1 2 Ιωσήφ Βαλέτ Σημειώσεις Αρμονίας 2012-13 Οι ξένοι φθόγγοι
3 4 4δμητη ή 5δμητη αρμονία (συνηχήσεις από διαδοχικές 4 ες ή 5 ες ) καθώς δεν ανήκει στο στυλ που εξετάζουμε. 1. Καθυστερήσεις 1.1 Καθυστερήσεις στις ψηλότερες φωνές Στην καθυστέρηση ένας φθόγγος της συγχορδίας προεκτείνεται στην επόμενη συγχορδία. Ο φθόγγος αυτός που παρατείνεται (ή προετοιμάζεται) με μια σύζευξη διαρκείας, είναι ξένος προς τη συγχορδία και θα πρέπει να λυθεί με βήμα προς τα πάνω ή προς τα κάτω σε φθόγγο που ανήκει στην συγχορδία. Έτσι ο πραγματικός φθόγγος ακούγεται με σχετική καθυστέρηση. Η καθυστέρηση μπορεί να βρίσκεται σε οποιαδήποτε φωνή. Όταν βρίσκεται σε εσωτερική φωνή, μπορεί να σχηματίζει διάστημα 2 ης με την ακριβώς από πάνω φωνή και λύνεται σε διάστημα 3 ης. Η καθυστέρηση 2 ης με λύση σε ταυτοφωνία να αποφεύγεται, όπως και η καθυστέρηση με λύση σε οκτάβα όταν η λύση υπάρχει ήδη σε ψηλότερη φωνή. Ο φθόγγος της λύσης της καθυστέρησης δεν μπορεί να διπλασιάζεται δημιουργώντας 8 η σε κάποια άλλη φωνή που προκύπτει από ευθεία κίνηση, παρά μόνο από αντίθετη. Ομοίως οι ευθείες 5 ες που προκύπτουν από το διπλασιασμό της λύσης μιας καθυστέρησης απαγορεύονται. Η χρήση της καθυστέρησης δεν πρέπει να χρησιμοποιείται για αποφυγή λαθών όπως 5 ες ή 8 ες παράλληλες, γιατί το λάθος απλά καθυστερεί να εμφανιστεί. Η καθυστέρηση ανήκει στους ξένους φθόγγους που βρίσκονται στο ισχυρό μέρος του μέτρου. Συνεπώς, θα πρέπει να είναι πάντοτε στο ισχυρό και να λύνεται στο ασθενές ή στο επόμενο ισχυρό. Μπορεί να βρίσκεται στο ισχυρό ενός ασθενούς, όταν ο ασθενής χρόνος αποτελείται από δύο υποδιαιρέσεις, και πρέπει η λύση να δίνεται μέσα στον χρόνο και όχι στο επόμενο ισχυρό. Γενικότερα, στις καθυστερήσεις και στους άλλους ξένους φθόγγους πρέπει να λαμβάνεται υπόψην ο αρμονικός ρυθμός του δοσμένου μπάσου ή μελωδίας. Η καθυστέρηση συνήθως λύνεται προς τα κάτω και βρίσκεται στην πιο ψηλή φωνή. Έχει καλύτερο αποτέλεσμα όταν σχηματίζει διάστημα 4 ης, 7 ης με τις χαμηλότερες φωνές με αντίστοιχες λύσεις σε 3 η, 6 η. Τότε σημειώνονται ως 4-3 και 7-6. Ωστόσο συχνή είναι η καθυστέρηση 9-8 και 6-5. Όταν οι καθυστερήσεις βέβαια βρίσκονται σε συγχορδία με αναστροφή, τότε η αρίθμηση είναι ανάλογη, λχ για την α αναστροφή 7-6, για την γ αναστροφή 5-4 κοκ. Με καθυστέρηση 9-8 μπορεί να προέλθει η συγχορδία της δεσπόζουσας μετ ενάτης. Ιστορικά, η δεσπόζουσα μετ ενάτης προέκυψε με την ενσωμάτωση της καθυστέρησης ή αποτζιατούρας 9 στη συγχορδία της δεσπόζουσας κατά τη διάρκεια του Ρομαντισμού του 19 ου αιώνα. Η προετοιμασία της καθυστέρησης θα πρέπει να είναι ίδιας ή μεγαλύτερης αξίας από το φθόγγο της καθυστέρησης. Επίσης δεν θα πρέπει η νότα της καθυστέρησης να δημιουργεί
Είναι πολύ συνηθισμένες οι διαδοχικές καθυστερήσεις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πάνω στα γνωστά διαβατικά σχήματα. Τότε παρατηρείται μια μελωδική υφή από συγκοπές ή παρεστιγμένα. Αυτή η υφή θα πρέπει στο εξής να εναρμονίζεται με χρήση καθυστερήσεων. Καθυστερήσεις μπορεί να προκύψουν κατά τη λύση της χρωματικής κίνησης ανιούσες κατά την όξυνση ή κατιούσες κατά τη βάρυνση. 5 6 τη λύση της σε ψηλότερη φωνή και όπως προαναφέρθηκε, η λύση καθυστέρησης σε νότα που υπάρχει ήδη σε ψηλότερη φωνή να αποφεύγεται. 1.3 Ταυτόχρονες καθυστερήσεις Η λύση της καθυστέρησης μπορεί να ανήκει σε διαφορετική συγχορδία. Στην τετράφωνη αρμονία, μπορούν περισσότερες από μια φωνές να έρθουν με καθυστέρηση. Στην περίπτωση της διπλής καθυστέρησης προς την ίδια κατεύθυνση (πχ. κατιούσα) θα πρέπει οι φωνές να κινούνται με 3 ες, 6 ες ή παράγωγά τους διαστήματα (πχ. 10 ες που είναι 3 ες + 8 va ) και ποτέ σε 4 ες ή 5 ες ή άλλο διάστημα. Όταν κινούνται αντίθετα, τότε θα πρέπει η λύση να είναι μια 3 η ή 6 η. 1.2 Καθυστερήσεις στο μπάσο Κατά τις καθυστερήσεις στο μπάσο, η αρίθμηση της κατάστασης της συγχορδίας είναι η τυπική, υπολογισμένη όμως από τη νότα της καθυστέρησης που παρατείνεται με γραμμές συνέχειας. Κατά τις καθυστερήσεις στο μπάσο, η καθυστέρηση 7-8 πρέπει να αποφεύγεται, ή διαφορετικά, καλό θα είναι να μην συνυπάρχει η καθυστέρηση στο μπάσο ταυτόχρονα με
Στο φαινόμενο της 2πλης καθυστέρησης οφείλεται ιστορικά το πτωτικό 6/4. Η διπλή καθυστέρηση πάνω στη δεσπόζουσα D 6 5 4 3 είναι μέρος του γνωστού πτωτικού σχήματος - στην περίπτωση που κατ εξαίρεση προέρχεται από την IV 7 ή την τονική. Μέσα από τη διπλή καθυστέρηση της δεσπόζουσας δικαιολογείται η ύπαρξη του πτωτικού 6/4 στα χορικά του Μπαχ. 7 8 1.4 Ελεύθερες καθυστερήσεις Η λύση της καθυστέρησης μπορεί να προέλθει από κάποιο πήδημα και όχι απαραίτητα με βήμα. Πρόκειται για συχνό φαινόμενο του Ρομαντισμού, κατά το οποίο η καθυστέρηση δημιουργεί ένα ενδιαφέρον ακουστικό αποτέλεσμα ιδιαίτερα πάνω στη συγχορδία της δεσπόζουσας που επιχειρείται να χρωματιστεί με τη νότα της 9 ης ή της 6 ης (συγχορδία 13). Στην τριπλή καθυστέρηση, καθυστερείται ολόκληρη η συγχορδία, δηλαδή οι τρεις ψηλότερες φωνές σε σχέση με το μπάσο. Τότε οι παραπάνω απαγορεύσεις αίρονται καθώς η αρμονία μιας 3φωνης συγχορδίας των ψηλότερων φωνών επικαλύπτει τυχόν απογυμνωμένες 4 ες ή 5 ες. Στις 3πλές καθυστερήσεις, οι συγχορδίες πρέπει να είναι σε τέτοιες θέσεις ώστε να αποφεύγονται οι παράλληλες 5 ες και 8 ες. 1.5 Καθυστερήσεις και διαδοχή συγχορδιών Συχνά οι καθυστερήσεις μπορεί να δικαιολογήσουν γνωστές αρμονικές διαδοχές, όπως η II-VII6, η VII2-V7 και η IV7-II 6 5. Η καθυστέρηση της νότας του μεθ εβδόμης 8-7 της ντιμινουίτας είναι ανεκτή. Η συνύπαρξη προσαγωγέα και φυσικής 7 ης της κλίμακας δικαιολογείται, καθώς ο βαρυμένος προσαγωγέας αποτελεί δάνειο από την κατιούσα μελωδική (φυσική).
9 10 2. Αποτζιατούρες 2.1 Η αποτζιατούρα ως διαχρονικό μελωδικό στολίδι Η αποτζιατούρα επέρειση σύμφωνα με ελληνικά εγχειρίδια είναι ένας ξένος φθόγγος που λύνεται με ανιόν ή κατιόν βήμα στον πραγματικό φθόγγο της συγχορδίας. Όπως και η καθυστέρηση, είναι ξένος φθόγγος στο ισχυρό, μόνο που δεν προετοιμάζεται με σύζευξη διαρκείας, προκύπτει με τρόπο ελεύθερο και τονίζεται. Πρόκειται για ένα μελωδικό στολίδι, γι αυτό άλλωστε το συναντούμε περισσότερο στη σοπράνο, όπου και ακούγεται πιο ευδιάκριτα. Η αποτζιατούρα μπορεί να εμφανιστεί και στις εσωτερικές φωνές, όπως και στο μπάσο. Σημειώνεται με μια λεγκατούρα που ενώνει την αποτζιατούρα με τη λύση της και περιγράφεται με νούμερα όπως και η καθυστέρηση. Με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει στις καθυστερήσεις, μπορεί να προκύψει ο προσαγωγέας από αποτζιατούρα της 9 ης ή της 13 ης (6 ης ) του ελάσσονα της δεσπόζουσας. Στα έργα των κλασικών εμφανίζεται και ως μια μικρή νότα. Όταν είναι κομμένη (acciaccatura) τότε παίζεται οριακά πριν τη θέση κλέβοντας χρόνο από την προηγούμενη κίνηση, ενώ αν δεν είναι κομμένη παίζεται στη θέση και κόβει χρόνο από τη νότα που ακολουθεί συνήθως τη μισή αξία του φθόγγου της λύσης. Η γραφή της κλασικής αποτζιατούρας με μικρή νότα αντικαταστάθηκε σταδιακά από τις εκδόσεις με την αναλυτική γραφή της εκτέλεσης. Όπως και στην καθυστέρηση, κατά τη λύση της αποτζιατούρας μπορεί να αλλάξει η συγχορδία. Οι ταυτόχρονες αποτζιατούρες μπορεί να είναι διπλές ή και τριπλές. Στη περίπτωση της διπλής αποτζιατούρας, η λύση θα πρέπει να δημιουργεί ένα ατελές σύμφωνο διάστημα δηλ. 3 η, 6 η ή 10 η, και όχι διαστήματα 4 ης, 5 ης ή οκτάβα. Κατά τις αποτζιατούρες έχει ενδιαφέρον όταν οι λύσεις τους προσεγγίζονται χρωματικά. Αν μάλιστα οι χρωματικές αποτζιατούρες μπορούν να δικαιολογηθούν λειτουργικά, τότε το αποτέλεσμα είναι αρμονικά συμπαγές και τεκμηριωμένο. Στο παράδειγμα που ακολουθεί, μπορούμε να δικαιολογήσουμε το ΡΕ ως προσαγωγέα της δεσπόζουσας, το ΣΟΛ ως προσαγωγέα της κλίμακας, και το ΣΙ ως φθόγγο της Ναπολιτάνικης που ακολουθεί στη συνέχεια.
Χρησιμοποιώντας αποτζιατούρες 16 ων δημιουργούμε μελωδικά σχήματα σε όλες τις φωνές που εμπλουτίζουν την εναρμόνιση όπως στο παράδειγμα που ακολουθεί. Απλή γραφή Με ταυτόχρονες αποτζιατούρες 11 12 Με τη χρήση του τονισμένου διαβατικού εναρμονίζεται η μελωδική κίνηση του καταληκτικού 4χορδου της κλίμακας. Κατά την ανιούσα μελωδίας από το ΣΟΛ στο ΝΤΟ στην ΝΤΟ μείζονα μπορούμε να λύσουμε με V-V 3 2 4 - I6, και στην κατιούσα ΝΤΟ ΣΟΛ με I - IV 4 3 -V. Στην ανιούσα μελωδία της ελάσσονας χρησιμοποιείται υποχρεωτικά η ανιούσα μελωδική, δηλ. ο προσαγωγέας της ΛΑ ελάσσονας ΣΟΛ προσεγγίζεται από αποτζιατούρα της 6 ης μείζονας ΦΑ, ενώ στην κατιούσα χρησιμοποιείται υποχρεωτικά ο βαρυμένος προσαγωγέας ΣΟΛ ως αποτζιατούρα που λύνεται στην ελάσσονα 6 η πάνω στην συγχορδία της υποδεσπόζουσας. Με τη χρήση παύσεων και αποτζιατούρας μπορούμε να δημιουργήσουμε μελωδικά σχήματα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά σε σύνθετα μέτρα όπως τα 6/8. 2.2. Τονισμένοι διαβατικοί Όταν ο ξένος φθόγγος μιας αποτζιατούρας προκύπτει από διαβατική κίνηση, τότε χρησιμοποιούμε τον όρο τονισμένος διαβατικός, ο οποίος λύνεται με την ίδια φορά με βήμα και σπανιότερα με αντίθετη κατεύθυνση. Οι τονισμένοι διαβατικοί είναι γνωστοί από την εποχή του Μπαχ και στον de la Motte (1998) αναφέρονται ως διαβατικές καθυστερήσεις. Πιο συνηθισμένοι είναι οι τονισμένοι διαβατικοί 4-3 και 7-6 προς τα κάτω, όπως και οι 2-3 και 5-6 προς τα πάνω.
13 14 3. Διαβατικοί φθόγγοι στο ασθενές Οι διαβατικοί στο ασθενές είναι ξένοι φθόγγοι που έρχονται και κατευθύνονται με βήμα προς την ίδια κατεύθυνση. Συνήθως γεμίζουν ένα διάστημα τρίτης δημιουργώντας μια διαβατική κίνηση από ισχυρό σε ισχυρό όπως μια συγχορδία που αλλάζει κατάσταση, αλλά και διαφορετικές συγχορδίες. Συνήθως έχουν τη διάρκεια ογδόων ή και 16 ων συνδέοντας δύο όγδοα μιας συγχορδίας που απέχουν διάστημα 3 ης. Στην περίπτωση διαβατικών φθόγγων στην ελάσσονα θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η μελωδική ανιούσα και κατιούσα της κλίμακας. Η χρήση ταυτόχρονων διαβατικών είναι πολύ διαδεδομένη από την εποχή του Μπαχ. Συνήθως κινούνται ταυτόχρονα σε δύο φωνές με την ίδια φορά σε διαστήματα 3 ης, 6 ης και 10 ης. Επίσης κινούνται με αντίθετη φορά δημιουργώντας ποικίλες συνηχήσεις. Μπορεί επίσης ένας διαβατικός φθόγγος να λυθεί μη διαβατικά σε μια αποτζιατούρα, που όμως η λύση της αποτελεί και τη φυσική λύση του διαβατικού. Αυτή η τεχνική δημιουργεί μελωδικά σχήματα πάνω στην ίδια συγχορδία ή μεταξύ δύο διαφορετικών συγχορδιών. 4. Ποικίλματα Οι διαβατικοί φθόγγοι μπορούν να μετατρέψουν την αρχική συγχορδία σε μια άλλη. Οι διαβατικοί φθόγγοι μπορούν να ανήκουν στην κλίμακα και στην περίπτωση της ελάσσονας να είναι δανεισμοί από την ανιούσα ή κατιούσα μελωδική. Μπορεί να είναι χρωματικοί διαβατικοί δημιουργώντας ενδιαφέρουσες αλλοιώσεις στις συγχορδίες που προκύπτουν, ή δημιουργώντας ακούσματα τεχνητών προσαγωγέων. Μια διαβατική βαρυμένη 7 η της τονικής δημιουργεί μια παρενθετική δεσπόζουσα της υποδεσπόζουσας. Το ποίκιλμα είναι ο ξένος φθόγγος, που εγκαταλείπει το φθόγγο της συγχορδίας βηματικά προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και επιστρέφει στον αρχικό κύριο φθόγγο με τον ίδιο τρόπο. Αυτός ο ενδιάμεσος ξένος φθόγγος λέγεται ποίκιλμα και μπορεί να είναι ανιόν ή κατιόν με διάρκεια ενός ογδόου ή 16 ου. Παρουσιάζεται μόνο σε ασθενή μέρη του μέτρου και προσδίδει ρυθμικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα όταν βρίσκεται στην ψηλότερη φωνή. Το ποίκιλμα της μορφής είναι η αναλυμένη γραφή της συντομογραφίας του mordent (, ), που ήταν ένα από τα μουσικά στολίδια (ornamenti) της περιόδου του Μπαρόκ.
15 16 Τα ποικίλματα μπορεί να είναι συνεχόμενα, όπως ένα ανιόν μετά από ένα κατιόν ή το αντίθετο σε στυλ γκρούπας ( ), να αποτελούνται από δύο συνεχόμενες ποικιλματικές νότες ή και να ποικίλουν ένα άλλο ποίκιλμα ή έναν άλλο ξένο φθόγγο. Η εναρμόνιση μιας μελωδίας σε 6/8 που ακολουθεί αποκτά ενδιαφέρον με τη χρήση των ποικιλμάτων. Υπάρχουν ταυτόχρονα ποικίλματα όπως το διπλό και τριπλό. Στο διπλό ταυτόχρονο ποίκιλμα είναι απαραίτητη η κίνηση με 3 ες, 6 ες και 10 ες όπως και στους άλλους ξένους φθόγγους στο ασθενές, και όχι σε 5 ες ή 8 ες για την αποφυγή λαθών, αλλά ούτε και οποιοδήποτε άλλο διάστημα. Τα ταυτόχρονα ποικίλματα μπορούν να κινούνται με την ίδια ή και αντίθετη φορά μεταξύ τους. Μπορούν να κινούνται σε 4 ες μόνο στην περίπτωση του τριπλού ποικίλματος, αποτελώντας μέλη μιας ποικιλματικής συγχορδίας. Τα ποικίλματα μπορεί να μην ανήκουν στην κλίμακα, να είναι δανεισμοί από την ομώνυμη ή και παρενθετικοί προσαγωγείς. Το διπλό ποίκιλμα μπορεί να αλλάξει την αρμονική ανάλυση ενός έργου, αλλά και να προοιωνίσει μια μετατροπία.
17 18 5. Προήγηση Όπως μας προϊδεάζει ο διεθνής όρος anticipation (μτφρ. προσδοκία), η προήγηση είναι ο φθόγγος της συγχορδίας που ανυπομονεί να ακουστεί νωρίτερα. Συνήθως εμφανίζεται στο ασθενές μέρος ενός ισχυρού ή ασθενούς, κάνοντας βήμα ή σπανιότερα πήδημα από τον φθόγγο της προηγούμενης συγχορδίας, και λύνεται στην ίδια νότα. Τη προήγηση συναντούμε πιο τακτικά στη σοπράνο αλλά και σε οποιαδήποτε φωνή. Η διάρκεια της προήγησης είναι μικρή, συνήθως 16 ο ή και όγδοο. Η ενσωμάτωση της προήγησης του φθόγγου της τονικής στη δεσπόζουσα με ένατη, δημιουργεί τη συγχορδία της V 11 9 7 6. Εκφυγή (ή διαφυγή) Η προήγηση μπορεί να λυθεί όχι μόνο στην ίδια νότα αλλά και σε άλλη, αρκεί να ανήκει στην επόμενη συγχορδία. Εκφυγή είναι ο ξένος φθόγγος που εμφανίζεται πάντα στο ασθενές μιας συγχορδίας, προκύπτει από βήμα και λύνεται με πήδημα προς την αντίθετη κατεύθυνση συνήθως μια 3 η σε νότα της συγχορδίας. Ιστορικά εμφανίζεται την Κλασική περίοδο ως καλλωπιστικό στοιχείο της στολισμένης μελωδίας που σημαίνει πως χρησιμοποιείται αποκλειστικά στην ψηλότερη φωνή. Η εκφυγή είναι πάντα διατονικός φθόγγος σε σχέση με τις συγχορδίες που μεσολαβεί, και όχι χρωματικός. Μπορεί να υπάρξει ταυτόχρονη προήγηση, διπλή ή και τριπλή. Στην ταυτόχρονη προήγηση δύο φωνών οι φωνές πρέπει να κινούνται σε 3 ες, 6 ες ή 10 ες, ενώ στην τριπλή προήγηση προετοιμάζεται ολόκληρη η συγχορδία. Η ενσωμάτωση της εκφυγής στην συγχορδία της δεσπόζουσας δημιουργεί τη συγχορδία της V 13 7
19 20 7. Συνδυασμοί ξένων φθόγγων Μελωδικά σχήματα Στα παρακάτω σχήματα τεσσάρων φθόγγων, η δεύτερη νότα είναι κατιών ποίκιλμα και η τρίτη αποτζιατούρα που διανθίζει τη λύση του ποικίλματος. Ο συνδυασμός των ξένων φθόγγων είναι δυνατό να οδηγήσει σε μελωδικά σχήματα με μεγάλο ενδιαφέρον. Ο τρόπος χρήσης τους διαφέρει ανά εποχή και πολλές φορές προσδιορίζει το στυλ του συνθέτη. Για παράδειγμα, η λύση της καθυστέρησης που διανθίζεται από ένα άλλο φθόγγο ή από ένα σύμπλεγμα φθόγγων ήταν ήδη γνωστή από την prima prattica και το στυλ Παλεστρίνα του 16 ου αιώνα. Η λύση μπορεί να διανθίζεται από μια εκφυγή, μια προήγηση ή ένα ποίκιλμα της λύσης. Η εκφυγή μπορεί να διανθίζεται από ένα ποίκιλμα ή από μια αποτζιατούρα της εκφυγής. Η λύση της εκφυγής μπορεί να διανθίζεται από μια αποτζιατούρα. Στους διαβατικούς φθόγγους μπορεί να παρεμβάλλεται μια αποτζιατούρα που να διανθίζει τη λύση του διαβατικού. Η αποτζιατούρα μπορεί να προέλθει από μια προήγηση. Η αποτζιατούρα μπορεί να είναι διπλή δηλαδή να αποτελείται από δύο φθόγγους που ο πρώτος να είναι αποτζιατούρα της αποτζιατούρας. Συνδυασμοί ξένων φθόγγων κυρίως διαβατικοί, με χρωματικούς ξένους φθόγγους δημιουργούν την αίσθηση μιας συνεχόμενης χρωματικής κίνησης. Στη παράδειγμα που ακολουθεί, στην πρώτη τετράδα η δεύτερη νότα είναι διαβατικός και η τρίτη είναι αποτζιατούρα. Η δεύτερη τετράδα ξεκινά με αποτζιατούρα που λύνεται και ακολουθεί χρωματικός διαβατικός, ενώ η τρίτη τετράδα ξεκινά με αποτζιατούρα, ακολουθεί χρωματικός διαβατικός που λύνεται και στη συνέχεια ακόμη ένας χρωματικός διαβατικός.