερμηνειών, συμπεριλαμβάνοντας και αυτές που μπορούν να οδηγήσουν σε παρεξηγήσεις κάνοντας εν τέλει την επικοινωνία αδύνατη. Η κουλτούρα είναι πολύ ισχυρή και καθορίζει την αντίληψη των ανθρώπων για την κατάλληλη συμπεριφορά, τις αξίες, τη γλώσσα, τις συνήθειες, ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο ορίζεται η επιτυχία (Freedman, 2007). 8

Όταν το συναισθηματικό μήνυμα είναι λεπτό και περίπλοκο, τόσο δυσκολότερο είναι να διαβαστεί από διαφορετικές κουλτούρες. Γι αυτό, όταν αυξάνεται η πολυπλοκότητα του μηνύματος, απαιτείται περισσότερη συναισθηματική νοημοσύνη προκειμένου να δούμε μέσα από τις πολιτιστικές προκαταλήψεις. Η συναισθηματική νοημοσύνη μοιάζει με τη νοημοσύνη κουλτούρας ως προς το ότι η συναισθηματική νοημοσύνη είναι από τη φύση της πολυδιάστατη και περιλαμβάνει και τη συμπεριφοριστική και τη γνωστική όψη όπως και η νοημοσύνη κουλτούρας. Ωστόσο ενώ η συναισθηματική νοημοσύνη έχει αξία σε ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό περιβάλλον, είναι πιθανό να μην έχει καμία σημασία σε ένα άλλο, με διαφορετικούς για παράδειγμα κανόνες για την κοινωνική συμπεριφορά. Επιπροσθέτως, η συναισθηματική νοημοσύνη περιλαμβάνει την ικανότητα κάποιου να αναγνωρίζει και να εκφράζει τα συναισθήματά του ενώ η κουλτούρα μπορεί να επηρεάσει τους ίδιους τους κανόνες έκθεσης των συναισθημάτων. Επιπλέον έχουμε στοιχεία ότι υπάρχουν συγκεκριμένες νόρμες για την εμπειρία των συναισθημάτων. Γι αυτό και η συναισθηματική νοημοσύνη είναι προϊόν της κουλτούρας μέσα στην οποία αναπτύχθηκε και περιορίζεται από αυτήν (Thomas, 2006). Τέλος, η διαπολιτισμική θεώρηση της συναισθηματικής νοημοσύνης έχει ιδιαίτερη σημασία στην παγκόσμια οικονομία. Στο βαθμό που τα συναισθήματα αποτελούν μια παγκόσμια γλώσσα και οι άνθρωποι σε όλες τις κουλτούρες και τα μέρη μοιράζονται μια παρόμοια άποψη για ανθρώπινα χαρακτηριστικά όπως η τιμιότητα και η αυθεντικότητα, η ικανότητα να διαβάζουμε και να γράφουμε τη γλώσσα των συναισθημάτων είναι ανεκτίμητη. Είναι σημαντικό όχι μόνο να αναγνωρίζουμε τις πολιτιστικές διαφορές αλλά και να τις σεβόμαστε και να συμβιβαζόμαστε με αυτές (Trompenaars & Woolliams, 2000). 9

3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ Σε έναν κόσμο όπου η διασυνοριακή επικοινωνία είναι ρουτίνα, σημαντική έννοια αποτελεί η νοημοσύνη κουλτούρας (Cultural Intelligence). Η νοημοσύνη κουλτούρας συνδέεται με τη συναισθηματική νοημοσύνη αλλά αρχίζει εκεί που αυτή σταματάει. Η νοημοσύνη κουλτούρας είναι η εκ φύσεως δυνατότητα κάποιου να ερμηνεύει τις άγνωστες και διφορούμενες χειρονομίες ατόμων με διαφορετική κουλτούρα από τη δική του με τον τρόπο που θα το έκαναν οι όμοιοί του. Το άτομο χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του για να κατανοήσει ότι τα πρόσωπα με τα οποία αλληλεπιδρά αν και ανήκουν σε διαφορετική κουλτούρα μοιάζουν σε πολλά. Έπειτα από πολλή προσοχή καταλήγει σε σχέδια συμπεριφοράς προβλέποντας πώς θα αντιδράσουν την επόμενη στιγμή και βγάζει συμπεράσματα μένοντας μακριά από στερεότυπα. Συχνά όμως, ακόμη και οι πιο επιτυχημένοι στον τομέα τους δυσκολεύονται να καταλάβουν τις αντιλήψεις των ατόμων με διαφορετική κουλτούρα από τη δική τους και να γίνουν αποδεκτοί από αυτά τα άτομα και το περιβάλλον τους. Αυτό συμβαίνει ιδιαίτερα σε όσους ταυτίζονται πλήρως με τις συνήθειες και τις νόρμες της δικής τους κουλτούρας, με συνέπεια να αποξενώνονται πλήρως όταν έρχονται σε επαφή με άλλα ήθη και έθιμα και να αδυνατούν να τα κατανοήσουν ακόμη και στον ελάχιστο βαθμό. Γι αυτό και μερικές φορές μόνο όσοι αποστασιοποιούνται από την κουλτούρα τους μπορούν να υιοθετήσουν χωρίς πολύ κόπο τις συνήθειες και τη γλώσσα του σώματος ενός ξένου. Η νοημοσύνη κουλτούρας αποτελείται από τρία συστατικά μέρη: Το γνωστικό (το «κεφάλι»), το φυσικό (το «κορμί») και το συναισθηματικό / παρακινητικό (η «καρδιά»). Συγκεκριμένα (Earley & Mosakowski, 2004): Το «κεφάλι». Συνδέεται με την κατανόηση των διαφορών μεταξύ των πολιτισμών μέσα από τις πληροφορίες που παίρνουμε κάνοντας, για παράδειγμα ερωτήσεις για το πώς λειτουργούν οι άνθρωποι σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Βεβαίως, η απλή εκμάθηση των πεποιθήσεων, εθίμων, συνηθειών αλλά και ταμπού μιας ξένης κουλτούρας στην πραγματικότητα δεν προετοιμάζει το άτομο να αντιμετωπίσει κάθε πιθανό πρόβλημα ούτε εμποδίζει τις γκάφες. Άλλωστε η γνώση του νοήματος ενός εθίμου μπορεί να αποβεί άσκοπη διότι οι ντόπιοι, όταν πρόκειται να δώσουν εξηγήσεις σε ξένους, είναι συχνά επιφυλακτικοί ή δεν μπορούν να δώσουν αναλυτικές πληροφορίες για την κουλτούρα τους κι έτσι ο ξένος πρέπει να μηχανευτεί στρατηγικές εκμάθησης. Παρόλο που οι περισσότεροι άνθρωποι δυσκολεύονται να βρουν ένα σημείο πρόσβασης σε μια ξένη κουλτούρα, ένα άτομο με υψηλή CQ βρίσκει κοινά σημεία «κλειδιά» με τη δική του κουλτούρα. 10

Το «κορμί». Πολλές διαφορές κουλτούρας αντικατοπτρίζονται στις πράξεις των ανθρώπων. Για παράδειγμα, ο τρόπος που γίνεται μια απλή χειραψία διαφέρει από κουλτούρα σε κουλτούρα. Υιοθετώντας τις ξένες συνήθειες το άτομο κατανοεί με τον καλύτερο τρόπο πώς είναι να ανήκει σε διαφορετική κουλτούρα ενώ οι άλλοι αρχίζουν να τον εμπιστεύονται και σταδιακά ανοίγονται περισσότερο. Αυτό βεβαίως προϋποθέτει ότι δεν διακατέχεται από βαθιά επιφύλαξη απέναντι στους άλλους. Η ανικανότητα να λάβει τα μηνύματα που του στέλνουν και να ανταποκριθεί στις χειρονομίες που χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη κουλτούρα αντανακλά χαμηλό βαθμό νοημοσύνη κουλτούρας. Η «καρδιά». Το στοιχείο αυτό συγγενεύει περισσότερο με τη συναισθηματική νοημοσύνη (Osborn, 2006). Είναι η ικανότητα του ατόμου να μπει στη θέση του άλλου και να συνδεθεί μαζί του αλλάζοντας ολοκληρωτικά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, μιλάει ή φέρεται. Η καλή συνεργασία των τριών παραπάνω στοιχείων είναι απαραίτητη για να μπορούμε να μιλάμε για υψηλή νοημοσύνη κουλτούρας. Η νοημοσύνη κουλτούρας αναπτύσσεται σιγά σιγά, και είναι απίθανο να φανούν δραματικές αλλαγές σε μικρό χρονικό διάστημα, διότι η διαδικασία ανάπτυξής της απαιτεί εμπειρική μάθηση. Απαιτεί ένα βασικό επίπεδο γνώσης, την απόκτηση νέας γνώσης και εναλλακτικές οπτικές μέσα από την παρατήρηση, την προσαρμογή και την αφομοίωση αυτής της γνώσης μέσα από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις σε συμπεριφοριστική ικανότητα. Η κοινωνική μάθηση είναι ένας πολύ καλός δρόμος μέσα από τον οποίο οι εμπειρίες μεταφράζονται σε γνώση και ικανότητες. Η κοινωνική μάθηση περιλαμβάνει την προσοχή σε κάθε κατάσταση, τη διατήρηση της γνώσης που αποκτήθηκε, την αναπαραγωγή των συμπεριφοριστικών ικανοτήτων που παρατηρήθηκαν και τελικά τη λήψη ανατροφοδότησης όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της υιοθετημένης συμπεριφοράς (Thomas, 2006). 11

4. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ ΤΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ 4.1. Ανεξάρτητος και αλληλοεξαρτώμενος εαυτός Η συναισθηματική νοημοσύνη δεν λειτουργεί αυτόνομα αλλά επηρεάζεται από τις διάφορες κουλτούρες και για την ακρίβεια από συγκεκριμένους παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν και συστηματοποιούν τις κουλτούρες, με αποτέλεσμα να αποτελούν εργαλεία μέτρησής της. Δύο από αυτούς τους παράγοντες είναι ο ανεξάρτητος και ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός. Όπως γνωρίζουμε, η άποψη του ατόμου για το περιβάλλον του και τον κόσμο γενικότερα επηρεάζεται από την κουλτούρα στην οποία ανήκει, αλλά αυτό που κατά βάση έχει ιδιαίτερη σημασία είναι τι πιστεύει το άτομο για τον εαυτό του και τους άλλους, και κατ επέκταση ποια είναι η σχέση του με αυτούς. Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «εαυτός» αναφερόμαστε στο σύνολο των σκέψεων, των συναισθημάτων και των πράξεων που αφορούν τη σχέση μας με τους άλλους και μας διαφοροποιούν από αυτούς. Αυτός ο «εαυτός» είναι δύο ειδών: ανεξάρτητος και αλληλοεξαρτώμενος. Οι Markus & Kitayama (1991) υποστήριξαν ότι αυτοί οι δύο τύποι συμπεριφοράς συναντώνται στις Ασιατικές (συλλογικές) και Δυτικές (ατομιστικές) κουλτούρες. Εδώ προτείνουμε ότι τα άτομα οποιασδήποτε κουλτούρας έχουν και ανεξάρτητο και αλληλοεξαρτώμενο εαυτό και αυτό μπορεί να μετρηθεί. Αυτό υποστήριξε και ο Hofstede (1980) λέγοντας ότι «είμαστε και αλλοκεντρικοί (αλληλοεξαρτώμενοι) και ιδιοκεντρικοί (ανεξάρτητοι)». Ανάλογα με την ανάπτυξη των δύο οπτικών του εαυτού μας και την εκάστοτε κατάσταση που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, αναφερόμαστε στον έναν ή στον άλλο εαυτό. Σε μερικές κουλτούρες οι περισσότερες καταστάσεις θεωρούνται αλλοκεντρικές και σε άλλες κουλτούρες οι περισσότερες θεωρούνται ιδιοκεντρικές (Triandis, 1994, p. 46). Πιο συγκεκριμένα: Ο ανεξάρτητος εαυτός, από τη μια, ορίζεται ως «μοναχικός και σταθερός» και διαχωρίζεται από το κοινωνικό σύνολο. Ο ανεξάρτητος εαυτός δίνει έμφαση (α) στις εσωτερικές ικανότητες, στις σκέψεις και στα συναισθήματα του ατόμου, (β) στο ότι κάθε άτομο είναι μοναδικό και στην αξία της έκφρασης του εαυτού του καθενός, (γ) στην κατανόηση των εσωτερικών χαρακτηριστικών και στην προώθηση των ατομικών στόχων, (δ) στην ευθύτητα της επικοινωνίας. Τα άτομα που έχουν ισχυρά ανεπτυγμένο τον ανεξάρτητο εαυτό τους δίνουν μεγαλύτερη σημασία στις δικές τους ικανότητες, στα δικά τους χαρακτηριστικά και στους δικούς τους στόχους απ ότι στις σκέψεις, τα 12

συναισθήματα ή τις πράξεις των άλλων. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο εκφράζεται άμεσα οποτεδήποτε και οπουδήποτε και δεν διστάζει να πει αυτό που σκέφτεται (Singelis, 1994). Ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός, από την άλλη πλευρά, ορίζεται ως «ευέλικτος και μεταβαλλόμενος». Δίνει έμφαση (α) σε εξωτερικές καταστάσεις όπως η κοινωνική θέση, οι ρόλοι και οι σχέσεις μέσα στην ομάδα, (β) στο κατά πόσο το άτομο ταιριάζει και ανήκει στη συγκεκριμένη ομάδα, (γ) στην κατοχή της σωστής θέσης και στη δέσμευση στη σωστή πράξη, (δ) στην έμμεση επικοινωνία και στην ικανότητα να διαβάζει κανείς τις σκέψεις των άλλων. Όταν τα άτομα με υψηλά ανεπτυγμένο τον αλληλοεξαρτώμενο εαυτό τους σκέφτονται τον εαυτό τους και τους άλλους έχουν την αίσθηση ότι ο εαυτός τους και οι άλλοι αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι. Επιπροσθέτως, και ο εαυτός και οι άλλοι δεν διαχωρίζονται από μια κατάσταση αλλά διαμορφώνονται από αυτήν. Οι αρμονικές διαπροσωπικές σχέσεις και η ικανότητα προσαρμογής σε διάφορες καταστάσεις είναι πολύ σημαντικές για τον αλληλοεξαρτώμενο εαυτό. Γι αυτό το λόγο και ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός τείνει να επικοινωνεί έμμεσα και να δίνει μεγάλη προσοχή στα συναισθήματα και στις μύχιες σκέψεις των άλλων. Αντίθετα από τον ανεξάρτητο εαυτό, ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός βασίζεται στους άλλους, στις σχέσεις του με τους άλλους (Singelis, 1994). Τέλος, συνηθίζει να «διαβάζει το μυαλό των άλλων» και γι αυτό διαθέτει υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη. Έτσι καταλήγουμε στην εξής υπόθεση την οποία και θα ελέγξουμε παρακάτω: H1: Κουλτούρες με έντονα αλληλοεξαρτώμενο χαρακτήρα παρουσιάζουν υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη. 4.2. Ατομικισμός και συλλογικότητα Οι έννοιες του ατομικισμού και της συλλογικότητας (κολεκτιβισμού) απασχόλησαν ένα ευρύ φάσμα μελετητών (Kagitcibasi & Berry, 1989). Σύμφωνα με τον Triandis (1995): 1. Οι κολεκτιβιστές ουσιαστικά είναι «ένα σώμα, μια ψυχή» με την ομάδα. Αντίθετα, οι ατομικιστές δίνουν έμφαση στην αυτονομία τους από την ομάδα. Άρα η αντίθεση ανάμεσα στον ανεξάρτητο και αλληλοεξαρτώμενο εαυτό (Markus & Kitayama, 1991) είναι ένα σημαντικό στοιχείο. 2. Οι κολεκτιβιστές έχουν προσωπικούς στόχους που συμπίπτουν με τους στόχους της ομάδας, αλλά εάν υπάρχει ασυμφωνία ανάμεσα στους στόχους θεωρούν ότι είναι ολοφάνερο πως οι στόχοι της ομάδας οφείλουν να μπαίνουν σε προτεραιότητα σε σχέση με τους προσωπικούς τους στόχους. 13

Οι ατομικιστές, αντίθετα, έχουν προσωπικούς στόχους που είτε συμπίπτουν είτε όχι με τους στόχους της ομάδας, είτε υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ τους, θεωρούν ότι είναι ολοφάνερο πως οι προσωπικοί τους στόχοι οφείλουν να μπαίνουν σε προτεραιότητα σε σχέση με τους στόχους της ομάδας. 3. Μεταξύ των κολεκτιβιστών, η κοινωνική συμπεριφορά προβλέπεται μέσα από νόρμες, καθήκοντα και υποχρεώσεις (Bontempo & Rivero, 1992. Miller, 1994). Μεταξύ των ατομικιστών, η κοινωνική συμπεριφορά προβλέπεται μέσα από εξωτερικές διαδικασίες, όπως τα εκάστοτε συμβόλαια που συνάπτει το άτομο. 4. Μεταξύ των κολεκτιβιστών οι σχέσεις έχουν πολύ μεγάλη σημασία, και ακόμη κι αν το κόστος αυτών των σχέσεων ξεπερνά τα οφέλη, τα άτομα τείνουν να διατηρούν τη σχέση. Μεταξύ των ατομικιστών, αν το κόστος αυτών των σχέσεων ξεπερνά τα οφέλη, η σχέση εγκαταλείπεται (Kim, Triandis, Kagitcibasi, & Yoon, 1994). Επιπλέον, είναι σημαντικό να κάνουμε μια διάκριση μεταξύ οριζόντιου και κάθετου ατομικισμού και οριζόντιας και κάθετης συλλογικότητας (Singelis et al., 1995). Οριζόντια συλλογικότητα (Horizontal Collectivism) έχουμε όταν το άτομο βλέπει τον εαυτό του ως μέλος μιας ομάδας και η αξία του εξαρτάται από τα υπόλοιπα μέλη, τα οποία μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους. Σε αυτήν την περίπτωση, το άτομο είναι αλληλοεξαρτώμενο και η ισότητα αποτελεί την ουσία αυτού του όρου. Κάθετη συλλογικότητα (Vertical Collectivism) έχουμε όταν το άτομο βλέπει τον εαυτό του ως μέλος μιας ομάδας αλλά τα μέλη της ομάδας διαφέρουν μεταξύ τους, καθώς ορισμένα διαθέτουν περισσότερο στάτους από τα υπόλοιπα. Ο εαυτός είναι αλληλοεξαρτώμενος και διαφορετικός από τους άλλους. Η ανισότητα είναι αποδεκτή και παρόλο που τα άτομα δεν θεωρούνται όμοια μεταξύ τους η προσφορά και η αυτοθυσία για τα υπόλοιπα μέλη είναι σημαντική. Οριζόντιο ατομικισμό (Horizontal Individualism) έχουμε όταν προβάλλεται ο αυτόνομος εαυτός αλλά το άτομο είναι λίγο πολύ ίσο όσον αφορά την κοινωνική θέση σε σχέση με τους άλλους. Σε αυτήν την περίπτωση, ο εαυτός είναι ανεξάρτητος. Κάθετο ατομικισμό (Vertical Individualism) έχουμε όταν προβάλλεται ο αυτόνομος εαυτός και τα άτομα βλέπουν το ένα το άλλο ως ξεχωριστές οντότητες. Η ανισότητα είναι αναμενόμενη, ο εαυτός ανεξάρτητος και διαφέρει από τους άλλους. Ο ανταγωνισμός είναι σημαντικός. 14

Ο Triandis (1995) υποστήριξε πως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γαλλία αποτελούν παραδείγματα κάθετου ατομικισμού. Η Σουηδία και η Αυστραλία, παραδείγματα οριζόντιου ατομικισμού. Η Ινδία και η παραδοσιακή Ελλάδα, παραδείγματα κάθετης συλλογικότητας και το Ισραήλ παράδειγμα οριζόντιας συλλογικότητας. Σύμφωνα με τα παραπάνω, καταλήγουμε στην παρακάτω υπόθεση την οποία και θα ελέγξουμε: Η2. Κουλτούρες με έντονα συλλογικό χαρακτήρα εμφανίζουν υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη. Οι έννοιες του ατομικισμού και της συλλογικότητας συναντώνται σε ένα ευρύ φάσμα μελετητών, οι οποίοι επισημαίνουν τα εξής: Πολλές αμερικάνικες μειονότητες όπως οι ισπανόφωνοι και οι ασιάτες τείνουν να είναι συλλογικές. Οι μοντέρνες βιομηχανοποιημένες κουλτούρες που αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς τείνουν να είναι ατομιστικές, ενώ οι παραδοσιακές, γεωργικές στατικές κουλτούρες συλλογικές. Οι ανώτερες τάξεις σε όλες τις κουλτούρες τείνουν να είναι ατομιστικές ενώ οι κατώτερες και μεσαίες τάξεις συλλογικές. 4.3. Η σχέση τους με την κουλτούρα Ο Triandis (1989) υποστήριξε πως η κουλτούρα επηρεάζει την ανάπτυξη των δύο εαυτών (ανεξάρτητου και αλληλοεξαρτώμενου). Συγκεκριμένα, οι συλλογικές κουλτούρες ενθαρρύνουν την ανάπτυξη συμπεριφορών που δίνουν προτεραιότητα στην ομάδα ή στο κοινωνικό σύνολο (όπως ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός) ενώ οι ατομιστικές κουλτούρες τις συμπεριφορές που σχετίζονται στενά με τις επιθυμίες του ατόμου (ο ανεξάρτητος εαυτός). Η κουλτούρα έπειτα ασκεί επίδραση στη συμπεριφορά επηρεάζοντας την εικόνα του ατόμου και παρέχοντας το ανάλογο με τις περιστάσεις πλαίσιο. Για παράδειγμα, φανταστείτε έναν φοιτητή που οι συμβουλές του πατέρα σχετικά με το ποια κατεύθυνση θα ακολουθήσει στο πανεπιστήμιο έρχονται σε αντίθεση με τις δικές του επιθυμίες. Στην περίπτωση που η ατομιστική κουλτούρα του ενθαρρύνει τον ανεξάρτητο εαυτό οι συμβουλές του πατέρα πιθανώς δεν θα έχουν καμία ισχύ. Αντιθέτως, σε μια συλλογική κουλτούρα, ο φοιτητής που έρχεται αντιμέτωπος με μία τέτοια κατάσταση θα έχει αναπτύξει έναν αλληλοεξαρτώμενο εαυτό και θα δίνει ιδιαίτερη σημασία σε έννοιες όπως το καθήκον στην οικογένεια, η σοφία των μεγαλύτερων, η ανάγκη για αρμονία μέσα στην οικογένεια κλπ. Επιπλέον 15

αυτή η κατάσταση θα θεωρηθεί ότι απαιτεί προσοχή από τον συλλογικό εαυτό. Έτσι ο φοιτητής θα ακολουθήσει τη συμβουλή του πατέρα του ακόμη κι αν ο ανεξάρτητος εαυτός του αντιστέκεται. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι αυτό το μοντέλο δεν προϋποθέτει την ανάπτυξη του ενός εαυτού και τον αποκλεισμό του άλλου. Επίσης σε συνθήκες όπου οι γονείς προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες ή διαθέτουν διαφορετική διαπολιτισμική εμπειρία ευνοείται η ανάπτυξη και του ατομικιστικού και του συλλογικού εαυτού. Μάλιστα, στην περίπτωση του παραπάνω παραδείγματος, και εφόσον και οι δύο εαυτοί είναι εξίσου ανεπτυγμένοι, ο φοιτητής θα έρθει αντιμέτωπος με μια εσωτερική σύγκρουση. Ο ανεξάρτητος εαυτός θα επιθυμεί να ακολουθήσει τις δικές του επιθυμίες ενώ ο αλληλοεξαρτώμενος εαυτός θα θεωρεί σημαντική τη διατήρηση της αρμονίας στην οικογένεια και το καθήκον. Βεβαίως η συνύπαρξη των δύο καλά ανεπτυγμένων εαυτών δεν είναι πάντα προβληματική. Ο Triandis (1994) υποστήριξε πως «είμαστε και αλληλοεξαρτώμενοι και ανεξάρτητοι». Ανάλογα με την ανάπτυξη των δύο θεωρήσεων του εαυτού και την περίσταση αναφερόμαστε στον έναν ή στον άλλο από τους δύο εαυτούς. «Σε μερικές κουλτούρες οι περισσότερες καταστάσεις αντιμετωπίζονται μέσα από μια αλληλοεξαρτώμενη οπτική ενώ σε άλλες κουλτούρες οι περισσότερες αντιμετωπίζονται ανεξάρτητα». Εν τέλει, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, οι κουλτούρες δεν είναι «καθαρές», δηλαδή δεν είναι αποκλειστικά συλλογικές ή ατομικιστικές, καθώς τα άτομα επιδεικνύουν κάθε μία από αυτές τις συμπεριφορές σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και σε διαφορετικές καταστάσεις. 16

5. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 5.1. Δείγμα Το δείγμα μας αποτελείται από 676 άτομα που έλαβαν μέρος στην έρευνα, από 6 διαφορετικές χώρες: Ελλάδα, Βρετανία, Η.Π.Α., Τουρκία, Ισραήλ και Ουγγαρία, οι οποίες εκπροσωπούνται από περίπου ίσο αριθμό ατόμων και από τα δύο φύλα, με τους άνδρες να είναι ελαφρώς περισσότεροι (52,3%). Επίσης, στο δείγμα μας υπάρχουν άτομα από 20 έως 52 ετών, αλλά η πλειοψηφία είναι νεαροί, αφού πάνω από το 50% είναι κάτω των 25 ετών και το 90% είναι κάτω από 35. Descriptive Statistics N Minimum Maximum Mean Std. Deviation country 676 1.00 6.00 3.5473 1.71161 gender 660 1.00 2.00 1.4773.49986 age 654 20.00 52.00 26.8050 5.84412 Valid N (listwise) 648 17

5.2. Κλίμακες ερωτηματολογίου Αυτό το ερωτηματολόγιο αποτελεί τμήμα μιας διεθνούς έρευνας που πραγματοποιήθηκε με θέμα την αναγνώριση και ρύθμιση του συναισθήματος κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας με άλλους λαούς και αποτελείται από τρία μέρη. Παρακάτω παραθέτουμε τις κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν τελικά αλλά ολόκληρο το ερωτηματολόγιο εκτίθεται στο Παράρτημα. Α. Οι πρώτες ερωτήσεις αποτελούν την κλίμακα Συναισθηματικής Νοημοσύνης, όπως αναφέρεται στο άρθρο του N. S. Schutte et al. (1998), Development and Validation of a Measure of Emotional Intelligence, Personality and Individual Differences, 25, p. 167-177. Παρακαλώ απαντήστε λαμβάνοντας υπόψη την κλίμακα που εκτείνεται από το 1 έως το 7, με 1=Διαφωνώ απόλυτα και 7=Συμφωνώ απόλυτα. 1 Ξέρω πότε να μιλάω για τα προβλήματά μου στους άλλους. 2 Οι άλλοι με εμπιστεύονται εύκολα. 3 Γνωρίζω τα συναισθήματά μου τη στιγμή που τα βιώνω. 4 Αντιλαμβάνομαι τα μη λεκτικά μηνύματα που στέλνω στους άλλους. 5 Παρατηρώντας την έκφραση του προσώπου των άλλων, αναγνωρίζω τα συναισθήματα που βιώνουν. 6 Ξέρω γιατί αλλάζουν τα συναισθήματά μου. 7 Ελέγχω τα συναισθήματά μου. 8 Αναγνωρίζω εύκολα τα συναισθήματά μου τη στιγμή που τα βιώνω. 9 Συγχαίρω τους άλλους όταν κάνουν κάτι καλό. 10 Όταν έρχομαι αντιμέτωπος/η με μια πρόκληση, τα παρατάω γιατί πιστεύω ότι θα αποτύχω. Β. Οι παρακάτω ερωτήσεις περιγράφουν συμπεριφορές που σχετίζονται με τον ανεξάρτητο και αλληλοεξαρτώμενο εαυτό όπως αναφέρονται στο άρθρο του Singelis, Th. (1994), The Measurement of Independent and Interdependent Self-Construals. Society for Personality and Social Psychology, 18

20, p. 580-591. Παρακαλώ απαντήστε λαμβάνοντας υπόψη την κλίμακα που εκτείνεται από το 1 έως το 7, με 1=Διαφωνώ απόλυτα και 7=Συμφωνώ απόλυτα. Αλληλοεξαρτώμενος εαυτός 1 Σέβομαι τις Αρχές με τις οποίες συναναστρέφομαι. 2 Είναι σημαντικό για μένα να διατηρώ την αρμονία μέσα στην ομάδα μου. 3 Η ευτυχία μου εξαρτάται από την ευτυχία όσων είναι γύρω μου. 4 Θα έδινα τη θέση μου στο λεωφορείο στον καθηγητή μου. 5 Σέβομαι τους ανθρώπους που είναι σεμνοί για τον εαυτό τους. 6 7 8 9 10 Θα θυσιάσω το προσωπικό μου ενδιαφέρον για το όφελος της ομάδας μου. Συχνά νιώθω ότι οι σχέσεις μου με τους άλλους είναι πιο σημαντικές από τα προσωπικά μου επιτεύγματα. Παίρνω υπόψη μου τη συμβουλή των γονιών μου όταν κάνω σχέδια για τη μόρφωση / καριέρα μου. Είναι σημαντικό για μένα να σέβομαι τις αποφάσεις που παίρνονται από την ομάδα μου. Θα μείνω στην ομάδα εάν με χρειάζεται, ακόμη κι αν δεν είμαι ευχαριστημένος/η από αυτήν. 11 Εάν ο αδερφός ή η αδερφή μου αποτύχει, νιώθω υπεύθυνος/η. 12 Ακόμη κι όταν διαφωνώ εντελώς με τα μέλη της ομάδας μου, αποφεύγω τον καυγά. Ανεξάρτητος εαυτός 13 Το να έχω ζωηρή φαντασία είναι σημαντικό για μένα. 14 Το να μπορώ να φροντίσω τον εαυτό μου είναι σημαντικό για μένα. 19

15 16 Προτιμώ να είμαι άμεσος / η και ειλικρινής όταν έχω να κάνω με ανθρώπους που μόλις γνώρισα. Μου αρέσει να είμαι μοναδικός / ή και διαφορετικός / ή από τους άλλους με πολλούς τρόπους. 17 Η προσωπική μου ανεξαρτησία είναι πολύ σημαντική για μένα. Γ. Οι παρακάτω ερωτήσεις περιγράφουν συμπεριφορές που σχετίζονται με την Οριζόντια και Κάθετη Διάσταση του Ατομικισμού και της Συλλογικότητας όπως αναφέρονται στο άρθρο των Singelis Th., Triandis H., Bhawuk Dh. & Gelfand M. (1995), Horizontal and Vertical Dimensions of Individualism and Collectivism: A Theoretical and Measurement Refinement. Cross-Cultural Research, Vol. 29, No. 3, p. 240-275. Παρακαλώ απαντήστε λαμβάνοντας υπόψη την κλίμακα που εκτείνεται από το 1 έως το 7, με 1=Διαφωνώ απόλυτα και 7=Συμφωνώ απόλυτα. Οριζόντιος ατομικισμός 1 Συχνά κάνω το δικό μου. 2 Ο καθένας πρέπει να ζει τη ζωή του ανεξάρτητα από τους άλλους. 3 Θέλω να έχω την ησυχία μου. 4 Προτιμώ να είμαι άμεσος/η και ειλικρινής όταν συνομιλώ με τους άλλους. 5 Είμαι μοναδικός/ή. 6 Όταν πετυχαίνω το στόχο μου εξαρτάται από τις ικανότητές μου. 7 Μου αρέσει που είμαι μοναδικός/ή και διαφορετικός/ή από τους άλλους σε πολλά. Οριζόντια συλλογικότητα 8 Η ευημερία των συνεργατών μου είναι σημαντική για μένα. 9 Εάν ένας συνεργάτης μου κερδίσει κάποιο βραβείο, νιώθω υπερήφανος/η. 20