ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

` 4 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΑΠ ΕΛΠ22 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ : ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΊΧΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΕΣ & ΥΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΟΓΟΝΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 Περιστέρι, 29/04/2010 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. ΛΕΚΚΑΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ : «Όταν βλέπεις ένα άγαλμα ή ένα ζωγραφικό πίνακα αναγνωρίζεις την άσκηση της τέχνης. Όταν παρατηρείς από απόσταση την πορεία ενός πλοίου δε διστάζεις να συμπεράνεις ότι η κίνησή του οδηγείται από τη σκέψη και από την τεχνική. Όταν κοιτάς ένα ηλιακό ρολόι ή ένα υδραυλικό ρολόι, συμπεραίνεις ότι λέει την ώρα με βάση την τεχνική και όχι τυχαία, πώς λοιπόν είναι συνεπές να υποθέσει κανείς ότι ο κόσμος, που περιλαμβάνει τόσο τα έργα της τέχνης στα οποία αναφερόμαστε, τους τεχνίτες που τα κατασκεύασαν και κοντά σ αυτά οτιδήποτε άλλο, μπορεί να στερείται σκοπού και αιτίας; Ας υποθέσουμε ότι ένας ταξιδιώτης μετέφερε στη Σκυθία ή στη Βρετανία το πλανητάριο, που πρόσφατα κατασκευάστηκε από το φίλο μας τον Ποσειδώνιο, το οποίο σε κάθε περιστροφή αναπαράγει τις ίδιες κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε αστέρων που συμβαίνουν στον ουρανό, μέρα και νύκτα, θα ήταν δυνατό ένας οποιοσδήποτε εντόπιος να αμφιβάλει πως αυτό το πλανητάριο ήταν έργο λογικού όντος; Αυτοί οι σκεπτικιστές, ωστόσο, εκφράζουν αμφιβολίες σχετικά για τον ίδιο τον κόσμο από τον οποίο προέρχονται όλα τα πράγματα και έχουν την αρχή τους, και συζητούν το αν αποτελεί προϊόν τυχαίο, ή αναγκαίο, ή κάποιας Θείας σκοπιμότητας και έμπνευσης. Εκφράζουν μεγαλύτερη εκτίμηση για το κατόρθωμα του Αρχιμήδη στο να κατασκευάσει ένα μοντέλο των περιστροφών στο στερέωμα, απ ότι στην ίδια τη φύση που τα δημιούργησε, παρ όλο ότι η τελειότητα του πρωτότυπου μας δείχνει μια επιδεξιότητα πολύ μεγαλύτερη από ό,τι η απομίμηση» (Κικέρων, De Natura Deorum II, xxxiv xxxv [87 88]). (Price, Derek de Solla, Γρανάζια από τους Έλληνες: Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ένας ημερολογιακός υπολογιστής από το 80 π.χ., Προλεγόμενα απόδοση: Ν.Α. Οικονόμου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, χ.χ., σελ. 52). Το κείμενο του Κικέρωνος αναφέρεται σε μια σημαντική διαμάχη ανάμεσα στους υποστηρικτές του δημιουργισμού και της ύπαρξης θείας πρόνοιας και τους αντιπάλους τους. 1. Χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα παραδείγματα, να εξηγήσετε με ποιον τρόπο το επιχείρημα που παραδίδει ο Κικέρων προϋποθέτει την πρόοδο που συντελείται κατά την ελληνιστική περίοδο στον τομέα της κατασκευής μηχανών. 2. Να εντάξετε το κείμενο του Κικέρωνος στη διαμάχη μεταξύ δημιουργιστών και αντι δημιουργιστών με βάση τα χωρία Πλάτωνος Νόμοι X, 889e 897c και Τίμαιος 28a 29b και Λουκρητίου De Rerum Natura IV 823 857 και V 837 877. 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ... 4 ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ... 6 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 15 2

Εδώ που φτάσαμε, το αδύνατο χέρι του ανθρώπου συναγωνίζεται την ίδια τη Φύση. Κλαύδιος Κλαυδιανός Σύντομα ποιήματα, LI (LXVIII) ευτυχισμένος αυτός που μπόρεσε να γνωρίσει τα αίτια των πραγμάτων και πάτησε χάμω όλους τους φόβους και υπέταξε την αδυσώπητη μοίρα το βουητό του αχόρταγου Αχέροντα. Βιργίλιος 3

ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ Στο απόσπασμα του Κικέρωνα που έχει σταχυολογηθεί ως αφορμή για αυτή την εργασία 1 γίνεται αναφορά μεταξύ άλλων σε ένα άξιο θαυμασμού πλανητάριο κατασκευασμένο από τον Ποσειδώνιο, 2 καθώς και σε ένα άλλο που είχε κατασκευάσει ο Αρχιμήδης. Οι μηχανές αυτές ανήκουν σε ένα είδος κατασκευών με μακρά παράδοση, μια πορεία που ξεκινούσε πολύ πριν την εποχή του ρωμαίου ρήτορα και συνεχίστηκε έως τα αστρονομικά μηχανικά ρολόγια του 14 ου αιώνα στην Ευρώπη. Προσπαθώντας να ψηλαφίσουμε ένα παράδειγμα τεχνολογικής εξέλιξης για την οποία στερούμαστε ικανών πληροφοριών, ας παρακολουθήσουμε αρχικά τις αναφορές για τα ίδια τα πλανητάρια. Από τον Κικέρωνα γνωρίζουμε ότι στην εποχή του υπήρχαν τουλάχιστον δύο τέτοιες κατασκευές του Αρχιμήδη, μία στην κατοχή του Μάρκου Μάρκελλου και μία άλλη ομορφότερη που βρισκόταν αφιερωμένη στο ναό της Αγνότητας. Η επίδειξη μάλιστα της ουράνιας σφαίρας από τον ιδιοκτήτη της και η εμπεριστατωμένη ερμηνεία του τρόπου λειτουργίας της από το Γάϊο Σουλπίκιο Γάλλο, προκαλούν τον ιδιαίτερο θαυμασμό των παρευρισκομένων. Ο εντυπωσιασμένος από την επίδειξη Κικέρωνας, παρότι αρχικά δεν είχε ενθουσιαστεί από την εμφάνιση της κατασκευής αφού είχε ήδη υπόψη του το άλλο ομορφότερο δείγμα, εκθειάζει τελικά την ευφυΐα του Αρχιμήδη και μας χαρίζει μια πολύτιμη περιγραφή της. Το πλανητάριο λοιπόν είχε τη μορφή μιας σφαίρας, που περιέγραφε τις κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε αστεριών που ονομάζονται περιπλάνητες. Ο θαυμασμός για το πλανητικό αυτό ομοίωμα όμως, έγκειται στη δυνατότητα της ακριβής αναπαράστασης των περιστροφικών κινήσεων που πραγματοποιούν τα ουράνια σώματα, κινήσεις αποκλίνουσες, με διαφορετικές ταχύτητες και ποικιλία. Στις δυνατότητες της σφαίρας ήταν να αναπαριστά επίσης τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης καθώς και τις φάσεις της. 3 Ιδιαίτερα σημαντική όμως είναι και η αναφορά του Γάλλου σε πρότερο είδος ουράνιας σφαίρας, σε μια πρώιμη ανακάλυψη, την κατασκευή της οποίας αποδίδει στο Θαλή το Μιλήσιο. Η συμπαγής εκείνη σφαίρα είχε χαραχθεί με αστερισμούς και αστέρια από τον Εύδοξο τον Κνίδιο και είχε αργότερα υμνηθεί από τον ποιητή Άρατο. Εδώ αναφύεται η περιγραφή μιας τεχνολογικής εξέλιξης που θα μπορούσε να αποδώσει, έστω και υποθετικά, την πορεία της εφαρμογής των αστρονομικών γνώσεων σε τεχνολογικές κατασκευές. Μια πορεία που ξεκινά από τις πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης του ουρανού και σύνταξης αστρονομικών ημερολογίων που μαρτυρούνται τον 7 ο π.χ. αιώνα στο έπος του 1 Κικέρων, De Natura Deorum II xxxiv-xxxv. 2 Ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος ή ο Απαμεύς (περ. 135 π.χ. 51 π.χ.) ήταν Έλληνας πολυμαθής στωικός φιλόσοφος, αστρονόμος, γεωγράφος, πολιτικός, ιστορικός και δάσκαλος που γεννήθηκε στην Απάμεια της Συρίας. Θεωρείτο ο πολυμαθέστερος άνθρωπος του κόσμου για την εποχή του. Περί το 95 π.χ. εγκαταστάθηκε στη Ρόδο, κράτος φημιζόμενο ως προς τις επιστημονικές έρευνες, και έγινε Ρόδιος πολίτης. 3 Price, Derek De Solla, Γρανάζια από τους Έλληνες, Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ένας ημερολογιακός υπολογιστής από το 80 π.χ., επιμ. Θ. Ιωαννίδης, προλεγόμενα απόδοση Ν. Α. Οικονόμου, εκδ. Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη χ.χ., σσ.48-49, 51. 4

Ησίοδου Έργα και Ημέραι, συνεχίζεται με τα παραπήγματα 4 στη διάρκεια του 6 ου και 5 ου αιώνα, για να προχωρήσει με τον κύκλο του Μέτωνα που εγκαινιάζει την παράδοση σύνταξης αστρονομικών ημερολογίων. Η συσσώρευση γνώσης θα συνεχισθεί με τον Εύδοξο να θέτει τα θεμέλια για την εφαρμογή της γεωμετρίας στη μελέτη του ουρανού, εισάγοντας το γεωμετρικό μηχανισμό των ομόκεντρων σφαιρών στην περιγραφή των δεδομένων της παρατήρησης. Μαθηματικό μοντέλο που θα συνδράμει τόσο στην ανάπτυξη των γεωγραφικών μελετών, όσο και στην επεξεργασία αστρονομικών οργάνων που θα λειτουργήσουν με ικανοποιητική ακρίβεια. Μοντέλο που θα εξελιχθεί περαιτέρω από εξαίρετους αστρονόμους μαθηματικούς, όπως ο Κάλλιπος ο Κυζικηνός, ώστε να φθάσουμε στις αρχές του 3 ου π.χ. αιώνα στην πλατωνική γεωμετρικοποίηση της αστρονομίας. Σε αυτή τη φάση και με τη συνδρομή σωρείας νέων γνώσεων από τη βαβυλωνιακή αστρονομία καταλήγουμε σε μια περίπλοκη εικόνα για το σύμπαν με πλήθος ποιοτικών χαρακτηριστικών για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και τα αστρονομικά φαινόμενα. 5 Η μηχανική λοιπόν έχει στη διάθεσή της ένα μεγάλο αποθησαυρισμένο όγκο αστρονομικών γνώσεων και παρά τη γενική διαπίστωση που θέλει τους αρχαίους Έλληνες να αδιαφορούν για την πρακτική χρησιμότητά της θεωρητικής γνώσης, ένας από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς και φυσικούς της αρχαιότητας, ο Αρχιμήδης, αφιερώνει ένα σύγγραμμά του, τη Σφαιροποιεία, αποκλειστικά στην εφαρμοσμένη μηχανική, ενώ φέρεται να κατασκευάζει ο ίδιος τις διάσημες σφαίρες. 6 Θα πρέπει λοιπόν να ήταν αυτός που έκανε τα πρώτα βήματα για τη μηχανοποίηση των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων, ενσωματώνοντας στα ακίνητα συμπαγή έως τότε πλανητάρια ένα μηχανισμό που προκαλούσε με πιστότητα την αναπαράστασή τους. Ένας μηχανισμός που θα περιελάμβανε οδοντωτούς τροχούς, εμπλεκόμενους σε παράλληλα επίπεδα, ώστε μέσω του απαραίτητου επιδέξιου αριθμητικού χειρισμού, να αποδοθούν όλες οι αναγκαίες αναλογίες που θα προκαλούσαν τελικά τις κατάλληλες περιστροφές. 7 Μόνο ένας μηχανισμός αυτής της κατηγορίας άλλωστε θα μπορούσε να αποδώσει τις σωστές μέσες περιοδικές περιστροφές στα επτά ουράνια σώματα και στο συνοδικό μήνα, 8 ενώ είμαστε αρκετά βέβαιοι ότι ο Αρχιμήδης τελεί εν γνώσει της χρήσης οδοντωτού τροχού, τον οποίο βρίσκουμε εμπλεκόμενο με ελικοειδή ατέρμονα κοχλία και στις πολεμικές του μηχανές. 9 4 Τα παραπήγματα ήταν ένα είδος αστρονομικών ημερολογίων, χαραγμένων αρχικά σε λίθινες ή ξύλινες πινακίδες, με σκοπό να συσχετίζουν τις ανατολές και τις δύσεις ευδιάκριτων αστέρων και αστερισμών µε ημερομηνίες και καιρικά φαινόμενα, ώστε να παράσχουν χρήσιμες πληροφορίες για δραστηριότητες όπως είναι η ναυσιπλοΐα, η γεωργία, οι θρησκευτικές εορτές κ.ά. 5 Γαβρόγλου Κ., Διαλέτης Δ., Χριστιανίδης Γ., Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάμιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονομία, εκδ. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2002, σσ.79-85. 6 Χριστιανίδης Γιάννης κ.ά., «Η μηχανική στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους», στο: Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τόμ. Β Οι επιστήμες στην αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σ.207. 7 Price, ό.π., σσ.55-56. 8 Το χρονικό διάστημα μεταξύ δύο διαδοχικών νουμηνιών ή πανσελήνων. 9 Price, ό.π., σσ.40,53. 5

Η συνέχεια της πορείας που προσπαθούμε να συνθέσουμε δε θα μπορούσε να βρει αξιολογότερο σταθμό από το μηχανισμό των Αντικυθήρων, τον υπέροχο αυτό μηχανισμό που κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 2 ου π.χ. αιώνα, ίσως στη Ρόδο, την εποχή που εκεί ζούσε ο μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαιότητας, ο Ίππαρχος και ο γνωστότατος στωικός φιλόσοφος και αστρονόμος, Ποσειδώνιος. 10 Το μοναδικό αυτό αρχαιολογικό εύρημα αποκαλύπτει έναν εξαιρετικά ευφυή και πολύπλοκο συνδυασμό πολλών οδοντωτών τροχών που εμπλέκονται με μεγάλες διακυμάνσεις μεγεθών και οδοντώσεων, τόσο σε παράλληλα επίπεδα, όσο και με τους άξονες σε ορθή γωνία. 11 Η βασική ιδέα λειτουργίας είναι αυτή που περιγράφεται από τον Κικέρωνα, αλλά εδώ είναι περισσότερο εξελιγμένη και σαφώς πολυπλοκότερη. Το εξελικτικό βήμα οφείλεται στον Ίππαρχο, ο οποίος αποδίδει γεωμετρική πολυπλοκότητα στην πλανητική θεωρία, ενώ εισάγοντας τη στερεογραφική προβολή κατορθώνει τη χαρτογράφηση μιας σφαίρας σε επίπεδη επιφάνεια. Οι αλλαγές αυτές ανάμεσα σε άλλα θα επιτρέψουν στους κατασκευαστές να αναπαραστήσουν το σύμπαν σε επίπεδη επιφάνεια, αποφεύγοντας την άβολη σφαίρα, κάνοντας πλέον δυνατή την εντυπωσιακή απόδοση όλων των χαρακτηριστικών ημερήσιων περιστροφών του ουρανού σε μια εύχρηστη επίπεδη κατασκευή όπως ο εν λόγω μηχανισμός. 12 Η παράδοση του πλανητάριου με οδοντωτούς τροχούς που ανάγεται λοιπόν στους κλασσικούς χρόνους, θα περάσει στη βυζαντινή αυτοκρατορία με το βυζαντινό ηλιακό ημερολογιακό μηχανισμό. Από εκεί στο Ισλάμ όπου η βιβλιογραφία, αλλά και τα αρχαιολογικά ευρήματα, θα βεβαιώσουν την τεχνολογική συνέχεια με τα αστρολαβικά υδραυλικά ρολόγια, για να φθάσουμε τελικά στα αστρονομικά ρολόγια του 14 ου αιώνα. 13 Μια πορεία ανθρώπινης αναζήτησης της γνώσης, μια περιγραφή του ανθρώπινου αγώνα να αναπαραστήσει τον κόσμο, ώστε να αποκαλύψει τα μυστικά του και να τον κατακτήσει. Ένας μακρύς δρόμος αξιοθαύμαστης επιστημονικής προσπάθειας, που στην ελληνιστική περίοδο, όταν θα σημειωθεί η πρωτόφαντη πρόοδος στη μηχανική, θα προκαλέσει ανάμεσα στα άλλα και την επιβεβαίωση στον Κικέρωνα της ύπαρξης ενός κατά αναλογία θαυμαστού θεϊκού δημιουργού. ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ Στο ίδιο απόσπασμα που συναντήσαμε πρωτύτερα, 14 ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρωνας, διαφωνώντας με την ατομική κοσμοθεωρία, εκφράζει την απορία του για όσους αδυνατούν να αναγνωρίσουν στον κόσμο που μας περιβάλλει τη σκοπιμότητα και την έμπνευση της θεϊκής επίνοιας, παίρνοντας με αυτό τον 10 Σειραδάκης Γ., «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων», Α.Π.Θ.έματα Έρευνας Περιοδική έκδοση των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τχ.1 (Σεπτέμβριος 2009), σ.6. 11 Price, ό.π., σ.41. 12 Στο ίδιο, σ.58. 13 Price, ό.π., σσ.42,46. 14 Κικέρων, De Natura Deorum II xxxiv-xxxv. 6

τρόπο θέση υπέρ της τελεολογίας των δημιουργιστών. Ο εκλεκτικιστής Κικέρων θεωρεί εξάλλου ότι ο κόσμος, σε όλες τις εκφάνσεις του, συγκροτεί ένα σύνολο οργανωμένο με ενότητα και τάξη, χαρακτηριστικά που συνιστούν την ίδια τη θεότητα, καταδεικνύοντας συγχρόνως την πρόνοιά της. 15 Με αφορμή αυτή την αναφορά, θα διερευνήσουμε ακροθιγώς την αντιπαράθεση των υποστηρικτών της θεολογικής τελεολογικής κοσμολογικής αντίληψης με τους θιασώτες της μηχανιστικής θεώρησης, επικεντρωμένοι σε δύο πλατωνικά αποσπάσματα από τον Τίμαιο και τους Νόμους καθώς και σε δύο αποσπάσματα από το ποίημα του Λουκρητίου De Rerum Natura. Η επιλογή των αποσπασμάτων δε είναι τυχαία αφού ο Τίμαιος είναι ένα πλατωνικό κείμενο αφιερωμένο στην κοσμολογία και στις φυσικές επιστήμες, που όντας διαθέσιμο καθ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα αποτέλεσε για τη δυτική Ευρώπη το βασικό πλαίσιο αναφοράς στην ελληνική φιλοσοφία σχετικά με τον υλικό κόσμο. Οι Νόμοι επίσης, πέρα από το ότι αποτελούν το εκτενέστερο πλατωνικό σύγγραμμα, περιέχουν τις ωριμότερες απόψεις του φιλόσοφου για την ηθική, την παιδεία και τη νομοθεσία, ενώ συγκεκριμένα στο δέκατο βιβλίο, και μόνο σε αυτό, βρίσκουμε μια μεθοδική διατύπωση της θεολογίας του. 16 Αντίστοιχα στο De Rerum Natura, σε ένα αναγνωρισμένο ήδη από την εποχή του έμμετρο αριστούργημα, ο Λουκρήτιος εκθέτει ένα σύνθετο φιλοσοφικό σύστημα, αναπτύσσοντας με ορθολογισμό, εκφραστική ακρίβεια και περιεκτική διατύπωση, μια συστηματική ανάλυση των βασικών αρχών της επικούρειας διδασκαλίας και των ατομικών αντιλήψεων του αρχαίου υλισμού. 17 Στον Τίμαιο λοιπόν, ο ώριμος Πλάτωνας εκθέτει την αντίληψή του για ένα τακτοποιημένο σύμπαν. 18 Αφαιρώντας το μανδύα του εἰκότος μύθου, έχουμε ένα έργο δογματικής και αποκαλυπτικής κοσμογονίας, που συλλαμβάνοντας τον κόσμο ως έργο τέχνης, συμβάλει ουσιαστικά στη φυσική φιλοσοφία. Ως τελεολογικό μανιφέστο καταδεικνύει την επιβολή των ψυχικών αιτιών στον κόσμο, της έλλογης ψυχής επί του σώματος, την κυριαρχία της σκοπιμότητας στη μηχανική αλληλεπίδραση. 19 Στους Νόμους, όπου επιδιώκεται η απόδειξη της ορθότητας και της λογικής της νομοθεσίας, τίθεται το βασικό ερώτημα αν υπάρχουν θεοί. Στην προσπάθεια επιβεβαίωσης της ύπαρξης και της πρόνοιας των θεών, έχουμε διαπραγμάτευση εννοιών που βρίσκουμε και στον Τίμαιο, όπως για παράδειγμα την κοσμική ψυχή και τον κοσμικό νου, τις κυκλικές κινήσεις του σύμπαντος και τα τέσσερα στοιχεία, τα αίτια και συναίτια, καθώς επίσης και το ρόλο της αστρονομίας. Πέρα από την κοινή θεματολογία όμως, εμφανίζονται εδώ οι θεωρητικοί αντίπαλοι της πλατωνικής θεώρησης με τα επιχειρήματά τους, ενώ ο αποδεικτικός λόγος, απαλλαγμένος από 15 Vegetti M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2003 10, σ.353. 16 Taylor A. E., Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992 2, σσ.496, 525. 17 Long A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία Στωικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί, μτφρ. Στ. Δημόπουλος Μ. Δραγώνα Μονάχου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003 3, σ.44. 18 Jeannière A., Πλάτων, μτφρ. Στ. Βλοντάκης, εκδ. Δημ. Παπαδήμας, Αθήνα 1995, σ.268. 19 Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων, De Rerum Natura, μτφρ. Θ. Αντωνιάδης Ρ. Χαμέτη, εισαγ. M. F. Smith, σχολ. Γ. Αβραμίδης, εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2005, σσ.55,109,149. 7

αφηγηματικές συμβάσεις, αποσαφηνίζει την εικόνα της δημιουργίας του κόσμου που μας προσφέρει ο Τίμαιος. 20 Πριν όμως εξετάσουμε τις απόψεις των υπέρμαχων της μηχανικής αιτιότητας, στις οποίες με δριμύτητα απαντά ο Πλάτωνας αναπτύσσοντας τη δική του ιδεαλιστική θεωρία, ας διερευνήσουμε όσα αναλύονται στην κοσμολογική ομιλία του Τίμαιου. Μια ομιλία που εξελίσσεται ως μονόλογος, χωρίς παρεκβάσεις πέρα από ελάχιστα σποραδικά λόγια συγκατάθεσης του Σωκράτη, αρχίζοντας από τη γέννηση του κόσμου και φτάνοντας στη φύση των ανθρώπων, καλύπτοντας όλο το έδαφος των φυσικών επιστημών, από την αστρονομία ως την παθολογία και την ψυχοφυσική. 21 Η σοβαρότητα και η ιδιαιτερότητα του θέματος επιβάλλει στον Πλάτωνα να ξεκαθαρίσει εξαρχής τα θεμέλια του θεωρητικού του οικοδομήματος και για αυτό ξεκινά με τον Τίμαιο να αποσαφηνίζει, στο συγκεκριμένο απόσπασμα 22 που έχει μορφή μεθοδολογικού προοιμίου, τις αξιωματικές θέσεις στις οποίες στηρίζει την πραγμάτευση του ορατού σύμπαντος και τις μεταφυσικές του πεποιθήσεις, τη διαμόρφωση συνεπώς της κοσμολογικής του αντίληψης. Δεδομένη λοιπόν είναι στην πλατωνική οντολογία η ύπαρξη δύο κόσμων, ο χωρισμός των αιωνίως αμετάβλητων Ιδεών από το συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο των αισθητών φαινομένων, η διάκριση γιγνομένων και ὄντων, εἶναι και γίγνεσθαι. Τα αντικείμενα της νόησης εξάλλου επέχουν θέση απόδειξης για την ύπαρξη των Ιδεών, με τον ίδιο τρόπο που τα αντικείμενα των αισθήσεων πιστοποιούν την ύπαρξη μεταβλητών οντοτήτων. Ομοίως θεωρεί εγνωσμένο το επιχείρημα των πρώτων αιτιών, την ανάγκη δηλαδή αιτίου για κάθε μεταβολή και γέννηση, αίτιο που μετατρέπει αυτομάτως και χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό σε δρώντα τεχνίτη δημιουργό. 23 Εισάγεται έτσι η ιδέα του δημιουργού Θεού και η γένεσις ως προϊόν τέχνης και όχι φύσεως ή τύχης, ως μίμηση και όχι ως φυσική και αυτόματη διαδικασία, με τον πλατωνικό δηλαδή τρόπο περιγραφής της καλλιτεχνικής δημιουργίας. 24 Η όλη διαδικασία προϋποθέτει μάλιστα και ένα υπόδειγμα, σύμφωνα με το οποίο ο δημιουργός ενεργεί. Αν το υπόδειγμα αυτό είναι νοητό, συνεπώς αδημιούργητο, ασύλληπτο από τις αισθήσεις και τέλειο, τότε το αποτέλεσμα της δημιουργίας είναι ωραίο, όταν όμως το υπόδειγμα είναι αισθητό, το αποτέλεσμα της δημιουργίας δεν μπορεί να είναι ωραίο. Ο κόσμος λοιπόν συλλαμβάνεται ως προϊόν αυθεντικής δημιουργίας που προϋποθέτει έναν κατασκευαστή, ένα δομικό υλικό και ένα υπόδειγμα. 25 Στη συνέχεια αυτές οι αξιωματικές θέσεις εφαρμόζονται στο σύμπαν το οποίο, όντας ορατό και απτό, αναγνωρίζεται ως γιγνόμενο. Αφού λοιπόν ανήκει στο είδος των αισθητών, έχει αίτιο γενέσεως, ένα δημιουργό που ακολούθησε το αιώνιο και ιδεατό υπόδειγμα, ώστε ο κόσμος ως σύνολο να είναι το ωραιότερο 20 Στο ίδιο, σ.84. 21 Taylor, ό.π., σσ.498, 500. 22 Τίμαιος 27d5-29d2. 23 Τίμαιος 28a6. 24 Τίμαιος 28a4-b2. 25 Πλάτων, Τίμαιος, μτφρ. εισαγ. σχολ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1995 2, σ.343. 8

δημιούργημα. 26 Ο κόσμος άρα παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα θείας πρόνοιας, προϊόν έλλογης σκοπιμότητας, πεδίο κυριαρχίας της τάξης και της αρμονίας. Η παρουσία εξάλλου του Δημιουργού διαφοροποιεί ριζικά το πλατωνικό κοσμοείδωλο από τις προσωκρατικές κοσμολογίες. Δεν έχουμε πια τη φύσει τάξη που μετατρέπει το σύμπαν σε κόσμο, άλλα την πλατωνική θεότητα που βρίσκεται πέρα από τις αλληλεπιδρώσες οντότητες που αποτελούν τη φύση. Ένα θεϊκό τεχνίτη, που δίχως να παραβιάζει τη φυσική κανονικότητα, δρα μεταπλάθοντας το πρωτογενές υλικό, οργανώνοντας την ύλη βάσει των αιώνιων Ιδεών, για να επιτύχει το προσχεδιασμένο πλάνο του. Έναν ανώτερο θείο Δημιουργό, εξαιρετικά απόμακρο για τον κόσμο και τον άνθρωπο, δυσπρόσιτο και δυσνόητο, για τον οποίο ο Τίμαιος δεν είναι σε θέση ή δεν επιθυμεί να μιλήσει, 27 αλλά περιγράφει αναλυτικά τη σκέψη και τη δράση του, ώστε τελικά η προσωποποιημένη εικόνα του να προκύπτει ξεκάθαρη και ολοκληρωμένη. 28 Ο Δημιουργός δρα, χωρίς ο ίδιος να δέχεται οποιαδήποτε επίδραση. Ενεργεί ακολουθώντας μια διορατική ικανότητα εκλογής, επιθυμώντας πάντα το καλύτερο. Καθοριστικό στοιχείο της φύσης του είναι ότι δεν είναι παντοδύναμος, αφού αναπόφευκτα η επενέργειά του παρεμποδίζεται από τη φυσική προδιάθεση του υλικού στο οποίο πρέπει να εργαστεί. Με αγαθές προθέσεις, απεριόριστες μαθητικές ικανότητες και υποβοηθούμενος από την προνομιακή πρόσβαση στο νοητό υπόδειγμα που του εξασφαλίζει η θεϊκή του φύση, έπλασε τον καλύτερο από τους δυνατούς κόσμους. Καλύτερο, είτε ως άριστο κατά την αρχή της οικονομίας, είτε ως μέγιστο σύμφωνα με την αρχή της πληρότητας, υστερώντας πάντα όμως ως προς το ιδεατό πρότυπο το οποίο μιμείται αφού δεν παράγει κάτι εκ του μηδενός. Επειδή το πρότυπο είναι ένα και ο αισθητός κόσμος που αποτελεί αντίγραφό του είναι επίσης μοναδικός. Σύμφωνα με την πλατωνική κοσμοθεωρία λοιπόν, η μοναδικότητα είναι απαίτηση κοσμολογική και το σύμπαν δημιουργήθηκε ως ένα οργανικό σύνολο ενώ δε θα γεννηθούν άλλα. 29 Είναι γεγονός ότι στους Νόμους δεν εμφανίζεται ο θείος Δημιουργός αφού η προσέγγιση του κόσμου δεν γίνεται μέσω της βαθμιαίας κατασκευής του, αλλά μέσω των δυνάμεων και των αιτίων που τον καθορίζουν. Έτσι η ιδέα της οργανικής ολότητας του σύμπαντος οδηγεί στην ιδέα της ψυχής του κόσμου, η οποία λειτουργώντας ως αρχή αρμονίας, μετατρέπει το σύμπαν σε κόσμο. Ο Πλάτων μοιάζει να συνεχίζει την παράδοση των προσωκρατικών φυσιολόγων, στην οποία οφείλουμε τη βαθμιαία ανάδυση του μηχανιστικού κοσμοειδώλου. Παραθέτει όλα τα στοιχεία, τα ριζώματα που πρέπει να συνδυαστούν στις κατάλληλες δόσεις και αναλογίες, για να συνθέσουν ένα στέρεο, ακατάλυτο, ορατό και απτό σύμπαν. Είναι όμως και η ψυχή πανταχού παρούσα, αυτή που εμψυχώνει όλο το σύμπαν και η οποία στο απόσπασμα των Νόμων, μέσα από 26 Τίμαιος 28b3-29b2. 27 Τίμαιος 28c3-5. 28 Πλάτων, ό.π., σσ.68-69. 29 Jeannière, ό.π., σσ.280-281,283. 9

τον αποδεικτικό συλλογισμό του Αθηναίου Ξένου, καταδεικνύεται προϋπάρχουσα οντολογικά του σύμπαντος, έχοντας δημιουργηθεί πριν από αυτό. 30 Η πλατωνική τελεολογία έχει πλέον να παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη λύση στο ζήτημα της πρώτης αιτίας των πραγμάτων, απάντηση που στηρίζεται στο ότι η ψυχή, ως αιτία όλων των κινήσεων, είναι πρωτουργός και προηγείται όλων των αισθητών. Η προτεραιότητα της ψυχής στην τάξη της γέννησης όλων των σωμάτων και η κατάδειξή της ως το κυρίαρχο αίτιο κάθε σωματικής αλλαγής ή μετασχηματισμού, 31 επεκτείνεται και σε όλα όσα συνάδουν προς την ψυχή και το σώμα. Συνεπώς ως ψυχικές λειτουργίες η σκέψη, η επιμέλεια, ο νους, η τέχνη και ο νόμος 32 μα και οι χαρακτήρες, τα ήθη, οι θελήσεις, οι συλλογισμοί, οι σωστές γνώμες, και οι αναμνήσεις, 33 και πολλές άλλες ψυχικές ποιότητες, ακόμα και οι αρνητικές, προηγούνται των σωματικών, όπως τα σκληρά και τα μαλακά, τα βαριά και τα ελαφριά, 34 το μήκος και το πλάτος, το βάθος και η σωματική δύναμη. 35 Η τεκμηρίωση αυτής της προτεραιότητας εξασφαλίζεται με τον ορισμό της ψυχής ως αυτοκίνηση. Η κίνηση μαζί με τη νόηση αποτελούν ιδιότητες που ανήκουν στην κοσμική ψυχή. Η ψυχή λοιπόν, ορισμένη ως αυθόρμητη κίνηση που μπορεί ή ίδια να κινήσει μόνη της τον εαυτό της, τὴν δυναμένην αὐτὴν αὑτὴν κινεῖν κίνησιν, 36 δίνει ζωή στο σώμα μετατρέποντάς το σε ἔμψυχον, αποκτώντας ένα βασικό χαρακτηριστικό της, την απόδοση ζωής. Ανάγεται έτσι σε κυρίαρχη οντότητα, πρωταρχικό αίτιο κάθε έργου, διευθύνοντας τα πάντα με τις δικές της πρωτουργούς κινήσεις. Η ίδια δεν προέρχεται από καμιά απολύτως εξωτερική πηγή, ενώ όλες οι υπόλοιπες κινήσεις που απαριθμούνται αναλυτικά, 37 αποδίδονται στο σώμα και ιεραρχούνται ως υποδεέστερες διεργασίες, αιτιακά εξαρτώμενες από την ψυχή και τις έξοχες δραστηριότητές της. 38 Η υπεροχή της ψυχής επιβεβαιώνεται και με την εμπλοκή της, όταν ρυθμίζοντας τις ανθρώπινες πράξεις προσδίδει σκοπιμότητα και μεγάλη πρακτική αποτελεσματικότητα. Αυτή η διάσταση της ψυχικής ενέργειας την διαφοροποιεί από την τύχη και τη μηχανική ανάγκη, μετατρέποντας τα έργα της σε έργα τέχνης. 39 Ωστόσο μετά την κατάδειξη της ψυχής, δηλαδή του νου, ως αιτία των κοσμικών κινήσεων, διαπιστώνεται και η ανάγκη ύπαρξης περισσοτέρων από μία ψυχών. Αφού στον κόσμο δεν υπάρχει μόνο η τάξη αλλά υφίσταται επίσης η αταξία, η ανωμαλία και η ἀνεντελέχεια, 40 είναι προφανές ότι πέρα από την άριστη ψυχή, τη θεότητα, πρέπει να υπάρχει τουλάχιστον μία ακόμη καλή αλλά 30 Jeannière, ό.π., σσ.286-287. 31 Νόμοι 892a5-8. 32 Νόμοι 892b4-5. 33 Νόμοι 896c11-896d1. 34 Νόμοι 892b5-6. 35 Νόμοι 896d2-3. 36 Νόμοι 896a1-2. 37 Νόμοι 893b7-895a2. 38 Νόμοι 894d2. 39 Αριστοτέλης, Περί Φύσεως, μτφρ. εισαγ. σχολ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2006 4, σσ.45-47. 40 Taylor, ό.π., σ.681. 10

ατελέστερη ψυχή, πιθανότατα περισσότερες, τόσες όσες απαιτούν τα φαινόμενα. Η απόλυτα καλή ψυχή όμως, χωρίς να είναι η μοναδική πηγή κίνησης στο σύμπαν, αποτελεί την υπέρτατη αιτία ώστε τελικά να υπερέχει η τάξη. Είναι η φρόνιμη και η άριστη, η εὐεργέτις και όχι αυτή που είναι ικανή για τα αντίθετα, είναι η διοικούσα ψυχή. 41 Σε κάθε περίπτωση η ψυχή έχει σχέση κυριαρχίας και προτεραιότητας με το σώμα, χρησιμοποιώντας τις δευτερουργούς σωματικές κινήσεις, ως συναίτια και μέσα για την επίτευξη του σκοπού της. Στην περίπτωση της κυρίαρχης άριστης ψυχής η οποία προσεταιρίζεται τη θεϊκή νοημοσύνη λειτουργώντας ως αληθινός θεός ὀρθὰ καὶ εὐδαίμονα παιδαγωγεῖ πάντα, ενώ η ἀνοίᾳ συγγενομένη, απουσία νοητικής κυριαρχίας, επιφέρει τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα. 42 Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο Πλάτων δεν αντλεί το συλλογισμό του από τα θέσφατα ή από κάποιο αίσθημα ευσέβειας, αλλά από την κίνηση του ουρανού στον οποίο η κυριαρχία της κοσμικής ψυχής είναι πλήρης. Διαπιστώνει λοιπόν ότι όλες οι κινήσεις στον ουρανό ως ομαλά περιστροφικές και κυκλικές, άρα εγγενής με την κίνηση, την περιφορά και τους συλλογισμούς του νου, είναι συγγενείς με τις Ιδέες, ενώ η άριστη κοσμική ψυχή φροντίζει για όλο τον κόσμο και καθοδηγεί σε αυτήν την κίνηση. 43 Άλλωστε και το ιδεατό πρότυπο που μιμείται ο δημιουργός για να πλάσει τον κόσμο είναι μη αισθητό, κατανοητό μόνο με τη διάνοια και πάντα ίδιο με τον εαυτό του, με άλλα λόγια, ένα πρότυπο μαθηματικό. Μια άποψη που ηχεί παράξενα σύγχρονη αφού ακόμα και σήμερα δεν έχουμε άλλο πρότυπο του σύμπαντος εκτός από μαθηματικό. 44 Όπως διαπιστώσαμε λοιπόν στον Τίμαιο ο Πλάτωνας αναπτύσσει την πειστικότερη και πιο υποβλητική απάντησή του σε όσους ισχυρίζονται ότι το σύμπαν προέκυψε οὐ δὲ διὰ νοῦν, οὐδὲ διά τινα θεὸν οὐδὲ διὰ τέχνην, ἀλλά, φύσει καὶ τύχῃ, 45 προσωποποιώντας την εικόνα του θείου Τεχνίτη που είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία του κόσμου, ενώ η ίδια η τέχνη αναφέρεται μόνο εν παρόδω και η τύχη εκπροσωπείται από τη δράση της Ανάγκης, που εμφανίζεται να θέτει περιορισμούς στην κατασκευαστική μονοκρατορία του Δημιουργού. Στο δέκατο βιβλίο των Νόμων αντίστοιχα, μεταφέρει το κέντρο βάρους της διαμάχης στο χώρο των φυσικών κινήσεων και μεταβολών, στο πεδίο που είχαν επιλέξει οι ίδιοι οι αντίπαλοί του και εκεί επιχειρεί να ανατρέψει το θεμέλιο των επιχειρημάτων τους. Πράγματι ταυτίζοντας την κοσμική ψυχή με την αυτοκίνηση και μέσω του αντιθετικού ζεύγους τέχνης και τύχης η δομή του κόσμου ανάγεται στην κυριαρχία των ψυχικών λειτουργιών επί των σωματικών, της σκοπιμότητας επί της τυχαίας αλληλεπίδρασης, ώστε τελικά ο ίδιος ο κόσμος να αναγνωρίζεται ως έργο τέχνης. 46 Επιτίθεται μάλιστα με οξύτητα στους θεωρητικούς αντιπάλους του, τους αντιδημιουργιστές, χαρακτηρίζοντάς τους μοχθηρούς, ασεβείς, και αμαθείς και 41 Στο ίδιο, σ.556. 42 Νόμοι 896e4-897c10. 43 Πλάτων, ό.π., σσ.96-97,100. 44 Jeannière, ό.π., σ.279. 45 Νόμοι 889c7-8. 46 Πλάτων, ό.π., σσ.87,91-92. 11

ειρωνικά ως νέους σοφούς που υποστηρίζουν ότι ο Ήλιος, η Σελήνη, τα άστρα και η Γη είναι μόνο χώμα και πέτρες. Επισημαίνει μάλιστα ότι αιτία της πλάνης τους αποτελεί η πρόσληψη των ριζωμάτων, αυτών που οι ίδιοι ονομάζουν φύσιν, δηλαδή τη φωτιά, τη γη, τον αέρα και το νερό, ως τα πρωταρχικά στοιχεία όλων των πραγμάτων, ορίζοντας την ψυχή που στην πραγματικότητα είναι πρότερη και ανώτερη, ως μεταγενέστερο προϊόν τους. 47 Κατά τον Πλάτωνα, η αθεΐα είναι ηθικά καταστροφική, είτε όταν απορρίπτει την ύπαρξη των Θεών, είτε ως δοξασία που αποδέχεται τη θεϊκή αδιαφορία για την ανθρώπινη συμπεριφορά. 48 Ο πραγματικός του φόβος έγκειται στη συγκαλυμμένη συγγένεια που αναγνωρίζει στις μηχανιστικές αντιλήψεις και στον ηθικό σχετικισμό των σοφιστών, αφού σε ένα σύμπαν χωρίς κανέναν σκοπό και σχεδιασμό, δύσκολα μπορεί κανείς να αποδεχτεί απόλυτες ανθρώπινες αξίες. 49 Η ανυπαρξία θεών και νόμων, νομιμοποιεί την ασέβεια και την ανατροπή του πολιτεύματος, μετατρέποντας σε δίκαιο το νόμο του ισχυρότερου. 50 Αντίθετα ο υλιστής και αθεϊστής Λουκρήτιος χαρακτηρίζει σφάλμα και πλάνη την τελεολογική αντίληψη, απορρίπτοντας την ύπαρξη κάποιου σκοπού στη δημιουργία του κόσμου. Υποστηρίζει λοιπόν, ότι τα ανθρώπινα μέλη δεν δημιουργήθηκαν για να ικανοποιήσουν τις κινήσεις ή τις αισθήσεις. Τουναντίον η λογική σχέση των πραγμάτων ορίζει ότι αίτιο είναι το όργανο και αποτέλεσμα η χρήση, οπότε η όραση είναι επακόλουθο της ύπαρξης του ματιού και ο λόγος απόρροια της γλώσσας, με τον ίδιο τρόπο που ο άνθρωπος πολεμούσε και αμυνόταν προτού φτιάξει όπλα και ικανοποιούσε τις ανάγκες του πριν αποκτήσει τα απαραίτητα μέσα. Συνεπώς όσα εφευρέθηκαν εξαιτίας της ανθρώπινης εμπειρίας και των βιοτικών αναγκών μπορεί να διαδόθηκαν με τη χρήση αλλά δεν έχουν σχέση με όσα προϋπήρχαν της χρησιμότητάς τους, με όσα απαρτίζουν τον κόσμο και τα οποία δε δημιουργήθηκαν με σκοπό να χρησιμοποιηθούν. 51 Η άποψη αυτή απηχεί την επικούρεια ιδεολογία που δεν αποδέχεται ότι το σύμπαν είναι ταγμένο σε κάποιο σκοπό, ούτε αναγνωρίζει κανένα προορισμό που να χαρακτηρίζει τον ολοφάνερα ατελές κόσμο. 52 Ο Λουκρήτιος επιθυμεί να απαλλάξει τον άνθρωπο από ότι ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως αβάσιμη δεισιδαιμονία, να τον απελευθερώσει δηλαδή από το φόβο των θεών και του θανάτου, φόβους που θεωρεί ότι μας αποκλείουν από την κατάκτηση της ευδαιμονίας. 53 Δεν πιστεύει, όπως η πλειοψηφία των ανθρώπων της εποχής του, ότι το σύμπαν κυβερνάται από υπερφυσικές δυνάμεις και θεϊκές παρεμβάσεις. Δεν αντιλαμβάνεται τη δημιουργία σαν αποτέλεσμα θεϊκής πράξης και δεν αποδέχεται τη δυνατότητα να προκύψει κάτι από το τίποτα. Ο κόσμος είναι επακόλουθο συγκεκριμένων διεργασιών μέσα στον άπειρο χρόνο. Διαδικασίες μέσω των οποίων τα άτομα, τα πρωταρχικά 47 Αριστοτέλης, ό.π., σ.45. 48 Taylor, ό.π., σ.554. 49 Αριστοτέλης, ό.π., σ.52. 50 Πλάτων, ό.π., σ.86. 51 De Rerum Natura IV 823-857. 52 Long, ό.π., σ.77. 53 Λουκρήτιος, ό.π., σ.28. 12

σώματα, μπορούν εκτενώς να συνδυαστούν και να συνεργαστούν σε αρμονία με τις έσχατες συνθήκες τους. Αναπτύσσοντας στο έργο του την επικούρεια φυσική, παρουσιάζει τον επικουρισμό ως ένα εναλλακτικό πνευματικό πολιτισμό που σέβεται τις ανθρωπιστικές αξίες, αυστηρά υλιστικό, αποκαθαρμένο από ανορθόλογα μιάσματα, στον οποίο επιθυμεί να προσδώσει κοινωνική απήχηση. 54 Τις μηχανιστικές αντιλήψεις λοιπόν που περιγράφει με καθαρότητα και κατακρίνει ο Πλάτωνας στους Νόμους, 55 τις υιοθετεί ο Λουκρήτιος μέσα από το πρίσμα του επικουρισμού. Εδώ θα βρούμε τις αρχές της ατομικής φιλοσοφίας, που δέχεται ότι το σύμπαν αποτελείται από ύλη και κενό, τις μοναδικές ύστατες πραγματικότητες, πέρα από τις οποίες δεν υπάρχει τίποτα. Η ύλη, η ύπαρξη της οποίας επιβεβαιώνεται με τις αισθήσεις, αποτελείται από άπειρο πλήθος αναλλοίωτων σωματιδίων, ασύλληπτα μικρών, ομοιογενής ουσίας, τα οποία όμως διαφέρουν σε σχήμα, βάρος και μέγεθος, καθώς επίσης και σε κίνηση, θέση και συνδυασμούς. Παρότι αποδέχεται ότι τα μέρη αυτά τα οποία ο Δημόκριτος και οι ατομικοί ονόμαζαν άτομα είναι απειροελάχιστα και αδιαίρετα, ο Λουκρήτιος υποστηρίζει, όπως και ο Επίκουρος, ότι και αυτά μπορούν νοητά να διαιρεθούν σε ένα περιορισμένο αριθμό μικρότερων μερών, τα ἐλάχιστα. Επίσης διαφωνεί με το Δημόκριτο και στο βαθμό ποικιλίας σχημάτων και μεγεθών που μπορούν να σχηματίσουν τα άτομα, τον οποίο θεωρεί πεπερασμένο, ασύλληπτα μεγάλο, μα όχι άπειρο. 56 Άπειρη θεωρεί την έκταση του κενού εντός του οποίου τα άτομα βρίσκονται σε αέναη κίνηση, απαρτίζοντας ένα άπειρο σύμπαν. Ένα σύμπαν που αντίθετα με όσα πρέσβευε ο Πλάτωνας αποτελείται από άπειρους κόσμους. Η κίνηση των ατόμων είναι ενωμένη με την ύλη, αλλά δεν είναι όπως υποστήριζαν οι ατομικοί προς όλες τις κατευθύνσεις παρά ταύτα είναι μονοσήμαντη εξαιτίας του βάρους τους, παρουσιάζοντας συγχρόνως μια ελαφρά παρέκκλιση από την πορεία τους. Η θεωρία της παρέκκλισης των ατόμων επέτρεψε πέρα από την αποδοχή της απρόβλεπτης και αυθόρμητης κίνησής τους, τη βεβαιότητα της ελεύθερης βούλησης, ώστε ο άνθρωπος ως ελεύθερο ον να φέρει ευθύνη για τις πράξεις του. 57 Υποστηρίζει επίσης τη διατήρηση της ύλης σύμφωνα με τη θεωρία των αρχαίων φυσικών, αφού παρά την αδιάκοπη ανακατάταξη και την αιώνια ανανέωση της φύσης, την ακατάπαυστη κίνηση, τη γέννηση μερικών φαινομένων και το θάνατο άλλων, τίποτα δεν καταλήγει τελικά σε ολοκληρωτική καταστροφή και πλήρη ανυπαρξία. 58 Την ίδια πορεία που αποδίδει σε κάθε σύνθετο αντικείμενο το οποίο στην ουσία του δεν είναι παρά μόνο μια προσωρινή σύνθεση ατόμων, αποδέχεται και για τον κόσμο. Τη γέννηση θα την ακολουθήσει η ανάπτυξη ώστε να πραγματωθεί η ακμή, το 54 Vegetti, ό.π., σσ.360-361. 55 Νόμοι 895b5-d4. 56 Λουκρήτιος, ό.π., σσ.29-30. 57 Στο ίδιο, σσ.30-32. 58 Στο ίδιο, σ.29. 13

αποκορύφωμα και από εκεί η παρακμή και η διάλυση στα συνθετικά άτομα. Κάθε ένας κόσμος λοιπόν, από τους πολλούς που υπάρχουν, γεννήθηκε χωρίς τη θεϊκή συνδρομή, από την τυχαία συνάθροιση κατάλληλων ατόμων και διαμορφώθηκε σταδιακά ακολουθώντας μια μακρά πορεία εξέλιξης, η οποία δεν είναι απαραίτητο να είναι πάντα η ίδια. Ομοίως η δημιουργία της ζωής και η ανάπτυξη του πολιτισμού συντελέστηκαν χωρίς τη θεία μέριμνα. 59 Και αυτή όμως η εξέλιξη στη δημιουργία της ζωής, η βιολογική αναπαραγωγή δηλαδή, πρέπει να εξηγηθεί επαρκώς σύμφωνα με την αρχή της τυχαίας διάταξης των ατόμων. Την απάντηση του Λουκρήτιου σχετικά, τη βρίσκουμε στο δεύτερο από τα προς μελέτη δοθέντα αποσπάσματα, 60 όπου περιγράφεται η μεταβίβαση των χαρακτηριστικών κάθε είδους στους απογόνους μέσω των γεννητικών σπερμάτων. 61 Η φύση λοιπόν, υπακούοντας στην αρχή της τυχαίας διάταξης των ατόμων, δημιούργησε πλήθος αλλόκοτων υπάρξεων, όπως τον ερμαφρόδιτο και άλλα πολλά παράξενα πλάσματα, τα οποία ο ποιητής περιγράφει και χαρακτηρίζει ως τέρατα. Στο πρόβλημα όμως που προκύπτει με αυτή τη δυσλειτουργία, η λύση δίνεται μέσω της φυσικής επιλογής. Η ίδια η φύση στερεί τη διαιώνιση σε αυτές τις τερατογενέσεις, είτε γιατί δεν μπορούν να επιβιώσουν ως είναι, είτε γιατί δεν μπορούν να αναπαραχθούν. 62 Η φυσική επιλογή, αναγνωρίζεται λοιπόν ως η διαδικασία που επιτρέπει την επιβίωση όσων οργανισμών προσαρμόζονται καλύτερα στο περιβάλλον, έναντι των λιγότερο προικισμένων. 63 Κάθε είδος που επιβίωσε, στηρίχθηκε σε κάποιο χαρακτηριστικό του, σε ένα δώρο με το οποίο η φύση το προίκισε και κάποια από αυτά, όσα είχαν ωφέλιμες για τον άνθρωπο ιδιότητες πρόθυμα ξέφυγαν από την αγριότητα και παραδόθηκαν στην ανθρώπινη φύλαξη και φροντίδα. Όσα όμως είδη στερούνταν εκείνου του αναγκαίου γνωρίσματος που θα τους στήριζε στον αγώνα της επιβίωσης, αφανίστηκαν αφήνοντας τον άνθρωπο κυρίαρχο ζώο, να φιλοσοφεί για τον κόσμο, να διερωτάται και να απορεί για την απαρχή του χωρίς όμως να φροντίζει για το μέλλον του. 59 Στο ίδιο, σσ.32-33. 60 De Rerum Natura IV 837-877. 61 Long, ό.π., σ.78. 62 De Rerum Natura IV 837-854. 63 De Rerum Natura IV 855-861. 14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αριστοτέλης, Περί Φύσεως, Το δεύτερο βιβλίο των Φυσικών, μτφρ. εισαγ. σχολ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2006 4. Γαβρόγλου Κώστας, Διαλέτης Δημήτρης, Χριστιανίδης Γιάννης, Από τους Πυθαγορείους στον Αρίσταρχο τον Σάμιο: Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονομία, εκδ. Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2002. Jeannière Abel, Πλάτων, μτφρ. Σταύρος Βλοντάκης, εκδ. Δημ. Παπαδήμας, Αθήνα 1995. Long Anthony A., Η ελληνιστική φιλοσοφία Στωικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί, μτφρ. Στυλιανός Δημόπουλος Μυρτώ Δραγώνα Μονάχου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2003 3 Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων, De Rerum Natura, μτφρ. Θεόδωρος Αντωνιάδης Ρούλα Χαμέτη, εισαγ. Martin Ferguson Smith, σχολ. Γ. Αβραμίδης, εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2005. Πλάτων, Τίμαιος, μτφρ. εισαγ. σχολ. Β. Κάλφας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1995 2. Price, Derek De Solla, Γρανάζια από τους Έλληνες, Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ένας ημερολογιακός υπολογιστής από το 80 π.χ., επιμ. Θεόδωρος Ιωαννίδης, προλεγόμενα απόδοση Νικόλαος Α. Οικονόμου, εκδ. Τεχνικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη χ.χ. Σειραδάκης Γιάννης, «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων», Α.Π.Θ.έματα έρευνας Περιοδική Έκδοση των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τχ.1 (Σεπτέμβριος 2009), σσ.6 8. Taylor Alfred Edward, Πλάτων, ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992 2. Vegetti Mario, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γιάννης Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2003 10. Χριστιανίδης Γιάννης κ.ά., «Η μηχανική στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους», στο: Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τόμ. Β Οι επιστήμες στην αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, εκδ. Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σσ.195 210. 15