ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 146

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 146

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 146 ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τηλ.: 210-3224944, 210-3314563, FAX: 210-3225285 E-mail: info@eepf.gr - Ιστοθέση: www.eepf.gr 1951 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Νίκος Πέτρου Αντιπρόεδρος: Λεωνίδας Κόλλας Γεν. Γραμματέας: Γιώργος Πολίτης Αναπλ. Γεν. Γραμματέας: Αλέξια Νικηφοράκη Ταμίας: Σπύρος Μησιακούλης Έφορος Εκδηλώσεων: Ντόναλντ Μάθιους Μέλη: Σμαράγδα Αδαμαντιάδου, Κυριάκος Γεωργίου, Σταμάτης Σκαμπαρδώνης, Φοίβος Τσαραβόπουλος Αναπληρωματικό μέλος: Γιώργος Χατζηαντωνίου Επίτιμος πρόεδρος: Γιώργος Σφήκας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νίκος Πέτρου, Λεωνίδας Κόλλας, Ντόναλντ Μάθιους, Γιώργος Πολίτης, Μαρία Ρουσσομουστακάκη. Εκδότης - Υπεύθυνος ύλης Νίκος Πέτρου, Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τα ενυπόγραφα άρθρα αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι αναγκαστικά της Εταιρίας. Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Πέτρου Σελιδοποίηση - επιμέλεια εκτύπωσης Άρης Βιδάλης Τυπογραφείο: ΜΠΑΞΑΣ Α.Ε. Τιμή Τεύχους 4 ΕΥΡΩ Στα μέλη διανέμεται δωρεάν. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Είκοσι χρόνια Αχελώοος... Ν. Πέτρου 3 Βόσκηση και βιοποικιλότητα στην Ελλάδα... Ι. Χατζηγεωργίου 6 To περιβάλλον, οι ενισχύσεις στη γεωργία και οι Προστατευόμενες Περιοχές... Ν. Καραβάς 10 Η βόσκηση, η διατήρηση των πολύτιμων τύπων Οικοτόπων και το Εθνικό Πάρκο Πρεσπών...Α. Λογοθέτη, Β. Ρουμελιώτου,...Μ. Μαλακού, Ε. Κουτσερή 14 Η θάλασσα της Αίγινας... Ρ. Καρακατσάνη 16 Βιοποικιλότητα και οικολογία των φαιοφυκών στην ανατολική Μεσόγειο...Κ. Τσιάμης, Χ. Κατσαρός 19 Τα φύκη στη ζωή του πλανήτη Γη - 4ο Εκπαιδευτικό Συμπόσιο Φυκολογίας...Μ. Ρουσσομουστακάκη 22 «Πάρκο Τηθύς»: μια νέα και καινοτόμα προσέγγιση στην περιβαλλοντική διαχείριση...κ. Κουκάρας 25 Αιολικά Πάρκα στη Νότια Εύβοια... Θ. Μπινιάρης 28 Καταδίκη για τη χελώνα, τη Ζάκυνθο, τον τουρισμό και την εικόνα της χώρας... 29 Η αναγνωρισιμότητα των οικολογικών σημάτων...ν. Σοφιανόπουλος 30 Βιβλιοπαρουσίαση... 32 Βιβλιοπωλείο της ΕΕΠΦ... 33 «ForOpenForests»... Χ. Γεωργιάδης 34 «Γαλάζιες Σηµαίες»... Δ. Ν. Βουρδουμπά 35 The Green Key... Σ. Χατζησκάκης 36 «Όλοι μαζί το κρινάκι να σωθεί!»... 37 «Νέοι Δηµοσιογράφοι»...Ε. Κισλά 38 «Μαθαίνω για τα Δάση»...Χ. Τσελίκα 39 «Φύση χωρίς σκουπίδια»...φ. Κοντοπούλου 40 «Οικολογικά Σχολεία»...Μ. Κουριδάκη 41 «Πράσινες Γωνιές»...Κ. Τάλλου 42 ΕΛΚΕΘΕ...Μ. Ρουσσομουστακάκη 43 Λιχαδονήσια...Ντ. Αλεξοπούλου 44 Πρόγραμμα Εκδρομών - Ομιλιών... 44 Εγγραφές µελών - Δωρεές... 45 Εξώφυλλο: Ψαρόνι σε συκιά με φθινοπωρινά χρώματα. Φωτ.: Μύρων Βασιλικάκης. Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης έχει ως αποστολή της να ενημερώνει και να ευαι σθητο ποιεί, τόσο τους Έλληνες, όσο και αυτούς που αγαπούν την Ελλάδα, για την φυσική κλη ρονομιά της χώρας μας και να δραστηριοποιείται για την προστασία της. Kωδικός 014064 ISSN 1107-681X

Τα έργα για την κατασκευή του φράγματος της Συκιάς (φωτ. Νίκος Πέτρου) Είκοσι χρόνια Αχελώοος Αν και τα σχέδια, η έναρξη των διαδικασιών και οι πρώτες μελέτες για την εκτροπή του Αχελώου χρονολογούνται στα μέσα της δεκαετίας του 1980, οι ακυρωτικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας που εμπόδισαν για πρώτη φορά το έργο εκδόθηκαν τον Ιούλιο 1994 (αποφάσεις 2759 και 2760). Τότε, το αρμόδιο Ε Τμήμα, με πρόεδρο τον Μ. Δεκλερή, έκανε δεκτές τις αιτήσεις της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρίας, της Ελληνικής Εταιρίας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και του WWF Ελλάς για ακύρωση των ΚΥΑ 16058/9-10-1991 και 61414/21-4-1992. Με αυτές είχαν εγκριθεί περιβαλλοντικοί όροι για την κατασκευή και λειτουργία αφ ενός μεν σήραγγας μήκους 18,5 χιλιομέτρων για τη διοχέτευση υδάτων του Αχελώου προς τη Θεσσαλία, αφ ετέρου δε φραγμάτων και των αντίστοιχων ταμιευτήρων καθώς και όλων των συναφών έργων στους νομούς Τρικάλων και Καρδίτσας. Σύμφωνα με το σκεπτικό των δικαστών, για ένα τόσο «... σύνθετο και πολύπλοκο τεχνικό έργο μεγάλης κλίμακας με επιπτώσεις που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή και ανεπανόρθωτη βλάβη στο φυσικό περιβάλλον...» δεν επαρκούσαν οι ξεχωριστές Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων ΜΠΕ για κάθε επιμέρους έργο και θα έπρεπε να γίνει συνολική μελέτη, και για τις δύο λεκάνες, «... στην οποία με την κατάλληλη επιστημονική μέθοδο θα συσχετίζονται και θα συνεκτιμώνται οι προεκτεθείσες επιμέρους συνέπειες καθώς και οι εντεύθεν απώτερες συνέπειες για το περιβάλλον προς εξεύρεση και αξιολόγηση της συνολικής επίδρασης του έργου στο περιβάλλον από την αλλοίωση του υδρολογικού ισοζυγίου μεταξύ Δυτικής Ελλάδας και Θεσσαλίας...» Μόνο με τέτοια συνθετική μελέτη θα μπορούσαν «... να διαγνωστούν σε όλη τους την έκταση οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εκτροπής και ενόψει αυτών, αφενός μεν να κριθεί αν είναι καν επιτρεπτή η εκτέλεση του έργου ή αν τούτο αποκλείεται λόγω βλάβης του περιβάλλοντος, αφετέρου δε να εκτιμηθεί η αναγκαιότητα του έργου...» Ήταν δύο ιστορικές αποφάσεις, οι οποίες εξέφραζαν το συντονισμό των κανόνων του Συντάγματος (άρθρο 24), των διεθνών συνθηκών και του ευρωπαϊκού δικαίου. Είχαν τότε καταλυτικές συνέπειες για την έννομη τάξη και την αναπτυξιακή στρατηγική, κατέστησαν το ΣτΕ αιχμή της προστασίας του περιβάλλοντος στην Ελλάδα και, παράλληλα, σηματοδότησαν τον εξευρωπαϊσμό του δικαίου περιβάλλοντος και 3

4 την πλήρη εφαρμογή των κανόνων του κοινοτικού δικαίου για την επίτευξη της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης σε σημαντικά για την εθνική οικονομία έργα υποδομής. Είκοσι ολόκληρα χρόνια αργότερα, το ΣτΕ, με την απόφαση 26/2014 της Ολομέλειάς του, έκανε δεκτούς, για πολλοστή φορά, όλους τους λόγους ένστασης των περιβαλλοντικών οργανώσεων και των φορέων που αντιτίθενται στην εκτροπή του Αχελώου. Στο διάστημα αυτό έχουν μεσολαβήσει οι ακόλουθες ακυρωτικές αποφάσεις: Απόφαση 3478/2000. Η Ολομέλεια του ΣτΕ ακύρωσε την ΚΥΑ 23271/15-12-1995 περί έγκρισης των περιβαλλοντικών όρων των έργων. Η απόφαση αυτή βασίστηκε στο ότι δεν διερευνήθηκαν εναλλακτικές λύσεις ως προς τον αριθμό, το μέγεθος και τη διάρθρωση των έργων που είναι απαραίτητα για την εκτροπή, ενώ δεν ελήφθησαν και επαρκή μέτρα προστασίας της Ιεράς Μονής Αγ. Γεωργίου Μυροφύλλου. Λόγω της θέσης και της μνημειακής του αξίας ο ναός του Αγίου Γεωργίου Μυροφύλλου, όφειλε να υπαχθεί στο εξειδικευμένο, αυστηρό προστατευτικό καθεστώς της Σύμβασης της Γρανάδας, κάτι που δεν είχε γίνει. Στην απόφαση αυτή έγινε ξανά αναφορά στην αρχή της πρόληψης, όπως αυτή προκύπτει από το άρθρο 24 του Συντάγματος, σύμφωνα με την οποία τα όργανα του Κράτους έχουν την υποχρέωση να λαμβάνουν όχι μόνο κατασταλτικά αλλά και προληπτικά τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. Απόφαση 1688/2005. Η Ολομέλεια του ΣτΕ ακύρωσε την ΚΥΑ 131957/19-3-2003 περί έγκρισης των περιβαλλοντικών όρων των έργων, δεχόμενη ότι δεν υπήρξε σχεδιασμός για τη διαχείριση των υδάτων, όπως προβλέπεται από τις σχετικές Οδηγίες τη ΕΕ. Στην απόφαση τονιζόταν ότι ένα τόσο πολύπλοκο εγχείρημα, εθνικής εμβέλειας, με τέτοιο εύρος και συνέπειες, δεν μπορεί, κατά την έννοια του νόμου, παρά να είναι προϊόν ολοκληρωμένης διαδικασίας προγραμματισμού και όχι να στηρίζεται σε προσωρινά υποκατάστατα της διαδικασίας αυτής για μεταφορά ύδατος από ένα υδατικό διαμέρισμα σε άλλο. Επίσης ακυρώθηκε και απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού με την οποία εγκρίθηκε σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 3028/2002 η Συμπληρωματική ΜΠΕ/2002 για την κατασκευή και λειτουργία των επίμαχων έργων μερικής εκτροπής από πλευράς αρχαιολογικού νόμου. Ιδιαίτερη μνεία γινόταν για το αν έπρεπε ή όχι να συνεχιστεί το έργο. Η αιτιολογία ήταν ότι το έργο είχε σχεδιασθεί αρχικά ως «μεγάλη εκτροπή» (ταμιευτήρες στη Μεσοχώρα, τη Συκιά, την Πύλη και το Μουζάκι και σήραγγα εκτροπής), περιορίσθηκε μετά την πρώτη ακυρωτική απόφαση σε «μερική εκτροπή» (ταμιευτήρες στη Μεσοχώρα και τη Συκιά και σήραγγα εκτροπής), όμως στην Συμπληρωματική ΜΠΕ/2002 αναφερόταν και πάλι κατασκευή των Ταμιευτήρων Πύλης και Μουζακίου. Το ΣτΕ με την απόφαση αυτή ζήτησε τον οριστικό τερματισμό όλων των εργασιών. Απόφαση 3053/2009. Η Ολομέλεια του ΣτΕ ανέβαλε την οριστική κρίση αναφορικά με την νομιμότητα του συνολικού έργου της εκτροπής υδάτων του ποταμού Αχελώου και παρέπεμψε το θέμα στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ). Συγκεκριμένα απέστειλε 14 προδικαστικά ερωτήματα καθώς προέκυπταν εξαιρετικά σοβαρά ζητήματα εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ (δείτε σχετικά «Η Φύση», τεύχος 141). Η τελευταία απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ, μετά την συνεκτίμηση των απαντήσεων του ΔΕΕ, διαφοροποιείται από όλες τις προηγούμενες. Για πρώτη φορά το Δικαστήριο έκρινε, όχι μόνο βάσει της επάρκειας των μελετών, της τήρησης των νόμων και των Οδηγιών, κ.λπ., αλλά και ευθέως για την ουσία του έργου, ιδιαίτερα σε σχέση με την βιώσιμη ανάπτυξη. Ειδικότερα, το Δικαστήριο αξιολόγησε συνολικά τα στοιχεία που είχαν υποβάλει όλα αυτά τα χρόνια οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, και τα θεώρησε επαρκή και αποκαλυπτικά ως προς τη θεμελίωση της παραβίασης βασικών κανόνων της εθνικής και ενωσιακής νομοθεσίας για την προστασία και την ορθολογική αξιοποίηση των υδάτων ως φυσικών πόρων, αλλά και την προστασία των φυσικών οικοτόπων και της άγριας πανίδας ως στοιχείων του οικοσυστήματος. Βάσει αυτών, και κατ επίκληση των διδαγμάτων της κοινής πείρας, διαπίστωσε ευθέως την εκτεταμένη και μη επανορθώσιμη περιβαλλοντική βλάβη που προξενεί το έργο αυτό, βλάβη προδήλως δυσανάλογη προς το προσδοκώμενο όφελος, η οποία είναι αδύνατον να αποτραπεί ή να μετριασθεί. Τονίζεται ότι η κρίση αυτή του ΣτΕ δεν αφορά μόνο το έργο με το συγκεκριμένο σχεδιασμό και τα τεχνικά χαρακτηριστικά που είχε κατά τον τελευταίο έλεγχο νομιμότητάς του. Στην περίπτωση αυτή, θα

Στο φράγμα της Μεσοχώρας (φωτ. Άρης Βιδάλης) αρκούσε για την ακύρωσή του η διαπίστωση απλώς των ειδικότερων ελλείψεων των σχετικών μελετών. Αντίθετα, το Δικαστήριο, με αφετηρία τα πορίσματα της νομολογίας που αναπτύχθηκε τα τελευταία είκοσι χρόνια με αφορμή το έργο αυτό και τη σωρευμένη γνώση που απέκτησε από τον έλεγχο νομιμότητας των αλλεπάλληλων προσπαθειών αδειοδότησής του, θεώρησε ότι διέθετε πλέον τα δέοντα στοιχεία που του επέτρεπαν να προβεί στην ολοκληρωμένη αποτίμησή του, ώστε να δώσει συνολική και τελική απάντηση για το αν το επίμαχο εγχείρημα είναι συμβατό με την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης. Και η απάντηση είναι ένα κραυγαλέο ΟΧΙ, και μάλιστα για όλες τις ποικίλες μορφές σχεδιασμού του έργου από το 1986 μέχρι σήμερα. Ως εκ τούτου, μετά την απόφαση αυτή του ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας, δεν υπάρχει περιθώριο επανασχεδιασμού και επανέγκρισης του έργου της εκτροπής. Και αυτό θα περιμέναμε να είναι το αίσιο τέλος ενός μακρού και επίπονου αγώνα. Σε μια φυσιολογική χώρα ίσως. Στη χώρα που ζούμε, αμέσως μετά την ανακοίνωση της απόφασης, το Υπουργείο Ανάπτυξης προώθησε την εκπόνηση «οικολογικής μελέτης βάσης» στην περιοχή των έργων της εκτροπής για την επικαιροποίηση του σχεδιασμού των έργων (δείτε σχετικά και «Η Φύση», τεύχος 141). Η μελέτη, που θα ολοκληρωθεί ως το τέλος του 2014, είχε ήδη ανατεθεί τον Δεκέμβριο του 2013 όταν ήταν ήδη γνωστή η απόφαση του ΣτΕ, χωρίς να έχει ακόμα ανακοινωθεί επισήμως. Επίσης, στις 18 Σεπτεμβρίου 2014, εγκρίθηκαν από το ΥΠΕΚΑ τα Σχέδια Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Δυτικής Στερεάς Ελλάδας και Θεσσαλίας, τα οποία εκκρεμούσαν για χρόνια. Στα σχέδια αυτά περιλαμβάνεται η εκτροπή του Αχελώου. Μάλιστα τα δεδομένα σχεδιασμού και λειτουργίας των έργων εκτροπής στα εγκριθέντα σχέδια διαχείρισης έχουν τροποποιηθεί, καθώς αφορούν εκτροπή 250 εκατομμύρια μ 3, ποσότητα που ουδέποτε είχε αναφερθεί και για την οποία δεν έχει προηγηθεί οποιαδήποτε μελέτη και περιβαλλοντική αδειοδότηση. Αμετακίνητη θέση των περιβαλλοντικών οργανώσεων είναι ότι, σύμφωνα με την απόφαση του ΣτΕ, οποιαδήποτε αναφορά στην εκτροπή θα πρέπει να απαλειφθεί και τα Σχέδια Διαχείρισης να επανεγκριθούν. Η συνέχεια και πάλι στα δικαστήρια. Νίκος Πέτρου 5

φωτ. Ιωάννης Χατζηγεωργίου Βόσκηση και βιοποικιλότητα στην Ελλάδα Ιωάννης Χατζηγεωργίου Η διερεύνηση της λειτουργίας των οικοσυστημάτων έχει απασχολήσει την επιστημονική έρευνα, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Οι ερευνητές εστίασαν κυρίως σε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που επηρεάζονται από τις μεταβολές στις χρήσεις γης, καθότι η γνώση των αντιδράσεων ενός οικοσυστήματος στις μεταβολές χρήσης γης είναι ζωτικής σημασίας για την κατάρτιση των σχεδίων διαχείρισης των αγροτικών περιοχών γενικότερα και ειδικότερα εκείνων που προορίζονται για βόσκηση αγροτικών ζώων (4). Μπορεί να ακούγεται παράδοξο αλλά πολλά από τα πλούσια σε βιοποικιλότητα οικοσυστήματα της Ευρώπης, τα οποία σήμερα απειλούνται είτε από την εντατικοποίηση είτε από την εγκατάλειψη (25, 29, 31), δημιουργήθηκαν στην διάρκεια του πρόσφατου βιολογικού παρελθόντος ως παράπλευρο αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, κυρίως εκείνης που αφορούσε στις παραδοσιακές αγροτικές πρακτικές (17, 25). Στα αγροοικοσυστήματα, η βιοποικιλότητα προσφέρει ποικίλες οικολογικές υπηρεσίες, πέρα από την παραγωγή των τροφίμων και των ζωοτροφών, συμπεριλαμβανομένης της ανακύκλωσης θρεπτικών ουσιών, * Ο Ιωάννης Χατζηγεωργίου είναι Επίκουρος Καθηγητής Εργαστηρίου Φυσιολογίας Θρέψεως και Διατροφής του Γεωπονικού Πανεπιστήμιου Αθηνών. της ρύθμισης του μικροκλίματος και των τοπικών υδρολογικών διαδικασιών, της καταστολής ανεπιθύμητων οργανισμών και της αδρανοποίησης επιβλαβών χημικών ουσιών (11). Από την άλλη πλευρά είναι εύκολο, αν δεν χρησιμοποιηθούν απτά στοιχεία, να υποεκτιμηθεί η κλίμακα των αλλαγών στις χρήσεις γης (και κατά συνέπεια οι επιδράσεις στη βιοποικιλότητα) καθώς οι άνθρωποι εύκολα ξεχνούν πως ήταν το τοπίο παλαιότερα, συνεπώς οι «ζώσες μαρτυρίες» αποτελούν αναξιόπιστη πηγή πληροφοριών για το τοπίο. Επιπλέον, τα νεότερα μέλη του πληθυσμού θεωρούν ότι συμβαίνει μικρή αλλαγή στη βιοποικιλότητα του τοπίου, λόγω της βραχύχρονης εμπειρίας τους και της έλλειψης επικοινωνίας με τις παλιότερες γενιές. Και οι δύο αυτές καταστάσεις περιέχονται στον όρο «σύνδρομο μεταβαλλόμενης γραμμής βάσης» (22). Παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της βιοποικιλότητας της Ελλάδας παραμένει άγνωστο, από τα στοιχεία που γνωρίζουμε προκύπτει σαφώς ότι αυτή είναι εξαιρετικά υψηλή, όσον αφορά τόσο στην άγρια πανίδα και χλωρίδα όσο και στους γενετικούς πόρους που σχετίζονται με τη γεωργία και τη διατροφή. Εκτιμάται ότι στη χώρα μας υφίστανται περί τα 50.000 είδη ζωικών οργανισμών, από τα οποία είναι σήμερα γνωστά περί τα 15.000, και ο ενδημισμός του πλήθους αυτού φθάνει το 25% 6

φωτ. Ιωάννης Χατζηγεωργίου περίπου κατά μέσο όρο. Αντίστοιχα, υπάρχουν περισσότερα από 5.500 είδη φυτών, από τα οποία τα ενδημικά είναι πάνω από 1.000. Οι γενετικοί πόροι της χώρας που σχετίζονται με τη γεωργία και τη διατροφή βρίσκονται στη διαδικασία καταγραφής, και ήδη γνωρίζουμε αρκετές ενδημικές ποικιλίες καλλιεργούμενων φυτών, πολλά είδη αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, καθώς και ένα αξιόλογο αριθμό φυλών αγροτικών και γενικότερα οικόσιτων ζώων, αν και απομένουν ακόμη αρκετές ανεξερεύνητες περιοχές. Για τους υπόλοιπους οργανισμούς (έντομα, ασπόνδυλα, μικροοργανισμούς, μύκητες κ.λπ.) από τις ενδείξεις είναι σαφές ότι υπάρχει τεράστια ποικιλία. Η Ελλάδα αποτελεί σημαντική περιοχή για την ευρωπαϊκή πανίδα, τόσο εξαιτίας του υψηλού ενδημισμού της, όσο και γιατί είναι από τα τελευταία καταφύγια πολλών, σπάνιων στην υπόλοιπη Ευρώπη, ειδών (1). Οι οικότοποι της Ελλάδας παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, ως αποτέλεσμα του έντονου γεωγραφικού διαμελισμού της και της σχετικής ηπιότητας που είχαν, μέχρι πρόσφατα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Στην Ελλάδα εντοπίζονται 25 ομάδες τύπων οικοτόπων (σύμφωνα με την κατάταξη του CORINE και της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ), με σημαντικότερους αυτούς της μακκίας, των φρυγανικών, των παράκτιων και θαλάσσιων, αλλά, και των δασικών (10). Τα βοσκούμενα οικοσυστήματα περιέχουν ένα σημαντικό τμήμα της Ευρωπαϊκής βιοποικιλότητας δεδομένου ότι εξασφαλίζουν ιδανικές συνθήκες για μια τεράστια ποικιλία βιοτόπων και ειδών. Είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τα πουλιά, τα έντομα και τα ασπόνδυλα, παρέχοντας ζωτικό χώρο για την αναπαραγωγή και την διαβίωσή τους. Οι βοσκότοποι είναι επίσης πηγή ενός ευρέως φάσματος δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, που ξεκινούν από τα ζωικά προϊόντα και φθάνουν μέχρι τις δυνατότητες για αναψυχή και τουρισμό. Επιπλέον, αποτελούν «αποθήκες άνθρακα» και ως εκ τούτου είναι ένα ζωτικής σημασίας εργαλείο στην προσπάθεια για τη μείωση των επιπέδων των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Οι βοσκότοποι και οι λειμώνες διαμορφώνουν ένα συγκεκριμένο τύπο τοπίου και αποτελούν βιότοπο για πολλά είδη φυτών και ζώων, με συνέπεια τη σύνδεσή τους με υψηλή βιοποικιλότητα (32). Είναι βέβαια αποδεδειγμένο ότι τα βιολογικά και τα χαμηλών εισροών παραγωγικά συστήματα υποστηρίζουν τη μεγαλύτερη γενετική και βιολογική ποικιλομορφία στα γεωργικά οικοσυστήματα. Εκτός από πολύ περιορισμένες περιοχές ιδιαίτερων ειδών φυσικών λειμώνων, οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί βοσκότοποι διατηρούνται στην τρέχουσα μορφή τους μέσω της βόσκησης ή/και της κοπής της βοσκήσιμης ύλης. Ωστόσο, οι αλλαγές στις γεωργικές πρακτικές και οι πιέσεις στη χρήση γης έχουν σαν αποτέλεσμα οι λειμώνες να εξαφανίζονται με ανησυχητικό ρυθμό και να είναι σήμερα μεταξύ των πλέον απειλούμενων οικοσυστημάτων της Ευρώπης (7, 17). Οι εκτατικοί βοσκότοποι παραδοσιακά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών και του χώρου στον οποίο κατοικούσαν, ιδιαίτερα στις περιοχές της Μεσογείου (15). Οι εκτατικοί βοσκότοποι στη σημερινή εποχή λει- 7

Σχήμα 1. Εξέλιξη των αριθμών εκτρεφόμενων κεφαλών βοοειδών, προβάτων και αιγών στην Ελλάδα κατά την τελευταία εκατονταετία (επεξεργασία στοιχείων ΕΣΥΕ). Σχήμα 2. Η εξέλιξη των αριθμών των προβατοτροφικών και των αιγοτροφικών εκμεταλλεύσεων την τελευταία πεντηκονταετία (επεξεργασία στοιχείων ΕΣΥΕ). τουργούν για την παραγωγή μιας σειράς τροφίμων ποιότητας (5) και την παροχή ενός μεγάλου φάσματος περιβαλλοντικών υπηρεσιών. Η βόσκηση των ζώων ασκεί ισχυρή επίδραση στην βλάστηση, όχι μόνο ως προς την ποσότητα και την ποιότητα της χλωρομάζας (3) αλλά και ως προς τη δυναμική της βλάστησης (16), την ποικιλία των ειδών και των βιοκοινωνιών (21, 28) και, τέλος, το τοπίο (2). Συνολικά, η δραστηριότητα της βόσκησης συμβάλλει σημαντικά στη δημιουργία ενός πλούσιου μωσαϊκού βλάστησης (24) και στη δημιουργία και τη διατήρηση όλων των διαστάσεων της βιοποικιλότητας (6,27). Η γεωγραφική διαμόρφωση της περιοχής των Βαλκανίων, με τις βαθιές πτυχώσεις των ορεινών εδαφών της, τις ψηλές κορυφές, τη συχνή εναλλαγή των ορεινών περιοχών με πεδιάδες με ήπιο μεσογειακό κλίμα και τις εκτεταμένες παράκτιες ζώνες της, εγγυάται την πρόσβαση σε θερινούς και χειμερινούς βοσκότοπους, χωρίς την ανάγκη να διανύσει κανείς μεγάλες οριζόντιες αποστάσεις (30). Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η ορεινή περιοχή της ηπειρωτικής Ελλάδας (οροσειρά της Πίνδου) και της κεντρικής Πελοποννήσου ήταν η θερινή κατοικία για ένα μεγάλο μέρος των νομαδικών κοπαδιών προβάτων και αιγών, ενώ οι παραθαλάσσιες περιοχές ήταν οι περιοχές διαχείμασης. Μια πολύ σύντομη ιστορική αναδρομή από την αρχαιότητα έως σήμερα δείχνει ξεκάθαρα ότι οι ρίζες της νομαδικής κτηνοτροφίας ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα παραγωγής χάνονται βαθιά στην ελληνική ιστορία. Η εκτροφή αιγοπροβάτων υπήρξε η κύρια ποιμενική δραστηριότητα στην Ελλάδα από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, και έχει επιζήσει, κυρίως ως μέρος της εθνικής ταυτότητας, παρά το γεγονός ότι συχνά δεν είναι οικονομικά ανταγωνιστικό σύστημα παραγωγής (12, 30). Η εκτροφή των αιγοπροβάτων παρέμεινε ισχυρή αγροτική δραστηριότητα κατά την περίοδο μεταξύ 1920 και 1960, παρά τις μεγάλες ζημιές που υπέστη ο κλάδος κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τον επακολουθήσαντα εμφύλιο (Σχήμα 1). Ακόμα και μετά το 1960 η εκτροφή προβάτων και αιγών παρέμεινε για τη χώρα ένας σημαντικός αγροτικός κλάδος που περιλάμβανε αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες εκμεταλλεύσεις (Σχήμα 2), όπου το μεγαλύτερο μερίδιο του ζωικού κεφαλαίου έβοσκε τους εκτεταμένους βοσκότοπους της χώρας (ορεινές και ημιορεινές περιοχές). Κατά την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ, το 1981, υπήρχαν 8.316.000 πρόβατα και 4.623.000 αίγες, τα οποία εκτρέφονταν σε 217.810 και 323.630 γεωργικές εκμεταλλεύσεις, αντίστοιχα. Στα επόμενα τριάντα χρόνια, τα στοιχεία αυτά άλλαξαν σημαντικά (βλέπε Σχήμα 2) αφού ο πληθυσμός των προβάτων αυξήθηκε ελαφρά (περίπου 16,2%), και οι αίγες μειώθηκαν (περίπου 7,7%). Όμως, οι αντίστοιχες εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν δραματικά (περίπου 58% για τα πρόβατα και 73% για τις αίγες, βλέπε σχήμα 2), λόγω της έντονης στροφής προς την εξειδίκευση και την αναδιοργάνωση του τομέα αυτού (14). Ειδικότερα, οι μονάδες με λιγότερα από 10 ζώα (πρόβατα ή/και αίγες) αφορούσαν την πλειονότητα των εκτρεφόμενων ζώων και εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό μέρος των εκμεταλλεύσεων με πρόβατα και αίγες. Αυτές οι μικρές μονάδες έχουν μειωθεί σημαντικά κατά τα τελευταία 30 χρόνια, ενώ οι μεσαίου και μεγάλου μεγέθους μονάδες έγιναν μεγαλύτερες και πιο εξειδικευμένες, βασιζόμενες στην εντατικοποίηση της παραγωγής. Παραδοσιακά στην Ελλάδα οι περισσότεροι βοσκότοποι ήταν κοινόχρηστοι και χωρίς φράχτες. Τα πρόβατα και οι αίγες παρέμεναν στη στάνη κατά τη διάρκεια της νύχτας, έβοσκαν τους βοσκότοπους κατά τη διάρκεια της ημέρας, και αρμέγονταν το απόγευμα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μετακίνηση των εκμεταλλεύσεων από τα μεγαλύτερα υψόμετρα (ορεινές και ημιορεινές περιοχές) σε πεδινές περιοχές και πιο κοντά στα αστικά κέντρα. Διάφοροι ερευνητές (9, 33) προειδοποίησαν για τα προβλήματα της εγκατάλειψης και της υπερβόσκησης στους ελληνικούς βοσκότοπους. Αυτές οι αλλαγές έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην κα- 8

Μαντρί στο όρος Μενοίκιο (φωτ. Κώστας Βιδάκης) τάσταση των αγροτικών κοινωνιών καθώς και στο περιβάλλον (26), καθόσον οι εξειδικευμένες μονάδες δεν χρησιμοποιούν τη βοσκή, η μετακίνηση προς τις πεδινές περιοχές συνδέεται με εγκατάλειψη των ορεινών, ενώ η μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων και η μεγέθυνσή τους συνδέεται με μεγάλη ανομοιομορφία της πίεσης βόσκησης. Όπως συμβαίνει με τους περισσότερους κλάδους της γεωργίας, η αιγοπροβατοτροφία μπορεί να έχει τόσο αρνητικές όσο και θετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ωστόσο, τα πρόβατα και οι αίγες ξεχωρίζουν ιδιαίτερα για τις ευεργετικές επιδράσεις τους σε μεγάλες περιοχές της επικράτειας, και ιδιαίτερα σε γη που είναι περιβαλλοντικά ευαίσθητη (19). Η μελέτη των Poux et al (26) επισήμανε τα ακόλουθα οφέλη: α) τη διατήρηση των αξιόλογων ανοικτών και ποικίλων τοπίων, β) τη διατήρηση των σημαντικών βοσκούμενων οικοτόπων, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της βιοποικιλότητας και τη διατήρηση πλήθους σπάνιων ειδών χλωρίδας και πανίδας, γ) την πρόληψη των πυρκαγιών, ιδιαίτερα στις περιοχές της Μεσογείου, και ως εκ τούτου την πρόληψη ενός κύκλου της φωτιάς που έχει ως συνέπεια την υποβάθμιση του εδάφους που οδηγεί σε σοβαρή υποβάθμιση της γης και δ) τη θετική περιβαλλοντικά συνέργεια με εκτατικές ξηρικές καλλιέργειες (βόσκηση υπολειμμάτων καλλιεργειών, εμπλουτισμός με κόπρο κλπ). Ο όρος Γεωργική Γη Υψηλής Φυσικής Αξίας (High Nature Value Farmland) επινοήθηκε στη δεκαετία του 1990, σε μια προσπάθεια να εστιαστεί η προσοχή στα παραδοσιακά συστήματα εκτροφής που στηρίζουν υψηλά επίπεδα βιοποικιλότητας, τα οποία όμως ήταν πιθανό να μειωθούν χωρίς πρόσθετη στήριξη μέσω της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ). Η χώρα μας είναι από τις πλέον πλούσιες σε περιοχές ΓΓΥΦΑ (23). Οι αλλαγές στις χρήσεις γης αντιπροσωπεύουν την εγκατάλειψη της διαχείρισης, αλλαγές στα χρονοδιαγράμματα ή την ένταση της διαχείρισης, αλλαγές στις καλλιέργειες, και την καταστροφή των ενδιαιτημάτων. Η ΓΓΥΦΑ είναι ευπαθής σε δύο διαδικασίες: την εντατικοποίηση και, δεδομένου ότι μεγάλο μέρος της είναι σε οριακά εδάφη, την εγκατάλειψη. Και οι δύο οδηγούν σε υποβάθμιση της βιοποικιλότητας. Όμως η αποκατάσταση είναι δύσκολο να επιτευχθεί ύστερα από την εμφάνιση των επιπτώσεων. Η διατήρηση είναι πολύ απλούστερη διαδικασία από την αποκατάσταση όταν οι εκτάσεις έχουν πλήρως εγκαταλειφθεί. Οι εκτίμηση του χρονοδιαγράμματος για την αποκατάσταση της βιοποικιλότητάς τους είναι κατά μέσο όρο της τάξης των 50 ετών, λόγω κυρίως της εξάντλησης της εδαφικής τράπεζας σπόρων (20), αν και σε ορισμένες περιπτώσεις η απώλεια είναι μη αντιστρεπτή. Η ανάγκη λοιπόν για σχέδιο δράσης διατήρησης της βιοποικιλότητας στους βοσκοτόπους της χώρας είναι άμεση. Η παραδοσιακή τους χρήση δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί. Βιβλιογραφία 1. Ανώνυμος: Εθνική στρατηγική για τη βιοποικιλότητα. (2014). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Αθήνα. 2. Adler, P, Raff, D., Lauenroth, W. (2001). The effect of grazing on the spatial heterogeneity of vegetation. Oecologia 128: 465-479. 3. Bailey, DW, B Dumont, Wallis De Vries, MF. (1998). Utilization of heterogeneous grasslands by domestic herbivores: Theory to management. Animal Research 47(5-6): 321-333. 4. Balent G., Alard D., Blanfort V., Gibon A. (1998). Grazing systems, landscape patterns and biodiversity. Annales De Zootechnie, 47 (5-6): 419-429 5. Boyazoglu, J., Morand-Fehr, P. (2001). Mediterranean dairy sheep and goat products and their quality. A critical review. Small Ruminant Research 40: 1-11. 6. Clergue, B, Amiaud, B., Pervanchon, F., Lasserre-Joulin, F., Plantureux, S. (2005). Biodiversity: Function and assessment in agricultural areas. A review. Agronomie 25(1): 1-15. 7. de Bello F., Lavorel S., Gerhold P., Reier U., Partel M. (2010). A biodiversity monitoring framework for practical conservation of grasslands and shrublands. Biological Conservation 143: 9 17. 8. de Rancour, M., Fois, M., Lavin, M.P., Tchakerian, E., Vallerand, F. (2006). Mediterranean sheep and goats production: An uncertain future. Small Ruminant Research, 62, 167 179. 9. Dover, J.W., Spencer, S., Collins, S., Hadjigeorgiou, I., Rescia, A. (2011). Grassland butterflies and low intensity farming in Europe. Journal of Insect Conservation 15: 129-137. 10. E.E.A. (European Environment Agency), (2000). CORINE land cover technical guide-addendum 2000. Bossard M., Feranec J., Otahel J. 9

φωτ. Ιωάννης Χατζηγεωργίου 11. Grice A.C. and Martin T.G. (2006). Rangelands, weeds and biodiversity. Rangeland Journal, 28 (1): 1-2. 12. Hadjigeorgiou, I., Vallerand, F., Tsimpoukas, K., Zervas, G. (2002). The socioeconomics of sheep and goat farming in Greece and the implications for future rural development. Options Mediterraneennes Series B, 39: 83-93. 13. Hadjigeorgiou, I., Osoro, K., Fragoso de Almeida, J.R., Molle, G. (2005). Southern European grazing lands: Production, environmental and landscape management aspects. Livestock Production Science, 96, 51 59. 14. Hadjigeorgiou, I. (2011). Past, present and future of pastoralism in Greece. Available online: http://www.pastoralismjournal.com/content/1/1/24. 15. Jouven, M, P Lapeyronie, C-H Moulin, and F Bocquier. (2010). Rangeland utilization in Mediterranean farming systems. Animal 4(10): 1746-1757. 16. Kramer, K, TA Groen, and SE van Wieren. 2003. The interacting effects of ungulates and fire on forest dynamics: An analysis using the model FORSPACE. Forest Ecology and Management 181: 205-222. 17. MacDonald, D., Crabtree, JR., Wiesinger, G., Dax, T., Stamou, N., Fleury, P., Lazpita, JG., Gibon, A. (2000). Agricultural abandonment in mountain areas of Europe: Environmental consequences and policy response. Journal of Environmental Management, 59:47-69. 18. Massei, G., Hartley, S.E., Bacon, P.J. (2000). Chemical and morphological variation of Mediterranean woody evergreen species: Do plants respond to ungulate browsing? Journal of Vegetation Science, 11 (1), pp. 1-8. 19. Oba, G., Post, E., Stenseth, N.C., Lusigi, W.J. (2000). The Role of Small Ruminants in Arid Zone Environments: A Review of Research Perspectives. Annals of Arid Zone, 39 (3), pp. 305-332.. 20. Öckinger E, Eriksson AK, Smith HG (2006) Effects of grassland abandonment, restoration and management on butterflies and vascular plants. Biological Conservation 133:291-300. 21. Olff, H, Ritchie, ME. 1998. Effects of herbivores on grassland plant diversity. Trends in Ecology and Evolution 13(7): 261-265. 22. Papworth, SK., Rist, J, Coad, L., Milner-Gulland, EJ. (2009). Evidence for shifting baseline syndrome in conservation. Conservation Letters, 2:93-100 23. Paracchini, ML., Petersen, J-E., Hoogeveen, Y., Bamps, C., Burfield, I., van Swaay, C. (2008). High nature value farmland in Europe: An estimate of the distribution patterns on the basis of land cover and biodiversity data. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. 24. Perevolotsky, A. (2005). Integrating landscape ecology in the conservation of Mediterranean ecosystems: The Israeli experience. Israel Journal of Plant Science 53(3-4): 203-213. 25. Plieninger, T., Hochtl, F., Spek, T. (2006). Traditional land-use and nature conservation in European rural landscapes. Environmental Science Policy, 9:317-321. 26. Poux, X., Beaufoy, G., Bignal, E., Hadjigeorgiou, I., Ramain, B., Susmel, P. (2006). Study on environmental consequences of sheep and goat farming and of the sheep and goat premium system. Available online: http://ec.europa.eu/agriculture/eval/ reports/sheep2007/full_text_en.pdf. 27. Rook, AJ, Tallowin, JRB. (2003). Grazing and pasture management for biodiversity benefit. Animal Research 52: 181-189. 28. Sternberg, M, Gutman, M., Perevolotsky, A., Ungar, ED., Kigel, J. (2000). Vegetation response to grazing management in a Mediterranean herbaceous community: A functional group approach. Journal of Applied Ecology 37: 224-237. 29. Stoate, C., Baldi, A., Beja, P., Boatman, N.D., Herzon, I., van Doorn, A, de Snoo, G.R., Rakosy, L., Ramwell, C. (2009). Ecological impacts of early 21st century agricultural change in Europe - A review. Journal of Environmental Management, 91:22-46. 30. Vallerand, F., Tsiboukas, K., Kazakopoulos, L. (2001). A Greek paradox: Omnipresent sheep and goat farming but neglected because of development structures; how to improve it? Options Mediterraneennes Series A 46: 189-194. 31. van Swaay, C., Cuttelod, A., Collins, S., Maes, D., Munguira, ML., Ššić M., Verovnik, R., Verstrael, T., Warren, MS., Wiemers, M., Wynhoff, I. (2010). European red list of butterflies. Publications Office of the European Union, Luxembourg. 32. van Wieren, S.E., Bakker, JP. (2008). The Impact of Browsing and Grazing Herbivores on Biodiversity. In: I.J. Gordon and H.H.T. Prins (eds) The Ecology of Browsing and Grazing, Ecological Studies Volume 195, 2008, pp 263-292 33. Zervas, G. (1998). Quantifying and optimizing grazing regimes in Greek mountain systems. Journal of Applied Ecology, 35: 983-986. To περιβάλλον και οι ενισχύσεις στη γεωργία - η περίπτωση των Προστατευόμενων Περιοχών Οι ενισχύσεις που χορηγούνται στους γεωργούς από την ΕΕ και το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης είναι, εκ φύσεως, άμεσα συνυφασμένα με τη διαχείριση του περιβάλλοντος και, επιπλέον, στοχεύουν στην αειφόρο, φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη του γεωργικού τομέα. Ο νέος κανονισμός για τις άμεσες ενισχύσεις (2014-2020) ενισχύει επωφελείς για το κλίμα και το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές με το λεγόμενο «πρασίνισμα». Αυτές οι πρακτικές αφορούν μία σειρά από υποχρεωτικές δεσμεύσεις, όπως η καλλιέργεια της αρόσιμης γης του γεωργού με δύο ή τρεις διαφορετικές καλλιέργειες, η διατήρηση των υφιστάμενων μόνιμων χορτολιβαδικών εκτάσεων και η ύπαρξη ενός ποσοστού, τουλάχιστο το 5% της * Ο Νίκος Καραβάς είναι Περιβαλλοντολόγος Phd. στο Υπουγείο Ανάπτυξης, Μονάδα Ανταγωνιστηκότητας. Νίκος Καραβάς αρόσιμης γης, σε κάθε εκμετάλλευση που θα τελεί υπό αγρανάπαυση, θα περιλαμβάνει χαρακτηριστικά του τοπίου, θα καλύπτεται με ζώνες ανάσχεσης ή θα ανταποκρίνεται σε μια σειρά από άλλες πρακτικές που επίσης περιλαμβάνονται στον όρο «περιοχές οικολογικής εστίασης». Για αυτή την υποχρέωση ο παραγωγός λαμβάνει ενίσχυση. Ωστόσο η υποχρέωση ισχύει μόνο για τους παραγωγούς που έχουν εκμεταλλεύσεις πάνω από 10 ή 15 εκτάρια, ανάλογα με την πρακτική. Στην Ελλάδα πάνω από το 90% των παραγωγών έχουν εκμεταλλεύσεις κάτω από 10 εκτάρια. Αυτό σημαίνει ότι οι περισσότεροι παραγωγοί στη χώρα μας δεν είναι υποχρεωμένοι να τηρούν αυτές τις πρακτικές, παρόλο που θα μπορούσαν να ενισχυθούν για αυτές. Παράλληλα, αν εφαρμόσουν παρόμοιες πρακτικές μέσα από μέτρα του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης, δεν θα λάβουν το σύνολο 10

Βόσκηση στο όρος Φαλακρό (φωτ. Κώστας Βιδάκης) της απώλειας εισοδήματος που προκύπτει από την εφαρμογή τους, αλλά ένα κατά τι μειωμένο ποσό. Αυτό το γεγονός μπορεί να αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τους μικρούς παραγωγούς (κάτω από 10 στρέμματα) στο να εφαρμόζουν μία σειρά φιλικές στο περιβάλλον πρακτικές. Ένα άλλο σημαντικό για το φυσικό περιβάλλον ζήτημα στο γεωργικό τομέα είναι οι ενισχύσεις στην κτηνοτροφία, που συνδέονται πια με το βοσκότοπο. Στη νέα προγραμματική περίοδο, όπως άλλωστε και στην παρούσα, τίθενται περιορισμοί στην πυκνότητα βόσκησης καθώς και όρια στην παρουσία βράχων ή ξυλωδών φυτών στο βοσκότοπο. Η ψηφιοποίηση των βοσκοτόπων ωστόσο, που σήμερα υλοποιείται, θα επιτρέψει να διαπιστωθεί ποιοι βοσκότοποι έχουν μεγάλο ποσοστό βράχων ή ξυλωδών φυτών, και επομένως δεν είναι επιλέξιμοι για ενίσχυση, και να υπολογιστεί η πυκνότητα βόσκησης, γεγονός που έχει επίσης άμεσο αντίκτυπο στην επιλεξιμότητα. Το νέο κανονιστικό πλαίσιο είναι μία ευκαιρία για τον έλεγχο και την οργάνωση της βόσκησης στην Ελλάδα με αειφόρο τρόπο. Ειδικότερα για τις Προστατευόμενες Περιοχές είναι δεδομένο ότι ο γεωργικός τομέας είναι καθοριστικής σημασίας για τη διαχείριση τους, αφού η έκταση των γεωργικών εκτάσεων μέσα σε περιοχές NATURA 2000 ανέρχεται σε περίπου μισό εκατομμύριο εκτάρια καλλιεργειών και πάνω από ένα εκατομμύριο εκτάρια βοσκοτόπων. Παρόλα αυτά ελάχιστα πράγματα έχουν γίνει μέχρι σήμερα καθώς, από τη μια λείπει το βασικό εργαλείο που είναι τα διαχειριστικά σχέδια των Προστατευόμενων Περιοχών και, από την άλλη, ουσιαστικά δεν έχει τεθεί ποτέ σαν προτεραιότητα από τη χώρα μας η διαχείριση των αγροτικών εκτάσεων στις περιοχές αυτές. Η νέα προγραμματική περίοδος 2014-2020 αποτελεί μία ακόμη ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε το θέμα αυτό, με τους περιορισμούς βέβαια που ήδη αναφέραμε. Οι δράσεις που αφορούν τις Προστατευόμενες Περιοχές στο νέο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020, μπορούν να χωριστούν, ανάλογα με το πεδίο και τον τρόπο εφαρμογής τους, σε τρεις γενικές κατηγορίες: Οριζόντια μέτρα. Πρόκειται για μέτρα όπως η βιολογική γεωργία τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν σε όλη τη χώρα, μέσα από τα οποία όμως δίνεται προτεραιότητα, για ένταξη στο πρόγραμμα, στις εκμεταλλεύσεις που βρίσκονται μέσα σε περιοχές NATURA 2000. Η εφαρμογή τους είναι εθελοντική. Μέτρα με χωρικό περιορισμό. Εδώ εντάσσονται οι περισσότερες από τις γεωργο-περιβαλλοντικο-κλιματικές ενισχύσεις, που αφορούν, για παράδειγμα, στη μείωση της ρύπανσης νερού από γεωργική δραστηριότητα που αναφέρεται στις ευπρόσβλητες στα νιτρικά ζώνες και σε σημαντικούς υγρότοπους ή στην περιβαλλοντική αποκατάσταση υποβαθμισμένων βοσκοτόπων που αναφέρεται σε υποβαθμισμένες από την υπερβόσκηση περιοχές των νησιών του Αιγαίου και της Κρήτης. Οι περιοχές που καλύπτουν αυτά τα μέτρα πολλές φορές συμβαίνει να είναι και Προστατευόμενες Περιοχές. Και σε αυτά τα μέτρα έχει προβλεφθεί να δίνεται προτεραιότητα, για ένταξη στο πρόγραμμα, στις εκμεταλλεύσεις που βρίσκονται μέσα σε πε- 11

Βόσκηση στο όρος Μενοίκιο (φωτ. Κώστας Βιδάκης) ριοχές NATURA 2000. Η ένταξη στο πρόγραμμα και η εφαρμογή των δεσμεύσεων είναι εθελοντική. Μέτρα για τις ενισχύσεις στο πλαίσιο του NATURA 2000. Οι αγρότες με εκμεταλλεύσεις σε περιοχές του δικτύου NATURA 2000 είναι υποχρεωμένοι να εφαρμόσουν θεσμοθετημένες, ειδικές για τις περιοχές αυτές, δεσμεύσεις. Για την απώλεια εισοδήματος και το πρόσθετο κόστος που προκύπτουν από αυτή την απαίτηση αποζημιώνονται από το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης. Το μέτρο αυτό δεν εφαρμόστηκε στην τρέχουσα προγραμματική λόγο της έλλειψης θεσμοθετημένων δεσμεύσεων που θα έθεταν τα Διαχειριστικά Σχέδια για τις Προστατευόμενες Περιοχές, τα οποία δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Το πρόβλημα παραμένει. Το ποσοστό των Ειδικών Ζωνών Διατήρησης χωρίς σχέδια διαχείρισης, ούτε καν στο στάδιο της προετοιμασίας, είναι 77% και των Ζωνών Ειδικής Προστασίας 83%, αντίστοιχα, επί του συνόλου των περιοχών του δικτύου. Αλλά και όσα Σχέδια Διαχείρισης έχουν συνταχθεί δεν προβλέπουν, κατά κανόνα, κάποιες ειδικές δεσμεύσεις για τις συγκεκριμένες περιοχές. Τέλος, ένα μέτρο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προώθηση της διαχείρισης της αγροτικής γης στις Προστατευόμενες Περιοχές είναι το μέτρο της συνεργασίας. Υπάρχει μία αρκετά ενδιαφέρουσα πρόταση για ενεργοποίηση του μέτρου αυτού μέσω της δικτύωσης και της συνεργασίας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων των περιοχών NATURA 2000, αλλά και άλλων επιχειρήσεων καθώς και οργανισμών των περιοχών αυτών, με στόχο τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Ένα τέτοιο δίκτυο μπορεί να δημιουργήσει προστιθέμενη αξία για τα προϊόντα που παράγονται μέσα σε περιοχές NATURA 2000, η οποία θα προκύπτει από το γεγονός ότι οι πρακτικές που εφαρμόζονται συμβάλουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, και η οποία θα καταβάλλεται από τον τελικό καταναλωτή και θα αποδίδεται στους ίδιους τους παραγωγούς. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί με την πιστοποίηση ότι τα αγροτικά προϊόντα που παράγονται σε περιοχές NATURA 2000, φυτικά, κτηνοτροφικά ή αλιεύματα, δεν επηρεάζουν αρνητικά ή/και, αντίθετα, συμβάλουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Η δαπάνη για τη δημιουργία δικτύου παραγόντων της γεωργίας και της αλυσίδας τροφίμων που δραστηριοποιούνται στα προϊόντα των περιοχών NATURA 2000 και η δημιουργία ενιαίου εθνικού σήματος πιστοποίησης τέτοιων γεωργικών προϊόντων, με γεωγραφικό ή τοπικό προσδιορισμό, μπορεί να καλυφθεί από το μέτρο της συνεργασίας του νέου Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης και να περιλαμβάνει ενδεικτικά: Καταγραφή των φορέων παραγωγής και διακίνησης αγροτικών προϊόντων. Καταγραφή των καλλιεργειών και των πρακτικών που χρησιμοποιούνται. Ενημέρωση και διαβούλευση με τους εμπλεκόμενους σε όλα τα στάδια της παραγωγής και διακίνησης του προϊόντος. Κατάρτιση προτύπων και κατευθυντήριων οδηγιών με στόχο την ανάπτυξη προϊόντων που συμβάλουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Κατάρτιση μεθοδολογίας πιστοποίησης. Κατοχύρωση σήματος. Η δαπάνη των αγροτών που θα ήθελαν να πιστοποιηθούν μπορεί να καλύπτεται σύμφωνα με όσα προβλέπονται στο μέτρο των Συστημάτων Ποιότητας Γεωργικών Προϊόντων. Η επιτυχία στην υλοποίηση μέτρων για τις Προστατευόμενες Περιοχές εξαρτάται, βέβαια, τόσο από τον σωστό σχεδιασμό όσο και από την έγκαιρη αντιμετώπιση των προβλημάτων στην εφαρμογή τους. Τα προβλήματα που υπήρχαν μέχρι σήμερα συνεχίζουν να υφίστανται η εμπειρία όμως που έχει αποκτηθεί μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντί για την προσχηματική μόνο εφαρμογή τέτοιων μέτρων σαν έναυσμα για την σοβαρή αντιμετώπιση μίας προς μία των πραγματικών εμπλοκών στην εφαρμογή. 12

Νεροβούβαλοι στην Μικρή Πρέσπα (φωτ. Λ. Νικολάου) Η σημασία της βόσκησης για τη διατήρηση των πολύτιμων τύπων Οικοτόπων της ΕΕ - η περίπτωση του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών Αννίτα Λογοθέτη, Βιβή Ρουμελιώτου, Μυρσίνη Μαλακού, Ειρήνη Κουτσερή* Αρκετοί από τους τύπους Οικοτόπων Κοινοτικής Σημασίας εξαρτώνται άμεσα από τις γεωργικές δραστηριότητες. Ειδικότερα, η μείωση της βόσκησης, σε συνδυασμό με τη μείωση δασοκομικών χειρισμών, όπως για παράδειγμα οι ελεγχόμενες υλοτομίες, μπορεί να επηρεάσει την καλή κατάσταση αυτών των οικοτόπων μέσω της αύξησης και πύκνωσης των θαμνώνων και δασών. Τις προηγούμενες δεκαετίες, η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστήριξε πανευρωπαϊκά μέσω του χρηματοδοτικού εργαλείου LIFE (DG Environment) για το περιβάλλον πολλά προγράμματα προστασίας και διαχείρισης τέτοιων οικοτόπων, κυρίως με την * Οι Αννίτα Λογοθέτη, Βιβή Ρουμελιώτου, Μυρσίνη Μαλακού και Ειρήνη Κουτσερή είναι στελέχη της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών. επανεισαγωγή της βόσκησης. Με χρηματοδότηση LIFE επίσης έχει εισαχθεί ή επανεισαχθεί βόσκηση και για σειρά περιοχών με μη λιβαδικούς τύπους οικοτόπων, όπως σφαγνώνες, αραία δάση/ θαμνοτόπια δρυός ή σημύδας, ερεικώνες, υγροτοπικούς αλλά και δασικούς τύπους οικοτόπων. Στην περιοχή των Πρεσπών έχουν ήδη υλοποιηθεί ή υλοποιούνται δυο προγράμματα LIFE, τα οποία σε μεγάλο μέρος τους βασίστηκαν στην επανεισαγωγή της βόσκησης σε τύπους οικοτόπων Κοινοτικής Σημασίας και Προτεραιότητας, με στόχο είτε την προστασία σπάνιων ειδών πουλιών είτε την προστασία οικοτόπων. Συγκεκριμένα στο πλαίσιο του έργου LIFE02 NAT/GR/8494 με τίτλο «Προστασία και Διατήρηση Ειδών Πουλιών Προτεραιότητας στη λίμνη Μικρή Πρέσπα» και στόχο τη διαχείριση της παραλίμνιας 13

Αιωνόβιο δάσος αρκεύθων (φωτ. Μ. Βραχνάκης) βλάστησης, επιλέχθηκε η συνδυασμένη εφαρμογή κοπής του καλαμιώνα και επανεισαγωγής της βόσκησης, σε οκτώ επιλεγμένες παραλίμνιες περιοχές συνολικής έκτασης 700 στρεμμάτων. Η εφαρμογή της βόσκησης στα πλαίσια του έργου αυτού έγινε με κοπάδι βουβαλιών, αλλά και με την εποχιακή βόσκηση κοπαδιών αγελάδων μετά από κοπές της παραλίμνιας βλάστησης, βάσει συγκεκριμένου ειδικού σχεδίου διαχείρισης το οποίο αργότερα ενσωματώθηκε στο Διαχειριστικό Σχέδιο του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών (ΕΠαΠ). Για την ορθή παρακολούθηση και εφαρμογή της βόσκησης, αλλά και των υπολοίπων διαχειριστικών πρακτικών που εφαρμόζονται στη Λίμνη Μικρή Πρέσπα, ακολουθούνται οι κατευθύνσεις που έχουν συνταχθεί σε ειδικό σχέδιο παρακολούθησης, του οποίου υπεύθυνος τόσο για την τήρηση όσο και για τα αποτελέσματα εφαρμογής, είναι ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών (ΦΔΕΔΠ). Παράλληλα, στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE συστάθηκε η Επιτροπή Διαχείρισης Υγροτόπου (ΕΔΥ), με συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, μεταξύ των οποίων και οι κτηνοτρόφοι, με στόχο τη συμβουλευτική υποστήριξη του ΦΔΕΔΠ. Όλες οι αποφάσεις για τη διαχείριση του υγροτόπου, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης της βόσκησης ως διαχειριστικού μέτρου, λαμβάνονται μετά από τις σχετικές εισηγήσεις της ΕΔΥ, στο πλαίσιο πάντα των κατευθύνσεων και κανόνων που περιέχονται στο σχέδιο διαχείρισης του ΕΠαΠ. Από τον Ιούλιο του 2013 στην περιοχή των Πρεσπών υλοποιείται το πρόγραμμα LIFE12 NAT/GR/539 «Αποκατάσταση και διατήρηση του τύπου οικοτόπου προτεραιότητας 9562* Ελληνικά Δάση Αρκεύθου στο Εθνικό Πάρκο Πρεσπών». Τα δασολίβαδα αρκεύθου διατηρούν μοναδικά χλωριδικά και οικολογικά χαρακτηριστικά για το Ευρωπαϊκό περιβάλλον, τα οποία διαμορφώθηκαν μετά από την πολύχρονη παρέμβαση του ανθρώπου, κυρίως διαμέσου της εκτατικής βόσκησης. Τα τελευταία χρόνια, αυτός ο τύπος οικοτόπου παρουσιάζει σημαντικά σημάδια διαφοροποίησης με κύριο χαρακτηριστικό την επέκταση των πλατύφυλλων δένδρων, η οποία γίνεται κυρίως λόγω έλλειψης της βόσκησης. Μια από τις σημαντικότερες δράσεις που προβλέπει το πρόγραμμα είναι η επανεισαγωγή της ελεγχόμενης βόσκησης με αιγοπρόβατα, μετά από μικρής κλίμακας, επιλεκτικές υλοτομίες σε πλατύφυλλα είδη στην περιοχή υλοποίησης του έργου. Για την επίτευξη της επανεισαγωγής της παραδοσιακής δραστηριότητας της βόσκησης προβλέπονται έργα υποδομής για τις κτηνοτροφικές ανάγκες όπως η κατασκευή νέας ομβροδεξαμενής και συντήρηση παλαιότερης, η κατασκευή μη μόνιμου στεγάστρου για τον προσωρινό σταβλισμό των ζώων, η περίφραξη σημαντικών περιοχών με δάση αρκεύθου, ενώ έχει προβλεφθεί και ο καθαρισμός των δασών αρκεύθου από σκουπίδια και νεκρή οργανική ύλη (π.χ. ξερά κλαδιά) για την αποφυγή πυρκαγιών.** Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω δύο παραδείγματα, αλλά και άλλα αντίστοιχα στην Ευρώπη, βλέπουμε ότι η ΕΕ χρηματοδοτούσε και χρηματοδοτεί προγράμματα μικρής και μεσαίας διάρκειας για την εισαγωγή της βόσκησης σε προστατευόμενους οικοτόπους, όπως τα υγρολίβαδα και οι δασικές εκτάσεις, οι οποίοι όμως κατά την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) της περιόδου 2007-2013 κρίνονταν μη επιλέξιμοι για άμεσες ενισχύσεις απευθείας στους ενδιαφερόμενους κτηνοτρόφους. Σύμφωνα με την νέα ΚΑΠ της περιόδου 2014-2020 τα πράγματα φαίνεται ότι αλλάζουν αφού ο Κανονισμός 1307/2013 επιτρέπει, καταρχήν, την 14

υποστήριξη της οικονομικής βιωσιμότητας της γεωργίας, όπως ασκείται στις περιοχές NATURA 2000, μέσω άμεσων ενισχύσεων του Πυλώνα 1. Αυτό αναμένεται να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο έτσι ώστε να συνεχιστεί η διαχείριση και προστασία σημαντικών τύπων οικοτόπων και οικοτόπων προτεραιότητας και μετά το τέλος των προγραμμάτων LIFE, μέσω της εκτατικής βόσκησης. Το ζητούμενο ακόμα είναι η ορθή και αποτελεσματική εφαρμογή του σε κάθε Κράτος - Μέλος και ειδικά στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, από το 2015 κάθε Κράτος-Μέλος θα μπορεί με εσωτερική νομοθετική πράξη να ορίσει περιοχές που δεν εμπίπτουν στο νέο διευρυμένο ορισμό του «μόνιμου βοσκότοπου» και «μόνιμου λειμώνα», αλλά στις οποίες ασκείται βόσκηση ως «καθιερωμένη τοπική πρακτική». Σε αυτές μπορούν να περιληφθούν εκτάσεις που παραδοσιακά και μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνται ως βοσκοτόπια, ενώ στις περιοχές NATURA 2000 θα πρέπει να διερευνηθεί, υπό το πρίσμα της διατήρησης της βιοποικιλότητας, ο καθορισμός περιοχών που πρέπει να βοσκούνται ώστε να διατηρούνται οι τύποι οικοτόπων και βιοτόπων ειδών που φιλοξενούν. Η υλοποίηση των υποχρεώσεων κάθε χώρας της ΕΕ για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, σύμφωνα με την Οδηγία των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ) και την Οδηγία των Άγριων Πουλιών (2009/147/ ΕΚ), στις περιοχές NATURA 2000 μέσω των άμε- σων ενισχύσεων του Πυλώνα 1 της νέας ΚΑΠ για τους μόνιμους βοσκοτόπους μπορεί να γίνει σωστά μόνο αν συνοδευτεί με ειδική ρύθμιση της βόσκησης σε αυτές τις περιοχές. Απαιτείται, λοιπόν, να εκπονηθούν ειδικές μελέτες βόσκησης για τις περιοχές NATURA 2000, οι οποίες θα λαμβάνουν υπόψη τόσο τους στόχους προστασίας της βιοποικιλότητας ανά περιοχή, όσο και την ανάπτυξη και χρήση της κτηνοτροφίας ως διαχειριστικό μέσο. Το άρθρο προέρχεται από εισήγηση της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών με θέμα: «Βοσκότοποι υψηλής φυσικής αξίας και άμεσες ενισχύσεις υπό τη νέα ΚΑΠ (2014-2020)- Η Περίπτωση της Πρέσπας». ** (Σημείωση εκδότη) Αντίστοιχες δράσες περιλαμβάνει και το έργο LIFE11 NAT/GR/1014 «Διατήρηση Δασών και Δασικών Ανοιγμάτων Προτεραιότητας στον Εθνικό Δρυμό Οίτης και στο Όρος Καλλίδρομο της Στερεάς Ελλάδας» που υλοποιεί η Εταιρία μας σε συνεργασία με το ΕΚΠΑ, τον ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ και την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Ήδη έχει προχωρήσει αρκετά η έρευνα για την παραγωγή βοσκίσιμης ύλης και τη βοσκοϊκανότητα των ορεινών λιβαδιών, αλλά και την τρέχουσα χρήση από ζώα για βόσκηση που περιλαμβάνει και δορυφορική καταγρφή των μετακινήσεων ενός κοπαδιού. Ανάλογα με τα αποτελέσματα θα διαμορφωθεί ένα σχέδιο διαχείρισης των ορεινών λιβαδιών με συνδυασμό του επιθυμητού καθεστώτος βόσκησης και ελέγχου της περίσσειας της βιομάζας και της επέκτασης των θάμνων με κόψιμο ή κάψιμο. Αιγοπρόβατα σε δάσος Αρκεύθων (φωτ. Λ. Νικολάου) 15

Φύκη Padina pavonica Η θάλασσα της Αίγινας κείμενο και φωτογραφίες της Ρένας Καρακατσάνη Από το 1949 περνάω όλα μου τα καλοκαίρια στην Αίγινα και συγκεκριμένα στη Σουβάλα. Για πολλά χρόνια, απολαμβάναμε μια πεντακάθαρη, ολοζώντανη θάλασσα, με κάθε λογής ψάρια, αχινούς, χταπόδια, σουπιές, καβούρια, γυμνοβράγχια, αστερίες, γαριδάκια και όλα αυτά λίγα μόλις εκατοστά από την επιφάνεια. Ζούσαμε σ ένα θαλάσσιο παράδεισο. Κι έπειτα, ήρθε η ρύπανση. Από το 1959, τόνοι λυμάτων του λεκανοπεδίου άρχισαν να χύνονται ανεπεξέργαστα στο Σαρωνικό, μετατρέποντας τον σε χαβούζα. Πρώτα χάθηκαν οι αχινοί και τα «καλά» φύκια (Padina pavonica και Acetabularia acetabulum) και τα Φύκη Acetabularia acetabulum βράχια γέμισαν με τα γλοιώδη πράσινα «μαρούλια της θάλασσας» (Ulva lactuca), δείκτες ευτροφισμού των νερών. Τα ψάρια, όπως οι νοστιμότατες κατσούλες (Xyricthys novacula), λιγόστεψαν ή χάθηκαν και μαζί τους χάθηκαν και οι σουπιές, τα γαριδάκια (Palaemon gracilis), τα χταπόδια. Για χρόνια, τίποτα δεν θύμιζε την ειδυλλιακή θάλασσα των παιδικών μας χρόνων. Μετά, «ήρθε» η Ψυττάλεια. Ήδη από το 1994, όταν άρχισε να λειτουργεί η Α φάση επεξεργασίας λυμάτων, μέχρι το 2004 που άρχισε να λειτουργεί η Β φάση, τα αποτελέσματα γίνονταν σιγά-σιγά ορατά. Όμως, τα τελευταία 10 χρόνια, η αλλαγή στο θαλάσσιο κόσμο είναι θεαματική, ιδιαίτερα στη βόρεια πλευρά της Αίγινας που δεχόταν και τη μεγαλύτερη επιβάρυνση. Οι αχινοί έχουν επιστρέψει θριαμβευτικά, σε βαθμό μάλιστα που κοντεύουν να γίνουν μάστιγα για τη θαλάσσια χλωρίδα, αφού οι φυσικοί τους θηρευτές, τα σαργοειδή, έχουν υπεραλιευτεί. Οι «φυκιάδες», τα θαλάσσια λιβάδια της Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica), άρχισαν πάλι να εξαπλώνονται, παρέχοντας το απαραίτητο οξυγόνο στο νερό και χρησιμεύοντας ως τόπος διατροφής, καταφυγίου και ωοτοκίας πολλών ειδών. Ακόμα και σε βάθος ενός έως δύο μέτρων οι σάλπες (Sarpa * Η Ρένα Καρακατσάνη είναι συμβουλευτική ψυχολόγος και μεταφράστρια και μέλος της ΕΕΠΦ. 16

Χελιδονάς salpa), οι αθερίνες (Atherina boyeri) και οι ζαργάνες (Belone belone gracilis), τα κεφαλόπουλα (Mugil cephalus) και οι καλογριές (Chromis chromis) σχηματίζουν μεγάλα κοπάδια. Τα μπαρμπούνια (Mullus surmuletus) σκάβουν μανιωδώς την άμμο με τα «μουστάκια» τους αναζητώντας τους μικροοργανισμούς με τους οποίους τρέφονται, συνοδευόμενα πάντα από γλωσσάκια (Bothus podas), γύλους (Coris julis), σπάρους, σαργούς ή κακαρέλους (Diplodus annularis, D. sargus sargus, D. vulgaris), που επωφελούνται από τα προϊόντα της σκληρής δουλειάς τους. Οι πανέμορφοι και ντροπαλοί καρδινάλιοι (Apogon imberbis) κρύβονται μόλις τους πλησιάσεις, σε αντίθεση με τις σαλιάρες (Blennius sp., Parablennius sp. κ.ά.) που σχεδόν «ποζάρουν» ακίνητες στο φωτογραφικό φακό, όπως και πολυάριθμες σκορπίνες (Scorpaena notata, S. scrofa κ.ά.). Εξίσου ντροπαλές είναι και οι μικρές στήρες (Epinephelus costae), που σπεύδουν να κρυφτούν στη θέα του ανθρώπου, ενώ τα ροφουδάκια (Epinephelus marginatus) υπερασπίζονται με σθένος την περιοχή τους ενάντια στον εισβολέα, παίρνοντας κατακόρυφη στάση και κουνώντας απειλητικά τα πτερύγιά τους ακόμα κι Μπαρμπούνι Tripterygion melanurus όταν δεν ξεπερνούν τα 5-6 εκατοστά! Τα εντυπωσιακά χρώματα των γαϊτανούρηδων ή γραμματικών (Thalassoma pavo) δημιουργούν την εντύπωση ότι πρόκειται για εξωτικά ψάρια. Όμορφα χρώματα έχουν και οι σκάροι (Sparisoma cretense), αλλά το μπλε και τιρκουάζ χρώμα των πλευρικών πτερυγίων του χελιδονά (Chelidonicthys Πέρκα Σκορπίνα 17

Serpula vermicularis Cladocora caespitosa Protula tubularia Occulina patagonica Occulina patagonica lucernus) θα κλέβει πάντα την παράσταση, όπως και το μικροσκοπικό (4-5 εκ.) Tripterygion melanurus, με το κατακόκκινο σώμα και το μαύρο κεφαλάκι με τα γαλαζωπά σχέδια. Σε κάθε μου φωτογραφική εξόρμηση θα συναντήσω τουλάχιστον δυο-τρία χταπόδια τα οποία δυστυχώς ακόμα σχεδόν αποδεκατίζονται από ανεύθυνους ψαροντουφεκάδες, έστω και αν είναι πολύ μικρά και κάπου κοντά τους θα τριγυρνάει πάντα μια πέρκα (Serranus scriba), έτοιμη να επωφεληθεί από τα υπολείμματα της τροφής τους. Εκτός από τα μεσογειακά είδη που επέστρεψαν, έχουν έρθει και πολλοί «μετανάστες», λεσεψιανοί ή άλλοι. Οι γερμανοί (Siganus luridus) σχηματίζουν πλέον ολόκληρα κοπάδια, ενώ ο κάβουρας Percnon gibbesi, που παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 2004, έχει πλέον εγκατασταθεί για τα καλά στην Αίγινα. Ένας άλλος μετανάστης είναι το κοράλλι Occulina patagonica, αποικίες του οποίου συναντώ όλο και συχνότερα. Τα κοράλλια κλαδοκόρα (Cladocora caespitosa) και το μονήρες κοραλλάκι «δόντι του χοίρου» (Ballanophyllia europaea) είναι ενδημικά της Μεσογείου και αφθονούν στην Αίγινα. Η Tricleocarpa fragilis μοιάζει με ροζ κοράλλι, αλλά είναι ασβεστοποιημένο ροδοφύκος. Αφθονούν επίσης οι σπόγγοι, σχεδόν σε όλα τα χρώματα: μαύροι (Ircinia spinosula), πορτοκαλί (Crambe crambe, Spirarstrella cunctatrix, Tethya aurantia κ.ά.), κόκκινοι (Hamigera hamigera, Phorbas fictitious), κίτρινοι (Aplysina aerophoba, Agelas oroides, Cliona celata) κ.ά.), μπλε (Oscarella lobularis), μπεζ Balanophyllia europaea 18

Χταπόδι, γαϊτανούρι, στήρα και πέρκα Σαλιάρα Ζαργάνα Νεαρός Ροφός 19

Ρύπανση (Ircinia variabilis, I. fasciculate κ.ά.), ή καφέ (Petrosia ficiformis, H. reniformis, Hondrilla nucula). Το συνασκίδιο Diplosoma listerianum, μοιάζει με γαλαζοπράσινο τούλι ριγμένο στα βράχια, ενώ το Botrylloides niger θυμίζει χρυσαφί «μπουκλέ» μαλλί πλεξίματος! Οι πανέμορφες προτούλες (Protula tubularia, P. intestinum), όπως και η μικροσκοπική ερπύλη (Serpula vermicularis), μαζεύουν τις εντυπωσιακές βραγχιακές τους στεφάνες μέσα στον ασβεστικό τους σωλήνα στην παραμικρή αίσθηση απειλής. Οι θαλάσσιες ανεμώνες ή ντομάτες της θάλασσας (Actinia equina), αποκαλύπτουν την Οι «αυγοκορδέλες» του σαλιγκαριού Neverita josephinia Αυγά του γαστρόποδου Stramonita haemastoma ομορφιά τους μόνο όταν εκπτύσσουν τα πλοκαμάκια τους για να φάνε. Εκείνα που με εντυπωσιάζουν πάντα, είναι τα αυγά διαφόρων κοχυλιών, όπως αυτά της Stramonita haemastoma, που μοιάζουν με μικροσκοπικά μπαστουνάκια, κολλημένα σταθερά στο βράχο, και οι «αυγοκορδέλες» της Neverita josephinia, τις οποίες πλάθει ζυμώνοντας τα αυγά της με άμμο και βλέννη, δημιουργώντας το τέλειο σχήμα που βλέπετε στη φωτογραφία αριστερά. Οι υποθαλάσσιοι «κήποι», που δημιουργούνται σε σκιερά μέρη από την ασβεστοποίηση διαφόρων ροδοφυκών, όπως η Peyssonnelia squamaria, δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τους χερσαίους! Θα χρειαζόμουν πολλές ακόμα σελίδες για να απαριθμήσω όλα τα είδη που φιλοξενεί η θάλασσα της Αίγινας, μια θάλασσα γεμάτη ζωή και χρώματα και μικρά θαύματα που αποκαλύπτονται στο φακό με υπομονή και ατέλειωτες ώρες παρατήρησης. Όλες οι φωτογραφίες που συνοδεύουν αυτό το άρθρο είναι τραβηγμένες σε βάθος και απόσταση από την ακτή που δεν ξεπερνούν τα 2-3 μέτρα, με μοναδικό εξοπλισμό μάσκα, αναπνευστήρα και αδιάβροχη φωτογραφική μηχανή. Οι περισσότερες είναι σε βάθος μόλις λίγων εκατοστών από την επιφάνεια. Είναι μια απολαυστική δραστηριότητα στην οποία μπορούν να επιδοθούν ακόμα και άτομα που διανύουν την έβδομη νεότητα, όπως η γράφουσα! Αν έπρεπε να περιοριστώ σε μία μόνο φωτογραφία, θα επέλεγα αυτήν με τη λεζάντα «Ρύπανση». Το ψαράκι έχει περάσει τυχαία μέσα από ένα πλαστικό δακτύλιο, ένα από τα πολλά πλαστικά που πετάμε αλόγιστα στη θάλασσα, και έχει σφηνώσει, αντιμετωπίζοντας ένα μακρύ, οδυνηρό, άσκοπο θάνατο Πριν κλείσω, θέλω να πω ένα μεγάλο ευχαριστώ στη Δόκτορα Περιβαλλοντικών Επιστημών, Μαρία Σαλωμίδη, από το ΕΛΚΕΘΕ, για την απίστευτη υπομονή και την ψυχική της γενναιοδωρία, που με βοηθά στις αναγνωρίσεις των ειδών. Για οποιοδήποτε σφάλμα, ευθύνομαι αποκλειστικά εγώ! 20