1 Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Η ποιοτική έρευνα έχει επιχειρηθεί να ορισθεί με αρκετούς και διαφορετικούς τρόπους εξαιτίας του πολυσχιδούς χαρακτήρα του πεδίου που καλύπτει. Πολύ συχνά ορίζεται σε αντιπαραβολή προς την ποσοτική έρευνα. Άλλοτε, πάλι, ο ορισμός εστιάζει στο χαρακτήρα των ερευνητικών δεδομένων (μη μετρήσιμα, ελάχιστα τυποποιημένα) και παραβλέπονται τα ειδοποιά χαρακτηριστικά που διέπουν τη συνολική ερευνητική διαδικασία. Ως εναρκτήριο σημείο αναφοράς για την έκθεση των θεμελιωδών αρχών και χαρακτηριστικών της ποιοτικής ερευνητικής προσέγγισης στο κεφάλαιο αυτό θα αξιοποιήσουμε έναν ορισμό της ποιοτικής έρευνας, που συνέθεσε ο Brian Roberts (2002: 2-3) αντλώντας τα βασικά χαρακτηριστικά από το κλασικό βιβλίο του Alan Bryman: Quantity and quality in social research (1988). Ο ορισμός αυτός έχει ως εξής: «Οι ποιοτικοί ερευνητές τείνουν να υιοθετούν μια προσέγγιση στην οποία η θεωρία και εμπειρική διερεύνηση συνυφαίνονται κατά τη διάρκεια ή στο τέλος της επιτόπιας έρευνας, αντί [η θεωρία] να λειτουργεί ως πρόδρομος της εμπειρικής έρευνας» (Bryman 1988: 79). Η ποιοτική έρευνα διαθέτει μια σειρά από χαρακτηριστικά που απορρέουν από τη φιλοσοφική και θεωρητική προσέγγιση που υιοθετεί για τον κοινωνικό κόσμο. Σε αυτά συμπεριλαμβάνεται και η εστίαση στις εμπειρίες και τις οπτικές των συμμετεχόντων στην έρευνα. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να συνοψιστούν, κατά τον Bryman, ως εξής: «θεώρηση των συμ-
26 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ βάντων, της δράσης, των κανόνων, των αξιών κ.λπ. μέσα από τη σκοπιά των ανθρώπων που εξετάζονται» «παρουσίαση λεπτομερών περιγραφών για τo υπό εξέταση πεδίο» «δέσμευση ως προς το ότι θα κατανοηθούν τα γεγονότα, η συμπεριφορά κ.λπ. εντός της συγκειμενικής τους συνθήκης» «θεώρηση της κοινωνικής ζωής ως διαδικασίας και όχι με στατικούς όρους» «υιοθέτηση μιας ερευνητικής στρατηγικής, η οποία είναι σχετικώς ανοικτή και όχι αυστηρά δομημένη» αποφυγή «της διατύπωσης θεωριών ή εννοιών πριν τη διεξαγωγή της επιτόπιας έρευνας» διότι κάτι τέτοιο μπορεί να «επιβάλει ενδεχομένως στους συμμετέχοντες στην έρευνα ένα ξένο προς αυτούς εννοιολογικό πλαίσιο» (Bryman 1988: 61-68). Όπως προκύπτει από τον παραπάνω ορισμό και βρίσκει ευρεία αποδοχή στη σχετική βιβλιογραφία, η ποιοτική έρευνα αντλεί τις οντολογικές 3 και επιστημολογικές 4 της παραδοχές από φιλοσοφικά και θεωρητικά ρεύματα που θέτουν στο επίκεντρο τις έννοιες του νοήματος, της εμπειρίας, της διάδρασης, της κατανόησης και της ερμηνείας. Πρόκειται για ρεύματα που εντάσσονται στις φιλοσοφικές παραδόσεις της ερμηνευτικής, της φαινομενολογίας, του πραγματισμού. Στο επίπεδο της κοινωνιολογικής σκέψης τα παραπάνω ρεύματα βρίσκουν ανταπόκριση στις «ερμηνευτικές μικροκοινωνιολογίες» 5 της σχολής της συμβολικής διάδρασης, 6 της εθνομεθοδολογίας 7 και της φαινομενολογικής κοινωνιολογίας 8 καθώς επίσης και στις διαφορετικές εκδοχές του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού. 9 Παρότι οι σχολές αυτές διαφοροποιούνται μεταξύ τους σε πολλά σημεία, ασπάζονται έναν κοινό πυρήνα θεμελιακών παραδοχών. Οι παραδοχές αυτές αφορούν, συνοπτικά, τη θεώρηση της κοινωνικής πραγματικότητας ως περίπλοκης συμβολικής κατασκευής, την αναγνώριση 3. Οντολογικές είναι οι παραδοχές που αναφέρονται στο ποια είναι η φύση της κοινωνικής πραγματικότητας. 4. Επιστημολογικές είναι εκείνες οι παραδοχές που αναφέρονται στο ποια είναι η φύση της επιστημονικής γνώσης για τα πράγματα και πώς αυτή παράγεται. 5. Βλ. Μουζέλης (1996: xi). 6. Βλ. Blumer (1968) Ritzer (1996α) Ritzer (2008/2012: 295-346). 7. Βλ. Garfinkel (1967) Ritzer (1996β) Ritzer (2008/2012: 347-378). 8. Βλ. Berger και Luckmann (1967) Ritzer (1996β). 9. Βλ. Glasersfeld (1995) Schwandt (2000).
Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ / 27 της ικανότητας των ανθρώπων να παράγουν νόημα και να μετέχουν στη διαδικασία κατασκευής της κοινωνικής πραγματικότητας μέσω των καθημερινών τους διαδράσεων, καθώς και την ανάγκη της κοινωνικής έρευνας να προσεγγίσει τα φαινόμενα ανακατασκευάζοντας τα νοηματικά πλαίσια και τα συστήματα αναφοράς των εμπλεκομένων στα κοινωνικά πεδία δρώντων υποκειμένων. Οι παραδοχές αυτές έχουν πολύ σημαντικές μεθοδολογικές συνεπαγωγές: Α) Η κοινωνική πραγματικότητα είναι μια πολύπλοκη και πολυσχιδής συμβολική κατασκευή, που συγκροτείται από διαφορετικά επίπεδα δομών νοήματος. 10 Αυτές οι δομές νοήματος έχουν προκύψει ως αποκρυσταλλώσεις των καθημερινών διυποκειμενικών εγχειρημάτων των ανθρώπων να ερμηνεύσουν τον κοινωνικό τους κόσμο και να τον γνωρίσουν. Συνεπώς, η κοινωνική πραγματικότητα αναγνωρίζεται ως σύνθετη, πολυεπίπεδη, ενδεχομενική και ιστορικά προσδιορισμένη κατασκευή. Ως εκ τούτου η γνωστική πρόσβαση του κοινωνικού ερευνητή σε εκείνες τις πτυχές του κοινωνικού κόσμου που μελετά είναι δυνατή μόνο μέσα από ερευνητικές προσεγγίσεις που δύνανται να ανακατασκευάσουν τα ποικίλα κοινωνικά οικοδομήματα του νοήματος και της γνώσης καθώς και τα (ατομικά και συλλογικά) πρότυπα νοηματοδότησης. 11 Ο ερευνητής οφείλει να απορρίψει την ιδέα περί της ύπαρξης μιας ενιαίας, αντικειμενικής πραγματικότητας και να διερευνήσει τις πολλαπλές πραγματικότητες που προκύπτουν από τους διαφορετικούς και πολυσχιδείς τρόπους κοινωνικής νοηματοδότησης. Β) Η θεώρηση της κοινωνικής πραγματικότητας ως περιπλοκής συμβολικής κατασκευής, που παράγεται, αναπαράγεται και μετασχηματίζεται μέσα από τα ενεργήματα ορισμού και τις κοινωνικές διαδράσεις των δρώντων υποκειμένων, συμβαδίζει με τη θέση πως οι άνθρωποι δεν είναι παθητικά δημιουργήματα των κοινωνικών δομών και των αντίστοιχων αξιακών συστημάτων. Είναι εφοδιασμένοι με την ικανότητα να ορίζουν τις κοινωνικές καταστάσεις, να δρουν και να διαντιδρούν βάσει των ορισμών αυτών. Μέσα δε, από τους ορισμούς αυτούς και τις διαδράσεις τους οι δρώντες συνδιαμορφώνουν την κοινωνική τους πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει πως ο κοινωνικός ερευνητής, όταν εισέρχεται στο πεδίο της 10. Βλ. και Lincoln και Guba (1985: 36 επ.). 11. Βλ. σχετικά Kleemann, Kröhnke και Matuschek (2009: 14 επ.).
28 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ έρευνάς του, συναντά έναν προερμηνευμένο και συμβολικά προδομημένο από τους δρώντες κοινωνικό κόσμο. Οφείλει ως εκ τούτου να διεισδύσει και να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι βιώνουν την κοινωνική τους κατάσταση, νοηματοδοτούν και οργανώνουν τη δράση τους, κατανοούν τον κοινωνικό κόσμο και τη θέση τους εντός αυτού. Η κοινωνική έρευνα συνίσταται, συνεπώς, σε μια ανακατασκευαστική (reconstructing) διαδικασία, στο βαθμό που οι ερμηνείες του ερευνητή για την κοινωνική πραγματικότητα είναι δευτερογενείς (ή «δεύτερου βαθμού» 12 ) τυποποιήσεις που βασίζονται στις πρωτογενείς τυποποιήσεις των υποκειμένων της έρευνας. 13 Ο Thomas Schwandt (2000: 192-193), για να περιγράψει την έρευνα ως ανακατασκευαστική διαδικασία, παραπέμπει στις δύο διαστάσεις του «κατανοείν» που διακρίνει ο Alfred Schütz. Το κατανοείν πρωτογενώς αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία βάσει της οποίας όλοι οι άνθρωποι στην καθημερινή τους ζωή ερμηνεύουν το νόημα της δικής τους δράσης και της δράσης αυτών με τους οποίους διαντιδρούν. Το «κατανοείν» αποτελεί, όμως, δευτερογενώς και μια μέθοδο που αρμόζει στις κοινωνικές επιστήμες μια διαδικασία με την οποία ο κοινωνικός ερευνητής επιζητά να κατανοήσει την πρωτογενή διαδικασία της κατανόησης στο επίπεδο της καθημερινής βίωσης και δράσης. Η διπλή αυτή διάσταση του «κατανοείν» στην οποία θεμελιώνεται η κοινωνική έρευνα, σύμφωνα με τους εκπροσώπους του ερμηνευτικού παραδείγματος, χαρακτηρίστηκε από τον Anthony Giddens ως διπλή ερμηνευτική (double hermeneutic): «Τα εννοιολογικά σχήματα των κοινωνικών επιστημών εκφράζουν μια διπλή ερμηνευτική, η οποία σχετίζεται απ τη μια με την πρόσβαση και σύλληψη των νοηματικών πλαισίων που συμμετέχουν στην παραγωγή της κοινωνικής ζωής από τους καθημερινούς δρώντες, και από την άλλη με την ανακατασκευή αυτών των πλαισίων νοήματος σε νέα νοηματικά πλαίσια που εγκιβωτίζονται σε τεχνικά εννοιολογικά σχήματα». (Giddens 1993: 86). 12. Schütz (1971: 50). 13. Όπως επισημαίνει η Dausien (2000/2013: 225), «η έννοια της ανακατασκευής δεν σημαίνει αναπαραγωγή, δηλαδή μια απλή κατανόηση και επικύρωση των καθημερινών ταξινομητικών κατηγοριών και νοηματικών δομών, αλλά μια στοχαστική, κριτική αναλυτική ανακατασκευή των διαδικασιών κατασκευής πρώτου βαθμού καθώς και των προϋποθέσεων υπό τις οποίες οι διαδικασίες αυτές λαμβάνουν χώρα, παραλείπονται ή ενδεχομένως μεταβάλλονται».
Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ / 29 Γ) Η θεμελίωση της ποιοτικής ερευνητικής προσέγγισης στη φιλοσοφική παράδοση του πραγματισμού αλλά και σε κοινωνιολογικούς τρόπους σκέψης, όπως η σχολή της συμβολικής διάδρασης, έχει ως αποτέλεσμα τη θεώρηση της κοινωνικής ζωής ως μιας ρέουσας πραγματικότητας. 14 Μια τέτοια θεώρηση οφείλει συνεπώς να συνοδεύεται από ερευνητικά εγχειρήματα και μεθόδους που επιτρέπουν τη σύλληψη των κοινωνικών φαινομένων στη δυναμική τους διάσταση. Η θεμελίωση της ποιοτικής έρευνας στην ερμηνευτική παράδοση σημαίνει τη συμφωνία των ποιοτικών ερευνητών στις ακόλουθες οντολογικές παραδοχές, που έχουν επακόλουθες μεθοδολογικές συνέπειες: Η κοινωνική πραγματικότητα είναι μια πολύπλοκη και πολυσχιδής συμβολική κατασκευή που συγκροτείται από διαφορετικά επίπεδα δομών νοήματος. Άρα, θα πρέπει να προσεγγισθεί ερευνητικά με τρόπους που συλλαμβάνουν τα πολλαπλά επίπεδα νοήματος και δίνουν έμφαση στον ενδεχομενικό της χαρακτήρα και την ιστορική (χωρο-χρονική) της πλαισίωση. Η κοινωνική πραγματικότητα παράγεται, αναπαράγεται και μετασχηματίζεται μέσα από τα ενεργήματα ορισμού και τις κοινωνικές διαδράσεις των δρώντων στην καθημερινότητα υποκειμένων. Ο κοινωνικός ερευνητής οφείλει να εξετάσει τα ερευνώμενα φαινόμενα και πεδία ξεκινώντας να τα μελετά «εκ των έσω», μέσα δηλαδή από την οπτική, τις εμπειρίες και τις ιστορίες των συμμετεχόντων σε αυτά υποκειμένων. Η κοινωνική ζωή είναι μια ρέουσα πραγματικότητα, η οποία θα πρέπει να διερευνηθεί με μεθόδους που επιτρέπουν τη σύλληψη των κοινωνικών φαινομένων στη δυναμική τους διάσταση. 14. Βλ. σχετικά Plummer (2000: 104 επ.).