Η οικολογική και ολοκληρωµένη γεωργία στην αειφορική ανάπτυξη του Νοµού Χανίων

Η οικολογική και ολοκληρωµένη γεωργία στην αειφορική ανάπτυξη του Νοµού Χανίων Β.Α. Μπούρµπος και Ε.Α. Μπαρµποπούλου ΕΘΙΑΓΕ, Ινστιτούτο Υποτροπικών Φυτών και Ελιάς Χανίων, Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας, Αγροκήπιο, 73100 Χανιά. Η Γεωργία της Κρήτης δια µέσου των αιώνων Η ανασκόπηση και η αναδροµή στην ιστορία της γεωργίας στην Κρήτη επιτρέπει την άντληση συµπερασµάτων και εµπειριών που συµβάλλουν στην καλύτερη εµπέδωση των επιχειρηµάτων για την αειφορική αγροτική ανάπτυξη. Kι αυτό είναι µία πρόκληση που δεν µπορούν να αποφύγουν οι συγγραφείς αυτής της εργασίας. Η Κρήτη από το µετασχηµατισµό της σε νησί την πλειόκαινη περίοδο διακρίνεται για την πλούσια σε είδη χλωρίδα και πανίδα. Το φυσικό της οικοσύστηµα εξελίσσεται ταχύτατα από το Sylva στο Saltus για να περάσει πολύ γρήγορα στο Ager. Κι ήταν επόµενο 10000 χρόνια πριν, να ξεκινήσει από τον επίγειο αυτόν παράδεισο, την «υλιόεσσα Κρήτη», η "παραγωγική επανάσταση". Η Κρήτη έµελλε να γεννήσει τον θεό των θεών, το Μόριο ία, τη δωρήτρια της ελιάς την Αθηνά και τον πρώτο δάσκαλο της ελαιοκοµίας τον Ιδαίο Ηρακλή. Η Μεγαλόνησος σε όλη τη µακραίωνη ιστορική της διαδροµή θα στηρίξει στη γεωργία την ευηµερία και την οικονοµική ευµάρεια του λαού της. Κατά την Μινωική εποχή η γεωργία µε την ευρεία της µορφή θα συστηµατοποιηθεί, ύστερα από µελέτη και εµπειρία στα σιτηρά, στην ελιά και στο αµπέλι, θα βελτιωθούν οι καλλιεργούµενες ποικιλίες µε απλή επιλογή, θα εφαρµοστούν ειδικές καλλιεργητικές µέθοδοι, θα επινοηθούν διάφορα γεωργικά εργαλεία όπως το πριόνι, το µινωικό αλέτρι και άλλα. Θα δοθεί ακόµα ιδιαίτερη προσοχή στη µελισσοκοµία και στην κατασκευή υποδειγµατικών αρδευτικών έργων µε χαρακτηριστικό παράδειγµα τις "Λίνιες" του Οροπεδίου Λασιθίου,που αρκετές χιλιάδες χρόνια µετά χρησιµοποιούνταν ακόµα για την άρδευση της περιοχής. Θα αναπτυχθεί τέλος στοιχειώδης αλλά σηµαντική για την εποχή εκείνη βιοτεχνία αρωµάτων και φαρµακευτικών φυτών. Η βασική αυτή µορφή γεωργίας θα διατηρηθεί µέχρι τη Μεγάλη Εξέγερση του Γένους. Θα τολµούσε άφοβα να πει κανείς πως δεν θα δυσκολευόταν ένας Μινωίτης καλλιεργητής, αν εγειρόταν να συνεχίσει τις γεωργικές δουλειές του τις οποίες άφησε χιλιάδες χρόνια πριν. Στη συνέχεια και µέχρι την ανατολή της Κρητικής Πολιτείας η γεωργία θα στηρίξει την οικονοµία του νησιού. Το 1847 για παράδειγµα τα 7/8 του πληθυσµού είναι αγροτικός και τα 3/5 της δεκάτης προέρχονται από την ελαιοκαλλιέργεια. Οι βασικοί κλάδοι ήταν η ελιά, το αµπέλι, τα δηµητριακά, τα οπωροφόρα, οι βελανιδιές, οι µουριές, το λινάρι, το βαµβάκι και ο καπνός. Κατά την Κρητική πολιτεία θα δοθεί ιδιαίτερη έµφαση στο γεωργικό τοµέα. Λαµβάνονται σοβαρά διαρθρωτικά µέτρα «ηπλήρης µετ επιµονής και ακριβείαςεφαρµογήτων.θέλειεπιφέρει ενελαχίστωχρονικωδιαστήµατιτηναναµόρφωσινκαιπρόοδοντης νήσου, ήτιςθαεπιφέρητηνοικονοµικήνευεξίαντηςχώρας, εφης µόνονασφαλώςδύναταιναστηριχθήτο µέλλοντηςπολυπαθούςκαι αναξιοπαθησάσηςκρήτης». Από τις υφιστάµενες καλλιέργειες ενδιαφέρον παρουσίαζαν η ελιά, τα εσπεριδοειδή η καστανιά, η αµυγδαλιά, τα σιτηρά, το αµπέλι, η χαρουπιά και η βελανιδιά. Μεταξύ των νέων καλλιεργειών περιλαµβάνονται ο καπνός, το βαµβάκι, το ρύζι, το λινάρι, η πατάτα, η µουριά και η φοινικιά. Στην κτηνοτροφία κυριαρχούσε η βοοτροφία, η αιγοπροβατοτροφία και η σηροτροφία. Από τις γεωργικές βιοµηχανίες αναπτύσσονται ιδιαίτερα τα ελαιοτριβεία, τα οινοποιεία, τα υφαντουργεία µάλλινων, λινών και βαµβακερών υφασµάτων, η σαπωνοποιία και τα βυρσοδεψεία.

Η γεωργική αυτή διάρθρωση της Κρήτης και η αποτελεσµατικότητά της θα βοηθήσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως Πρωθυπουργό της Κυβέρνησης της «ανόρθωσης» να χαράξει τη σύγχρονη πορεία της γεωργικής ανάπτυξης στη χώρα. Την εκπληκτική και πρωτοφανή αυτή αγροτική πορεία οι αγρότες της Κρήτης ενστερνίσθηκαν απόλυτα. Η Κρητική γεωργία το επιβεβαίωσε. Προχώρησε προς το µεσουράνηµα. Η γεωργία σήµερα στην Κρήτη Σήµερα η αρχέγονη αυτή τέχνη της καλλιέργειας των φυτών, της διατροφής των ζώων και της αξιοποίησης τω δασών και αλιευµάτων, η µητέρα και τροφός των άλλων τεχνών κατά τον Ξενοφώντα εξακολουθεί να διαδραµατίζει πρωταρχικό ρόλο στην οικονοµία της Κρήτης. Ανάλογα µε το βαθµό παρέµβασης και τον τρόπο µελέτης του αγοοικοσυστήµατος η Κρητική γεωργία µπορεί να διακριθεί στη συµβατική γνωστή και ως κλασσική, επιστηµονική, χηµική, σύγχρονη, βιοµηχανική και στην αειφορική γνωστή και µε τους επιθετικούς προσδιορισµούς αειφόρος, διηνεκής, εναλλακτική, βιώσιµη. Η συµβατική γεωργία σε όλους τους Νοµούς διατηρεί στους περισσότερους κλάδους παραγωγής την εκτατική µορφή της. Πειθαρχεί στο οικονοµικό µοντέλο του λιµπεραλισµού που επιτάσσει στο όνοµα της υψηλής παραγωγικότητας την ανάπτυξη ενός αγροδιατροφικού συστήµατος, του οποίου τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι ο συγκεντρωτισµός, η εξειδίκευση, η µη ορθολογική χρησιµοποίηση των φυσικών πόρων και η ισοπέδωση της ταυτότητας της περιφέρειας, του ανθρωπισµού, της κοινωνικότητας και της αλληλεγγύης. Είναι όµως διαπιστωµένο πως η συµβατική γεωργία κορυφώνει την παραγωγικότητα και εντροπία, απλοποιεί και γραµµικοποιεί τις τροφικές αλυσίδες, µειώνει τη βιολογική και γενετική ποικιλότητα, ανοίγει τους βιογεωχηµικούς κύκλους, συµβάλλει στην εξάντληση των ενεργειακών αποθεµάτων, εκδιώκει παραγωγικά χέρια τροφοδοτώντας έτσι τον ουρµπανισµό, επιδίδεται στη γενετική µηχανική αψηφώντας τους κανόνες της βιοηθικής, απορυθµίζει τη σταθερότητα και συγχρονίζει τη φαινολογία µε συνέπεια την απώλεια της ωριµότητας και της αειφορίας του αγροοικοσυστήµατος. Η αειφορική γεωργία στην Κρήτη ασκείται µε τις τρεις βασικές της µορφές. Την οικολογική ή βιολογική ή οργανική, την παραδοσιακή και την ολοκληρωµένη ή ορθολογική η τρίτου τύπου. Στην αειφορική γεωργία επιδιώκεται η αξιοποίηση κατά τον καλλίτερο δυνατό τρόπο των φυσικών πόρων, ο έλεγχος της ανθρώπινης δράσης και του βιοφυσικού κόσµου και η κεντροµόλος και ολιστική µελέτη των εµπλεκόµενων παραγόντων σε τρόπο ώστε να επιτευχθεί το µεγαλύτερο οικονοµικό αποτέλεσµα µε το µικρότερο οικονοµικό κόστος και να διατηρηθεί η αειφορία του αγροοικοσυστήµατος. Μ άλλα λόγια πρόκειται για ένα πολυπαραγοντικό και εξελισσόµενο αγροδιατροφικό σύστηµα µε οικολογικές, οικονοµικές και κοινωνικές προεκτάσεις. Θα µπορούσε να πει κανείς πως η αειφορική γεωργία είναι ένα σύνολο πρακτικών που επιδιώκει την ικανοποίηση σε µακροχρόνια βάση των ανθρώπινων διατροφικών και υλικών αναγκών, την προστασία του αγροοικοσυστήµατος και ιδιαίτερα των µη ανανεώσιµων πόρων, την οικονοµική βιωσιµότητα της αγροτικής εκµετάλλευσης και τη διασφάλιση της ποιότητας ζωής στους αγρότες και στο σύνολο της κοινωνίας γενικότερα. Η παραδοσιακή καλλιέργεια ενδιαφέρεται για την αριστοποίηση της παραγωγικότητας και όχι τη µεγιστοποίηση της παραγωγής. Οι τεχνικές της είναι αποτέλεσµα µακροχρόνιων δοκιµών και προϊόν πνευµατικής και βιολογικής εξέλιξης. Αξιοποιεί τους διατιθέµενους πόρους και δεν καταφεύγει στην έξωθεν αναζήτησή τους. Αποτελεί αρκετά ενδιαφέρον σύστηµα για την άντληση εµπειριών που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν σε άλλες µορφές της αειφορικής γεωργίας. Η οικολογική και ολοκληρωµένη γεωργία είναι οι µόνες σήµερα που παράγουν πιστοποιηµένα προϊόντα. Η ολοκληρωµένη επιχειρεί την, ύστερα από οικονοµική σκέψη και οικολογική θεώρηση, εφαρµογή της συµβατικής γεωργίας. Πρέπει να θεωρείται ως προθάλαµος της οικολογικής γεωργίας και όχι ως «ούρειος ίππος» της συµβατικής. Αντίθετα η οικολογική γεωργία είναι η εφαρµογή της οικολογίας στη γεωργία. Ενδιαφέρεται για την παραγωγή σε αρκετή ποσότητα γεωργικών προϊόντων υψηλής ποιότητας σε συνεργασία µε το αγροοικοσύστηµα και µε σεβασµό της αειφορίας του, καθώς και για την ικανοποίηση του καλλιεργητή ότι εργάζεται σ ένα

περιβάλλον ασφαλές και υγιεινό και του κοινωνικού συνόλου ότι προστατεύεται η υγεία του. Η οικολογική γεωργία σε σχέση µε την ολοκληρωµένη αναπτύσσει επιπλέον στρατηγικές και τεχνικές διόρθωσης των οικολογικών ρηγµάτων που έχει δηµιουργήσει η συµβατική, λαµβάνει σοβαρά υπόψη την οικολογικότητα και κοινωνικότητα και αποκλείει τα γενετικά τροποποιηµένα φυτά και προϊόντα. Η αειφορική γεωργία στο Νοµό Χανίων Στο Νοµό Χανίων οι περισσότερες καλλιέργειες είναι εκτατικής µορφής. Εξαίρεση αποτελούν τα κηπευτικά υπό κάλυψη σε ορισµένες µόνο περιοχές, γιατί στην Κουντούρα, που είναι και το κυριότερο κέντρο παραγωγής κηπευτικών σε υψηλή κάλυψη έχει προχωρήσει σε σηµαντικό βαθµό η ολοκληρωµένη γεωργία. Υπάρχουν επίσης περιοχές στις οποίες πολλές καλλιέργειες γίνονται µε παραδοσιακό τρόπο. Μεταξύ των καλλιεργειών αυτών αναφέρονται οι µικροί οικιακοί λαχανόκηποι και τα αµπέλια µικρής έκτασης. Η οικολογική γεωργία σήµερα καλύπτει το 1,2% της παγκόσµιας καλλιεργούµενης έκτασης, το 1,74% της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το 2,07% της Ευρώπης. Στη χώρα µας καταλαµβάνει 389.932,1 στρέµµατα που αντιστοιχούν στο 0,86% της συνολικής γεωργικής γης. Στην Κρήτη οι οικολογικές καλλιέργειες µε τους βοσκότοπους και τις αγραναπαύσεις υπολογίζονται σε 60.828,5 στρέµµατα, έκταση που αντιπροσωπεύει το 15,6% της οικολογικά διαχειριζόµενης επιφάνειας στη χώρα και το 1,95 και 0.13% της συνολικής γεωργικής γης της Κρήτης και της Ελλάδας αντίστοιχα. Η οικολογική γεωργία στο Νοµό ασκείται από 128 καλλιεργητές σε 23.230,7 στρέµµατα. Αποτελεί το 3,78% της συνολικής γεωργικής γης και το 38,19% της οικολογικά διαχειριζόµενης επιφάνειας στην Κρήτη. Την πρώτη θέση µε 16.852 στρέµµατα καλύπτουν οι βοσκότοποι. Η ελαιοποιήσιµη ελιά µε 3.995,1 στρέµµατα αντιπροσωπεύει το 62,63% της οικολογικά καλλιεργούµενης έκτασης. Ακολουθούν τα εσπεριδοειδή µε 492,8, το αµπέλι µε 353,1 και τα λοιπά οπωροφόρα µε 197,5 στρέµµατα. Στο Νοµό Χανίων έχουν ιδρυθεί αξιόλογοι πυρήνες παραγωγής οικολογικών προϊόντων. Αναφέρονται το Ινστιτούτο Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών Χανίων, το Πολυτεχνείο Κρήτης, οι Ιερές Μονές Χρυσοπηγής, Αγίας Τριάδας, Θεοβαδίστου όρους Σινά, η Αναπτυξιακή Εταιρεία Βαφέ, ξενοδοχειακά συγκροτήµατα, οι αγροτικές φυλακές Αγιάς και πολλά άλλα αγροκτήµατα από τα οποία 4 ανήκουν σε γεωπόνους. Η οικολογική κτηνοτροφία στο Νοµό Χανίων έχει αναπτυχθεί σε µεγαλύτερο βαθµό σε σχέση µε τους άλλους Νοµούς της Κρήτης. Από τις 28 κτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις οι 17 βρίσκονται στα Χανιά. Είναι ο µοναδικός Νοµός που προχώρησε στην οικολογική µελισσοκοµία. Η οικολογική µελισσοκοµία στο Νοµό Χανίων καλύπτει το 6.89% της χώρας. Η ολοκληρωµένη γεωργία εντοπίζεται στα πρώιµα σε υψηλή κάλυψη κηπευτικά µε τη µορφή οµάδας παραγωγών και καταλαµβάνει 260 στρέµµατα. Καταβάλλεται επίσης σηµαντική προσπάθεια από το ήµο Μουσούρων για µετατροπή όλων των καλλιεργειών σε ολοκληρωµένες. Η συµβατική γεωργία, όπως ασκείται σήµερα στο Νοµό Χανίων συµµετέχει στην εκδήλωση ορισµένων προβληµάτων οικολογικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος. Τα προβλήµατα αυτά εστιάζονται: Στην επιδείνωση χρόνο µε το χρόνο του φαινοµένου της ερηµοποίησης. Το γεγονός αυτό πρέπει να αποδοθεί, στο ότι η πεδόσφαιρα στην Κρήτη λόγω της µακραίωνης και πολλές φορές εσφαλµένης κατεργασίας των εδαφών και των ξηρικών και θερµών συνθηκών που κυριαρχούν έχει απολέσει σε µεγάλο βαθµό την οργανική ουσία, υλικό απαραίτητο για την ισόρροπη ανάπτυξη της µικρο χλωρίδας και πανίδας, στην υπερβόσκηση και στις συχνές πυρκαγιές και εµπρησµούς. Στην αλλοίωση της φυσιογνωµίας της µακρο χλωρίδας και πανίδας µε την παρατηρούµενη ανεξέλεγκτη βόσκηση, τις πυρκαγιές και εµπρησµούς, την υπεραλίευση και υπερθήρευση. Στην επιδείνωση του φαινοµένου του ευτροφισµού στα επιφανειακά και θαλασσινά νερά µε την καταχρηστική χρησιµοποίηση των λιπασµάτων και µε τη χωρίς ειδική επεξεργασία απόθεση των υγρών γεωργικών αποβλήτων.

Στην είσοδο στο αγροοικοσύστηµα µεγάλων ποσοτήτων αγροχηµικών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η χρησιµοποίηση σε µεγάλο βαθµό συνθετικών φυτοπροστατευτικών µέσων κατά πρώτο λόγο στην ελιά και στα κηπευτικά υπό κάλυψη και κατά δεύτερο λόγο στα εσπεριδοειδή και στο αµπέλι. Στη µη κανονική εφαρµογή της βέλτιστης γεωργικής πρακτικής. Στην οπτική ρύπανση του αγροοικοσυστήµατος µε την ελεύθερη εναπόθεση των πλαστικών και των άλλων µέσων συσκευασίας που χρησιµοποιούνται στη γεωργία. Στη µη ολοκληρωµένη διαχείριση του διατιθέµενου υδατικού δυναµικού µε κίνδυνο την υποβάθµισή τόσο του ιδίου όσο και των εδαφών στα οποία χρησιµοποιείται. Στη µη σωστή διαχείριση των αποβλήτων του πρωτογενούς τοµέα και ιδιαίτερα των αποβλήτων ελαιουργίας, οινοποιίας τυροκοµείων και σφαγείων. Στην καταπάτηση της υψηλής γεωργικής παραγωγικότητας ζώνης από άλλους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στη διαπιστωµένη ήδη επίπτωση των φυτοπροστατευτικών προϊόντων στο περιβάλλον και στην υγεία των καλλιεργητών. Για την Κρήτη πάντα βρίσκεται στην επικαιρότητα η επιδηµιολογική έρευνα του Καφάτου και των συνεργατών του που έγινε στον αγροτικό πληθυσµό στο Τυµπάκι Ηρακλείου και στα Ανώγεια Ρεθύµνου. Στην έρευνα αυτή αποδείχνεται πως η χρόνια έκθεση στα γεωργικά φάρµακα, έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των καλλιεργητών και των οικογενειών τους. Πιο συγκεκριµένα στο Τυµπάκι: Τα παιδιά είχαν περισσότερη βροχοκήλη και διόγκωση συκωτιού. Η συστολική και διαστολική πίεση ήταν υψηλότερες. Η νευρολογική εξέταση έδωσε παθολογικό δείκτη για το κεντρικό και νευρικό στα παιδιά και στις γυναίκες και σε όλους για το περιφερικό νευρικό σύστηµα. Τα επίπεδα τρανσµινασών ήταν σηµαντικά υψηλότερα στους άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Τα επίπεδα χολινεστεράσης και θειαµίνης των ερυθρών ήταν χαµηλότερα στους άνδρες, στις γυναίκες και στα παιδιά πάνω των δέκα ετών. Όλοι οι δείχτες της νοητικής λειτουργίας των παιδιών ήταν σηµαντικά χαµηλότεροι. Από την άλλη µεριά ο Νοµός Χανίων συγκεντρώνει µια σειρά από πλεονεκτήµατα για την παραπέρα εφαρµογή τόσο της οικολογικής όσο και της ολοκληρωµένης γεωργίας. Ειδικότερα για την οικολογική γεωργία: - Υπάρχουν πολλές πιλοτικές µονάδες που µπορούν να βοηθήσουν, ώστε ο Νοµός να καταστεί πρότυπο ολοκληρωµένης αγροτικής ανάπτυξης. - ιαθέτει την απαραίτητη πανεπιστηµιακή και ερευνητική υποδοµή για την παραγωγή σύγχρονης γεωργικής τεχνογνωσίας και πρακτικών δεξιοτεχνιών, καθώς και εξειδικευµένο επιστηµονικό προσωπικό για την εκλαΐκευση και µεταφορά των αποτελεσµάτων της έρευνας στους παραγωγούς. - Είναι ένας από τους βασικότερους τόπους, όπου συναναπτύσσεται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο ο τουρισµός µε τον πρωτογενή τοµέα. - ιακρίνεται για την ικανότητα δυναµικής, ταχείας και αποτελεσµατικής αξιοποίησης της τεχνογνωσίας και των διατιθέµενων σ αυτή οικονοµικών πόρων. - Έχει έντονα αναπτυγµένα και ευαισθητοποιηµένα οικολογικά, συνεταιριστικά και καταναλωτικά κινήµατα, στα οποία πρέπει να προστεθούν και οι άκρως ευαισθητοποιηµένοι τουρίστες που επιζητούν οικολογικά παραδοσιακά προϊόντα και επιλέγουν στον ίδιο βαθµό το θαλάσσιο και πράσινο τουρισµό. Ήδη στο Νοµό µας λειτουργεί Συνεταιρισµός οικολογικών προϊόντων,σύνδεσµος παραγωγών βιολογικών

προϊόντων και ο φορέας οικολογικής πρωτοβουλίας Χανίων. - Βρίσκεται στο επίκεντρο της Κρητικής δίαιτας, στην οποία τα οικολογικά προϊόντα καλούνται να διαδραµατίσουν αποφασιστικό ρόλο. - Παράγει πολλά παραδοσιακά προϊόντα και υποπροϊόντα, που εύκολα µπορούν να ενταχθούν σε προγράµµατα οικολογικής γεωργίας. - Χαρακτηρίζεται από ποικιλία καλλιεργειών, πλούσια χλωρίδα, ειδικό µικρο και µακροκλίµα, πολυποίκιλο ανάγλυφο του εδάφους και ενδοχώρα απαλλαγµένη βιοµηχανικών ρύπων, που παρέχουν συγκριτικά πλεονεκτήµατα για την ανάπτυξη της οικολογικής γεωργίας. - Παράγει πρώιµα προϊόντα, τα οποία, αν βελτιωθεί ακόµα περισσότερο η ποιότητά τους, θα καταστούν ικανά να διεκδικήσουν σηµαντική θέση στην οικουµενικοποιηµένη αγορά. - Έχει πολλά εξαιρετικού κάλλους φυσικά µνηµεία, όµορφες παραλίες, πανοραµικά παρατηρητήρια και πλούσια θρησκευτική, ιστορική και πολιτισµική παράδοση, που προσιδιάζουν προς τη φιλοσοφία της οικολογικής γεωργίας. Αρκεί να αναφερθεί πως πάνω από το 50% της έκτασης του Νοµού έχει χαρακτηριστεί ως προστατευόµενη περιοχή διατήρησης φυσικών πόρων, χλωρίδας και άγριας πανίδας (Natura). - Κατισχύει, όπως αναφέρθηκε, στις περισσότερες καλλιέργειες η παραδοσιακή και η εκτατική συµβατική γεωργία, γεγονός που δηµιουργεί ιδανικές συνθήκες για την άσκηση της οικολογικής γεωργίας. Πράγµατι οι βασικές της καλλιέργειες, η ελιά, το αµπέλι και τα εσπεριδοειδή αλλά και ο κλάδος της κτηνοτροφίας και µελισσοκοµίας αντέχουν ακόµα στην επίθεση που υφίστανται από τη συµβατική γεωργία. - Η Εκκλησία της Κρήτης και ιδιαίτερα οι Μητροπολίτες του Νοµού µε την καθοδήγηση του "πράσινου" Οικουµενικού Πατριάρχη κκ Βαρθολοµαίου έχουν ιδιαίτερη ευαισθησία στην ανάπτυξη της οικολογικής γεωργίας, πράγµα που επιτρέπει σ αυτή την ανάληψη σηµαντικών πρωτοβουλιών για την προώθηση της οικολογικής γεωργίας. Τα πλεονεκτήµατα αυτά εξυπακούεται πως αποκτούν ανάλογο ενδιαφέρον και για την άσκηση της ολοκληρωµένης γεωργίας. Συζήτηση-προοπτικές Γίνεται αντιληπτό από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω πως για το Νοµό Χανίων υπάρχουν οι προοπτικές για την ανάπτυξη της οικολογικής και ολοκληρωµένης γεωργίας. Οι δύο αυτές µορφές γεωργίας και ιδιαίτερα η οικολογική θα συµβάλλουν τα µέγιστα και στην ανάπτυξη του επιζητούµενου τουρισµού στην ενδοχώρα, στην αντιµετώπιση της ανεργίας, των φαινοµένων της ερηµοποίησης και ερήµωσης, στη διασφάλιση του αγροτικού εισοδήµατος και στην εµψύχωση του αγροτικού νοικοκυριού βοηθώντας έτσι την περιφερειακή ανάπτυξη και αγροφιλία. Για να λάβουν όµως όλα αυτά «σάρκα και οστά» χρειάζεται οριοθέτηση στόχων προτεραιότητας, κατάστρωση και ανάπτυξη στρατηγικών υλοποίησής τους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση µε το Ευρωπαϊκό Σχέδιο ράσης για τα οικολογικά τρόφιµα και την οικολογική γεωργία έθεσε τις βάσεις για τη διαµόρφωση πολιτικής συµβολής της οικολογικής γεωργίας στην Κοινή Αγροτική Πολιτική. Είναι η πρώτη φορά που αναγνωρίζεται επίσηµα η κοινωνική πτυχή της οικολογικής γεωργίας σύµφωνα µε την οποία το σύστηµα αυτό παρέχει αγαθά και κυρίως περιβαλλοντικά στην κοινωνία, που πρέπει να συνυπολογίζονται στην διαµορφούµενη τελική τιµή στην αγορά. Το σχέδιο αυτό που περιέχει 21 δράσεις καλεί τα κράτη µέλη να διαµορφώσουν τις επί µέρους εθνικές πολιτικές για την προώθηση της οικολογικής γεωργίας. Το πρώτο λοιπόν που χρειάζεται είναι η κατάστρωση αυτού του εθνικού σχεδίου δράσης, ώστε να πάψει η οικολογική γεωργία να θεωρείται ο «φτωχός συγγενής» στα προγράµµατα αγροτικής ανάπτυξης. Σε επίπεδο Νοµού το σχέδιο αυτό δράσης θα πρέπει να περιλαµβάνει: - Καταγραφή των οικολογικών ρηγµάτων, ώστε µε την εφαρµογή της οικολογικής γεωργίας να αναπτυχθούν και οι στρατηγικές διόρθωσής τους.

- ηµιουργία ταυτότητας προϊόντων των ήµων και κοινοτήτων του Νοµού. Για τον σκοπό αυτό θα χρειαστεί η ανάδειξη των παραδοσιακών προϊόντων και η καταγραφή των ντόπιων ποικιλιών. Υπάρχουν πολλά παραδοσιακά φυτικά και ζωικά προϊόντα που µπορούν να παραχθούν οικολογικά. Το χαρούπι, το κάστανο, το χανιώτικο πορτοκάλι, το κρασί µάζας, οι αλατσολιές, οι νεραντζολιές, οι τσακιστές, το λάδι της τσουνάτης, το λάδι της λιανολιάς, το αβοκάντο, η µουρνόρακη, τα αρωµατικά φυτά, η χανιώτικη γραβιέρα, το χανιώτικο παξιµάδι, η χανιώτικη µυζήθρα, ο ανθότυρος, το µέλι, το γαυδιώτικο αιγοπροβάτινο κρέας και τόσα άλλα µπορούν να αναδειχτούν µε την οικολογική γεωργία και να συµβάλλουν τα µέγιστα στη διαµόρφωση του γεωργικού εισοδήµατος. - Η χωροθέτηση των περιοχών και καλλιεργειών, όπου µπορούν να αναπτυχθούν η οικολογική και η ολοκληρωµένη γεωργία, ώστε να δηµιουργηθούν συνθήκες «ειρηνικής» επικράτησής τους. - Η ενίσχυση της έρευνας για την παραγωγή ή εισαγωγή τεχνογνωσίας και τεχνολογίας ικανής να λύσει τα προβλήµατα που παρουσιάζονται κατά την άσκηση της οικολογικής και ολοκληρωµένης γεωργίας. υστυχώς πρέπει να οµολογηθεί πως η πλούσια τεχνογνωσία που έχει αναπτυχθεί δεν έγινε ακόµα κτήµα του τελικού χρήστη του βιοκαλλιεργητή. - Η δηµιουργία βάσης δεδοµένων προσπελάσιµης από τους καλλιεργητές των αειφορικών αυτών αγροοικοσυστηµάτων. - Η ενηµέρωση, κατάρτιση και εκπαίδευση των τεχνικών συµβούλων, παραγωγών και καταναλωτών για τη σηµασία της οικολογικής και ολοκληρωµένης γεωργίας. Η διοργάνωση πολλαπλών εκδηλώσεων γνωριµίας των αγροτών και καταναλωτών µε την αειφορική γεωργία. - Η έκδοση εκλαϊκευτικών φυλλαδίων µε την επιλεγµένη και εφαρµόσιµη στο Νοµό τεχνογνωσία και τεχνολογία. - Η ευαισθητοποίηση του µαθητόκοσµου προς τα αειφορικά αυτά αγροδιατροφικά συστήµατα και την οικολογία, ώστε να δηµιουργηθεί το τόσο απαραίτητο για το µέλλον ανθρώπινο οικολογικά διαπαιδαγωγηµένο πρόπλασµα. - Η οικονοµική ενίσχυση των βιοκαλλιεργητών στα πλαίσια του εθνικού σχεδίου δράσης. Η κατοχύρωση προγραµµάτων σε όσους ενδιαφέρονται να προωθηθεί η οικολογική και ολοκληρωµένη γεωργία,ώστε να αποκλείονται οι διάφοροι «καιροσκόποι» που στο όνοµα του «αργυρίου» βαπτίζονται µε ευκολία θιασώτες οικολόγοι. - Η οργάνωση της αγοράς των προϊόντων οικολογικής και ολοκληρωµένης παραγωγής, η οποία εκτός των άλλων θα βοηθήσει και την εξαγωγή τους. Βασικής σηµασίας προς την κατεύθυνση αυτή είναι και η δηµιουργία τοπικής αγοράς οικολογικών και ολοκληρωµένων προϊόντων. - Η δηµιουργία ειδικού υπηρεσιακού τµήµατος σε επίπεδο Νοµού. Το τµήµα αυτό θα πρέπει να στελεχωθεί από επιστήµονες εξειδικευµένους στο γνωστικό αυτό αντικείµενο και όχι από «εραστές» της συµβατικής. - Η δηµιουργία πρότυπων οικολογικών αγροκτηµάτων για τις κυριότερες καλλιέργειες του Νοµού. Τα αγροκτήµατα αυτά θα µπορούσαν να αναπτύξουν και την απαραίτητη βιοτεχνία µεταποίησης,καθώς και τουριστικά καταλύµατα που επιζητούνται σε περιβαλλοντικά αµόλυντες περιοχές. Ιδιαίτερη σηµασία αποκτούν στην περίπτωση αυτή τα αγροκτήµατα των Ιερών Μονών του Νοµού, γιατί η Ορθοδοξία και ιδιαίτερα ο ασκητισµός υπηρετεί τόσο τον Κτίστη όσο και την κτίση. Στην έννοια του αγροκτήµατος θα πρέπει να συµπεριληφθούν και οι ζωικές εκτροφές µε τους βοσκότοπους που διαθέτουν. Τα αγροκτήµατα αυτά θα πρέπει να αναπτυχθούν µέσα στη ζώνη τους κλάδους της οποίας θέλουµε να αναδείξουµε. Η «γκετοποίηση» αυτής της προσπάθειας απάδει των βασικών αρχών της αειφορικής γεωργίας. Η ανάπτυξη προτύπων οικολογικής διαχείρισης του πρασίνου των πόλεων και κωµοπόλεων του Νοµού. - Η δηµιουργία Κέντρου Ορθοδοξίας και οικολογίας στα κτήµατα της Ιεράς Μονής Χρυσοπηγής. - Η δηµιουργία οµάδων παραγωγών οικολογικών και ολοκληρωµένων προϊόντων. - Η ανάδειξη δηµοτικών διαµερισµάτων και περιοχών φυσικών µνηµείων, στα οποία η

γεωργία θα ασκείται µε οικολογικό ή ολοκληρωµένο τρόπο. Σ αυτή την προσπάθεια η συνανάπτυξη του αγροτουρισµού θεωρείται βασική συνιστώσα. - Η ανάδειξη της Κρητικής δίαιτας που κινδυνεύει να αλωθεί από την προβαλλόµενη εντελώς αδόκιµα τελευταία µεσογειακή. Η Κρητική διατροφή δεν µπορεί να εννοηθεί µε συµβατικά αλλά µε προϊόντα της αειφορικής γεωργίας και ιδιαίτερα της οικολογικής. - ηµιουργία πυλώνων ανάλωσης κυρίως οικολογικών προϊόντων (ξενοδοχεία, εστιατόρια κλπ.). - Η συλλογική και οικολογική διαχείριση των στερεών και υγρών γεωργικών αποβλήτων. Στο Νοµό µας η φύση µας βοηθάει. Το αγροοικοσύστηµα που θα κάνει αποδεκτές αυτές τις µορφές γεωργίας υπάρχει. εν χρειάζεται τίποτα περισσότερο για να µετατρέψουµε το Νοµό µας σ ένα απέραντο οικολογικό περιβόλι. Ας το τολµήσουµε. Επιλεγµένη βιβλιογραφία Αγοραστάκης Γ. (2004). Η Κρητική διατροφή. Εκδ. Κασιµάτης, 150 σελ. Bassaz, F. και Sombroek, W. (1997). Changements du climat et production agricole. Ed. FAO και Polytechnica, 406 σελ. Bellon S., Gautronneau Y., Riba G, Savini I. and B. Sylvander. (2000). L agriculture biologique et l INRA : vers un programme de recherche, INRA, Paris, 25 σελ. Boller E.F., Avilla J., Gendrier J.P., Joerg E. and C. Malavolta. (1998). Integrated production in Europe: 20 years after the declaration of Ovronnaz. IOOB/WPRS Bulletin, vol 21(I), 24 σελ. Ε.Ε. (Eυρωπαϊκή Ένωση), (1998). Γεωργία και Περιβάλλον, 90 σελ.. Ε.Ε. (Eυρωπαϊκή Ένωση), (2004), Ευρωπαϊκό Σχέδιο ράσης για τα βιολογικά τρόφιµα και τη βιολογική γεωργία. ΗΩ περιοδικό για την οικολογική γεωργία 31,19-27. El Titi A., Boller E.F. και J.P. Gendrier. (1993). Integrated production. Principles and technical guidelines. IOOB/WPRS Bulletin n o 6, 13-38. Feret S. και J.M Douguet. (2001). Agriculture durable et agriculture raisonnee: quels principes et quelles pratiques pour la sutenabilite du developpement en agriculture. Nature, Sciences et Societes, 9 (1), 58-64. Gribbin, J. (1989). Le ciel dechire. Pouvons nous sauver la couche d ozone? Ed. Sang de la terre, 241 σελ. ISAA, (2002). OGM mondiaux precisions. Phytoma 546, 4. Kaltoft P. (1999). Value about nature in organic farming practice and knowledge. Sociologia Ruralis, 39, 39-53. Karavezyris V. και M. Papanikolaou. (2000). Environment and sustainability: theories and institutions. Special economique and ecosystems. The interaction between economic and the natural environment. WIT Press, Southhampton, Boston, 11-38. Kαφάτος Α., Μανέσης Μ., Βλαχονικολής Γ., Βασιλείου Γ., Ιωάννου Α., Κατσαρά Ε., Λουµάκου Μ., Μεγγρελή Χ., Μηντ Ν., Μιχελογιάννης Ι., Ντουντουλάκης Σ., Σαµαρά Χ. και Ε. Σαραφίδου. (1989). Επίδραση των γεωργικών φαρµάκων στην υγεία. Ιατρική, 56(6), 519-575. Morris C. and M. Winter. (1999). Integrated farming systems: The third way for European agriculture? Land Use Policy 16, 193-205. Mπούρµπος, Β.Α. (1999). Οι τεχνολογικές εξελίξεις στην γεωργία. Agrotica, 1 ο Συνέδριο, 14 σελ. Mπούρµπος Β.Α., (2001). Η οικολογική γεωργία στην αειφορική ανάπτυξη, Πρακτικά Hµερίδας Agrotica 2001: Βιολογική γεωργία-φυτική και Ζωική Παραγωγή, 35-52. Μπούρµπος Β.Α. και Ε.Α. Μπαρµποπούλου. (2003). Η οικολογική γεωργία στην αγροτική αειφορική ανάπτυξη. 1ο ιεθνές συνέδριο για την βιολογική γεωργία (Η βιολογική γεωργία µια εναλλακτική πρόταση για την γεωργία), ήµος Θηβαίων και Ευρωπαϊκός Οργανισµός Στρατηγικού σχεδιασµού 26-29 Ιουνίου 2003,15 σελ. Μπούρµπος Β.Α., Γ.Σ. Κλαπάκη και Ε.Α. Μπαρµποπούλου. (2004). Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η αγροτική έρευνα στην Κρήτη Συνέδριο. "Η ελληνική αγροτική κοινωνία και οικονοµία κατά

την βενιζελική περίοδο", 3-5/11/04, Αθήνα. 25 σελ. Mπούρµπος Β.Α. και Ε.Α. Μπαρµποπούλου, (2001). Θερµοκηπιακές καλλιέργειες: Μυκητοκτόνα και περιβάλλον-σύγχρονες τάσεις. Ηµερίδα ΓΕΩΤΕΕ "Αγροχηµικά στο θερµοκήπιο- Σύγχρονες Τάσεις, 30/11/01, Ηράκλειο,18 σελ. Mπούρµπος, Β.Α και Σκουντριδάκης, Μ.Θ. (1996). Συµβατική και αειφόρος γεωργία, εξέλιξη, δυνατότητες και περιορισµοί. Πρακτ. Επιστηµ. ιηµερίδας «Βιολογικές καλλιέργειες», Χανιά, 13-26. Pervancdon F. και A. Blouet. (2002). Lexique des qualificatifs de l agriculture, Courrier de l environnement, 45, 6-25 Ramade, F. (1992). Elements d ecologie.ecologie appliquee.ed.ediscience.578 σελ. Σιάδρος Γ. και Α.Ε. Κουτσούρης. (2002). Αειφορική Γεωργία και Ανάπτυξη. Εκδ. Ζυγός, Θεσ/κη, 246 σελ. U.S. Government. (1990). Food, Agriculture, Conservation, and Trade Act of 1990. Public Law.101-624, title XVI, subtitle A, section 1603, Washington DC, U.S. Government. Πίνακας 1. Η οικολογική γεωργία στην Κρήτη κατά καλλιέργεια (έτος 2003) (πηγή Υπουργείο Γεωργίας) Καλλιέργεια Ν. Ηρακλείου Ν. ΛασιθίουΝ.Ρεθύµνης Ν.Χανίων Σύνολο Αγρανάπαυση 420,2 12,5 187,0 472,9 1.092,6 Ακρόδρυα 3,0 0,3 10,0 8,5 21,8 Αµπέλι 1.597,1 344,8 228,1 353,1 2.523,1 Αροτραίες καλλιέργειες 341,2-34,0-375,2 Βιοµηχανικά φυτά 15,8-8,0 5,0 28,8 Βοσκότοποι 5.000,0-8.198,0 16.852,0 30.050,0 ηµητριακά 30,0 - - 20,0 50,0 Ελιά 8.063,8 3.174,9 5.500,1 3.995,1 20.733,9 Εσπεριδοειδή 128,0 0,5 26,5 492,8 647,8 Κηπευτικά 199,0 43,6 138,0 127,2 507,8 Κτηνοτροφικά φυτά 41,5 - - - 41,5 Λοιπά οπωροφόρα 193,8 70,5 88,7 197,5 550,5 Μηλοειδή - - - 7,0 7,0 Πυρηνόκαρπα - - - 3,5 3,5 Λοιπές καλλιέργειες 2.349,8 121,6 1027,5 696,1 4.195,0 Σύνολο 18.383,2 3.768,7 15.445,9 23.230,7 60.828,5 % της συνολικής καλλιεργούµενης έκτασης της χώρας: 0,13 Παραγωγοί: 308 98 137 128 671 Μέση ετήσια αύξηση (2000-2003) 870,49 (στρεµ.) 189,65 (στρεµ.) 2.530,53 (στρεµ.) 5.153,04 (στρεµ.) 8.743,70 (στρεµ.)

Πίνακας 2. Η οικολογική γεωργία στο Νοµό Χανίων (έτος 2003) (πηγή Οργανισµοί πιστοποίησης και Ελέγχου) Καλλιέργεια Βιολογικό προϊόν Μεταβατικό Στάδιο Καθεστώς Ελέγχου Σύνολο Ελιά ελαιοποιήσιµη 2.058,27 1.650,32 984,90 4.693,49 Ελιά βρώσιµη 2,00 -- -- 2,00 Ελιά σε συγκαλλιέργεια µε άλλα οπωροφόρα Ελιά σε συγκαλλιέργεια µε εσπεριδοειδή Ελιά σε συγκαλλιέργεια µε εσπεριδοειδή και κηπευτικά 104,00 47,00 42,70 193,70 26,00 28,05 3,00 57,05 19,00 18,60 -- 37,60 Εσπεριδοειδή 117,83 272,83 61,60 452,26 Εσπεριδοειδή σε συγκαλλιέργεια µε αβοκάντο Εσπεριδοειδή σε συγκαλλιέργεια µε αβοκάντοκαι άλλα οπωροφόρα ιάφορα Υποτροπικά (αβοκάντο, µάγκο, ακτινιδιά,πεκάν, κλπ.) 4,00 8,00 -- 12,00 68,40 18,00 16,00 102,40 46,00 47,50 20,45 113,95 ιάφορα οπωροφόρα 7,50 92,00 1,00 100,5 Καστανιά -- -- 8,00 8,00 ηµητριακά - Όσπρια -- 275,00 -- 275,00 Κρασάµπελα 60,15 291,90 1,00 353,05 Κηπευτικά υπαίθρου 48,90 26,10 20,00 95,00 Κηπευτικά θερµοκηπίου 29,45 2,50 3,25 35,20 Αρωµατικά φυτά -- -- 5,00 5,00 Βοσκότοποι 13.212,00 -- 3.640,00 16.852,00 Αγρανάπαυση 2,00 447,00 23,93 472,93 Σύνολο 15.805,50 3.224,80 4.830,83 23.861,13 Πίνακας 3. Η οικολογική κτηνοτροφία στην Κρήτη (έτος 2003)

(πηγή Υπουργείο Γεωργίας) ΚΡΗΤΗ ΕΛΛΑ Α Είδος Ζώου Ν. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ν. ΡΕΘΥΜΝΟΥ Ν. ΧΑΝΙΩΝ ΣΥΝΟΛΟ (σε κεφάλια) Ιπποειδή 45 Βοειδή 6 13.834 Θηλάζουσες αγελάδες (επιλέξιµες) 5 398 Λοιπές αγελάδες 38 Αγελάδες γαλακτοπαραγωγής 776 Βοοειδή > 7 µηνών 12095 Νεαρά βοοειδή < 7 µηνών 499 Λοιπά βοειδή > 1 έτους 1 28 Πρόβατα 682 2.780 3.421 95.824 Εκτρεφόµενα θηλυκά (επιλέξιµα) 370 3180 24917 Πρόβατα (ενήλικα) 2780 64062 Λοιπά πρόβατα 241 6845 Αίγες 312 896 174.657 Αίγες (επιλέξιµες) 312 865 46222 Αιγοειδή (ενήλικα) 31 9334 Λοιπά αιγοειδή 119101 Αιγοπρόβατα 26.785 Αιγοπρόβατα γαλακτοπαραγωγής 18996 Λοιπά αιγοπρόβατα 7789 Χοίροι 505 3628 Χοιροµητέρες 35 752 Χοίροι πάχυνσης 468 1648 Λοιποί χοίροι 2 1228 Πουλερικά 50 2.500 70.004 Κρεατοπαραγωγής 50 36830 Ωοπαραγωγής 2500 28.165 Αλλα είδη (γαλοπούλες, πάπιες κ.τ.λ) 5009 Κουνέλια Μέλισσες (αριθµός κυψελών) 330 4.789 Άλλα είδη ζώων 20 ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ 3 8 17 1.254 Πηγή: http://www.nax.gr/synedrio/%ce%95%ce%99%ce%a3%ce%97%ce%93%ce%97%ce%a3%ce%95% CE%99%CE%A3/2nd%20sinedria/burbos.doc. Ανακτήθηκε στις 27/7/2008