ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΑΝΟΙΚΣΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΣΑ ΣΑ ΑΠΟΚΡΤΦΑ ΕΤΑΓΓΕΛΙΑ Ενότητα 2: Άγραφα Λόγια, Ιουδαιοχριςτιανικά Ευαγγζλια και Σπαράγματα Παπφρων Αικατερίνθ Τςαλαμποφνθ
Άδειεσ Χρήςησ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται ςε άδειεσ χριςθσ Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπωσ εικόνεσ, που υπόκειται ςε άλλου τφπου άδειασ χριςθσ, θ άδεια χριςθσ αναφζρεται ρθτώσ. 2
Χρηματοδότηςη Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό ζχει αναπτυχκεί ςτα πλαίςια του εκπαιδευτικοφ ζργου του διδάςκοντα. Το ζργο «Ανοικτά Ακαδθμαϊκά Μακιματα ςτο Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ» ζχει χρθματοδοτιςει μόνο τθν αναδιαμόρφωςθ του εκπαιδευτικοφ υλικοφ. Το ζργο υλοποιείται ςτο πλαίςιο του Επιχειρθςιακοφ Προγράμματοσ «Εκπαίδευςθ και Δια Βίου Μάκθςθ» και ςυγχρθματοδοτείται από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εκνικοφσ πόρουσ. 3
ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΑΝΟΙΚΣΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΣΑ Άγραφα Λόγια, Ιουδαιοχριςτιανικά Ευαγγζλια και παράγματα Παπφρων
ΑΓΡΑΥΑ ΛΟΓΙΑ, ΙΟΤΔΑΙΟΦΡΙΣΙΑΝΙΚΑ ΕΤΑΓΓΕΛΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΜΑΣΑ ΠΑΠΤΡΩΝ
ΣΙ ΕΙΝΑΙ ΣΑ ΑΓΡΑΥΑ; Άγραφα εύναι λόγια του Ιηςού, τα οπούα απαντούν ϋξω από τα κανονικϊ ευαγγϋλια. Διαςώζονται ςε μεμονωμϋνα χειρόγραφα τησ Κ.Δ., ςε ϋργα των εκκληςιαςτικών ςυγγραφϋων και πατϋρων και ςε λειτουργικϊ κεύμενα τησ εκκληςύασ. 6
Η ΕΡΕΤΝΑ ΓΙΑ ΣΑ ΑΓΡΑΥΑ (1) Ο όροσ οφεύλεται ςτον J.G. Körner (De sermonibus Christi ἀγράφοισ). Επύςησ, ειςϊγεται ςτην επιςτόμη κατϊ το 19ο αι. από τον Alfred Resch (Agrafa. Ausserkanonische Evangelienfragmente, 1889). Συγκεντρώνει 177 ϊγραφα λόγια. Υποςτόριξε ότι 74 από αυτϊ προϋρχονται από ϋνα εβραώκό Πρωτευαγγϋλιο. Στη δεύτερη ϋκδοςη περιόριςε τα γνόςια ϊγραφα λόγια του Ιηςού ςε 34. 7
Η ΕΡΕΤΝΑ ΓΙΑ ΣΑ ΑΓΡΑΥΑ (2) Το υλικό του Resch επεξεργϊςτηκε ο J.H. Ropes (Die Sprüche Jesu, 1896). O Michael Asin y Palacios ςυγκϋντρωςε αντύςτοιχο υλικό αγρϊφων, το οπούο διϋςωςαν οι μουςουλμϊνοι ςυγγραφεύσ (Logia et. Agrapha Domini Jesu apud moslemicos scriptores, asceticos praesertim, usitata, 1919 & 1926): 233 ϊγραφα λόγια. O Joachim Jeremias περιόριςε τα ϊγραφα ςε 18 (20) (ανϊμεςϊ τουσ και κεύμενα, τα οπούα προϋρχονται ωςτόςο από ϊλλα απόκρυφα ευαγγϋλια). Ο Otfried Hofius (2000) θεωρεύ ωσ ϊγραφα μόνο 7 λόγια. 8
ΔΙΑΥΟΡΟΙ ΣΤΠΟΙ ΑΓΡΑΥΩΝ
ΑΓΡΑΥΑ Ε ΒΙΒΛΙΑ ΣΗ Κ.Δ. Λόγια του Ιηςού που διαςώζονται ςε κεύμενα τησ Κ.Δ. ωσ λόγια του Κυρύου, αλλϊ δεν απαντούν ςτα ευαγγϋλια. Πρξ 20,35: μνημονεύειν τε τῶν λόγων τοῦ κυρύου Ἰηςοῦ ὅτι αὐτὸσ εἶπεν, Μακϊριόν ἐςτιν μᾶλλον διδόναι ἢ λαμβϊνειν. Α Θες 4,15-17: τοῦτο γὰρ λϋγομεν ἐν λόγῳ κυρύου, ὅτι ἡμεῖσ οἱ ζῶντεσ οἱ περιλειπόμενοι εἰσ τὴν παρουςύαν τοῦ κυρύου οὐ μὴ φθϊςωμεν τοὺσ κοιμηθϋντασ (16) ὅτι αὐτὸσ ὁ κύριοσ ἐν κελεύςματι, ἐν φωνῇ ἀρχαγγϋλου καὶ ἐν ςϊλπιγγι θεοῦ καταβόςεται ἀπ οὐρανοῦ, καὶ οἱ νεκροὶ ἐν Χριςτῷ ἀναςτόςονται πρῶτον, (17) ἔπειτα ἡμεῖσ οἱ ζῶντεσ οἱ περιλειπόμενοι ἅμα ςὺν αὐτοῖσ ἁρπαγηςόμεθα ἐν νεφϋλαισ εἰσ ἀπϊντηςιν τοῦ κυρύου εἰσ ἀϋρα: καὶ οὕτωσ πϊντοτε ςὺν κυρύῳ ἐςόμεθα. 10
ΑΓΡΑΥΑ ΣΗ ΦΕΙΡΟΓΡΑΥΗ ΠΑΡΑΔΟΗ ΣΗ Κ.Δ. (1) Κώδικασ Βέζα (D) ςτο Λκ 6:,4: Τῇ αὐτῇ ἡμϋρᾳ θεαςϊμενόσ τινα ἐργαζόμενον τῷ ςαββϊτῳ εἶπεν αὐτῷ ἄνθρωπε, εἰ μὲν οἶδασ τύ ποιεῖσ, μακϊριοσ εἶ εἰ δὲ μὴ οἶδασ, ἐπικατϊρατοσ καὶ παραβϊτησ εἶ τοῦ νόμου. 11
ΑΓΡΑΥΑ ΣΗ ΦΕΙΡΟΓΡΑΥΗ ΠΑΡΑΔΟΗ ΣΗ Κ.Δ. (2) Κώδικασ W ςτο Μκ 16,14 (λόγιον Freer): Κακεῖνοι [οἱ μαθηταὶ] ἀπελεγοῦντο λϋγοντεσ ὅτι ὁ αἰὼν οὖτοσ τῆσ ἀνομύασ καὶ τῆσ ἀπιςτύασ ὑπὸ τὸν ςατανᾶν ἐςτιν, ὀ μὴ ἕων τὰ ὑπὸ τῶν πνευμϊτων ἀκϊθαρτα τὴν ἀλόθειαν τοῦ θεοῦ καταλαβϋςθαι δύναμιν διὰ τοῦτο ἀποκϊλυψόν ςου τὴν δικαιοςύνην ἤδη, ἐκεῖνοι ἔλεγον τῷ χριςτῷ. καὶ ὁ χριςτὸσ ἐκεύνοισ προςϋλεγε ὅτι πεπλόρωται ὁ ὅροσ τῶν ἐτῶν τῆσ ἐξουςύασ τοῦ ςατανᾶ, ἀλλὰ ἐγγύζει ἄλλα δεινϊ καὶ ὑπὲρ ὧν ἐγὼ ἁμαρτηςϊντων παρεδόθην εἰσ θϊνατον ἵνα ὑποςτρϋψωςιν εἰσ τὴν ἀλόθειαν καὶ μηκϋτι ἁμαρτόςωςιν ἵνα τὴν ἐν τῷ οὐρανῷ πνευματικὴν καὶ ἄφθαρτον τῆσ δικαιοςύνησ δόξαν κληρονομόςωςιν. 12
ΑΓΡΑΥΑ Ε ΕΚΚΛ. ΤΓΓΡΑΥΕΙ ΚΑΙ ΠΑΣΕΡΕ Α επιςτολή Κλήμεντοσ Ρώμησ: Ἐλεᾶτε ἵνα ἐλεηθῆτε ἀφύεται ἵνα ἀφεθῇ ὑμῖν ὡσ ποιεῖτε, οὔτωσ ποιηθόςετε ὑμῖν ὡσ δύδοτε, οὕτωσ δοθόςεται ἠμῖν ὡσ κρύνετε, οὕτωσ κριθόςεςθε ὡσ χρηςτεύεςθε, οὕτωσ χρηςτευθόςεται ὑμῖν ᾧ μϋτρῳ μετρεῖτε, ἐν αὐτῷ μετρηθόςεται ὑμῖν. 13
ΑΓΡΑΥΑ Ε ΛΕΙΣΟΤΡΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Άγραφο που επεςόμανε ο Ι. Καραβιδόπουλοσ ςτην ακολουθύα του Ευχελαίου: Σὺ εἶ ὁ εἰπὼν Ὁςϊκισ ἂν πϋςῃσ, ἔγειραι καὶ ςωθόςῃ. 14
ΕΝΑ ΝΕΟ ΑΓΡΑΥΟ (1) Άγραφο λόγιο του Ιηςού - ςε ϋνα μικρό ςπϊραγμα που βρϋθηκε ςτο μοναςτόρι Montserrat ςτην Ιςπανύα (P.Monts.Roca 4.59 (Alberto Nodar and María Victoria Spottorno, Greek Papyri from Montserrat (P.Monts. Roca IV), Barcelona: 2014) Χρονολογεύται πιθανόν ςτον 4ο/5ο αι. και το κεύμενο θυμύζει ομιλητικϊ κεύμενα τησ πατερικόσ γραμματεύασ, κϊτι που οδηγεύ ςτο ςυμπϋραςμα ότι μϊλλον πρόκειται για ομιλύα. 15
ΕΝΑ ΝΕΟ ΑΓΡΑΥΟ (2) Πϊντεσ / εὐχόμεθα / εἶναι φυτεύα / θ(εο)ῦ. δ[...] / οὐκ ἐς [...] /φυτε ύα [...] / ἀπεφόνα/το ὁ κριτὴσ / κ(αὶ) ςωτὴρ ἡμῶ(ν) / εἰπῶν: "Τὰ / γλυκϋα φθϋγ-/ γεςθ(αι) τε/τόρηται." 16
ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ Πολλϊ από τα ϊγραφα εύναι παραλλαγϋσ ό αναπτύξεισ γνωςτών κανονικών λογύων του Ιηςού. Κϊποια προϋρχονται από απόκρυφα ευαγγϋλια. Κϊποια λόγια από ςφϊλμα μνόμησ αποδύδονται ςτον Ιηςού. Μερικϊ εύναι καταςκευϊςματα ευςεβούσ φανταςύασ. Δεν προςθϋτουν κϊτι ςτην ιςτορύα και τη διδαςκαλύα του Ιηςού, όπωσ τη γνωρύζουμε από τα κανονικϊ ευαγγϋλια, αποτελούν όμωσ μαρτυρύα για την ύπαρξη αρχαύασ προφορικόσ παρϊδοςησ για τον Ιηςού, η οπούα ςυνεχύζει να υπϊρχει παρϊλληλα με τα γραμμϋνα κεύμενα. 17
ΠΑΡΑΓΜΑΣΑ ΠΑΠΤΡΩΝ
TA ΕΤΡΗΜΑΣΑ ΠΑΠΤΡΩΝ Τμόματα κειμϋνων που διαςώζονται ςε ςπαρϊγματα παπύρων και δεν ϋχουν ταυτοποιηθεύ με γνωςτϊ απόκρυφα κεύμενα. Από τον 19ο αι. η τϊςη ςυγκϋντρωςησ παπύρων από την Αύγυπτο ςε παν/μια και βιβλιοθόκεσ. Ο αποςπαςματικόσ χαρακτόρασ τουσ ςυχνϊ δυςκολεύει την ταυτοπούηςη. 19
ΜΙΚΡΟΣΕΡΑ ΠΑΡΑΓΜΑΣΑ PMerton 21: φύλλο παπύρου με λόγια του Ιηςού που ομοιϊζουν τα Λκ 7.29-39 6,45-46 (3οσ αι.). POxy 210: λόγιο ςχετικό με τουσ καλούσ και τουσ κακούσ καρπούσ + ϋνα λόγιο που θυμύζει τα εγώ εἰμι του Ιω (3οσ αι.). Το ςπϊραγμα του Fajum: κεύμενο που αναφϋρει τον Πϋτρο και θυμύζει το Μκ 14,37-30 (από το ΕυαγΠϋτρου;). 20
Ο ΠΑΠΤΡΟ EGERTON 2 (Α) 4 φύλλα παπύρου από κώδικα. Αρκετϊ κατεςτραμμϋνοσ το τμόμα του πρώτου φύλλου βρϋθηκε ςτην Köln (PKöln 255). Γύρω ςτο 150 μ.χ. Περιεχόμενο: Συζότηςη για τον Νόμο (frgm.1 verso). Προςπϊθεια λιθοβολιςμού του Ιηςού / θεραπεύα ενόσ λεπρού (frgm. 1 recto). Συζότηςη με τουσ Ιουδαύουσ (frgm. 2 recto). Συζότηςη για τον ςπόρο ο Ιηςούσ ςτον Ιορδϊνη (frgm. 2 verso). 21
Ο ΠΑΠΤΡΟ EGERTON 2 (Β) Εξϊρτηςη από τα τϋςςερα ευαγγϋλια. Κυρύωσ εξϊρτηςη από το Ιω (γνωςτό όδη από νωρύσ ςτην Αύγυπτο). Πιθανόν το φαινόμενο τησ «δευτερογενούσ προφορικότητασ». 22
Ο POXY 840 Στην πραγματικότητα φύλλο περγαμηνόσ. 3οσ / 4οσ αι. μ.χ. Πιθανόν ςε φυλακτό. Περιεχόμενο: ςυζότηςη για την καθαρότητα πολεμικό αντιπαρϊθεςη με ιερεύσ για τον Ναό. Παραπϋμπει ςτον Μτ και Ιω (ὕδωρ αἰώνιασ ζωῆσ). Η θεολογικό ςυζότηςη για την καθαρότητα και το βϊπτιςμα ςε ιουδαιοχριςτιανικούσ κύκλουσ τον 2ο / 3ο αι. μ.χ. 23
ΣΟ «ΑΓΝΩΣΟ ΕΤΑΓΓΕΛΙΟ ΣΟΤ ΒΕΡΟΛΙΝΟΤ» (Α) Εύδε το φωσ τησ δημοςιότητασ το 1997 (Paul A. Mirecki). 4οσ-7οσ αι. μ.χ. - κώδικασ το ελληνικό πρωτότυπο του τ. 2ου αι. Σχϋςη με το ΕυαγΠέτρου και Ευαγωτήροσ. Ο αρχικόσ κώδικοσ περιεύχε περιςςότερεσ από 100 ςελύδεσ. Σώζονται μόνο 29 μικρϊ αποςπϊςματα. 24
ΣΟ «ΑΓΝΩΣΟ ΕΤΑΓΓΕΛΙΟ ΣΟΤ ΒΕΡΟΛΙΝΟΤ» (Β) Αποςπϊςματα από την αφόγηςη του Πϊθουσ (μεταξύ Μυςτικού Δεύπνου και Σταύρωςησ). Συζότηςη με τουσ μαθητϋσ θυμύζει τον αποχαιρετιςτόριο λόγο ςτο Ιω 14-17. Απομακρύνεται από τη γνωςτικό παρϊδοςη όπου τϋτοιοι λόγοι τοποθετούνται ςτην περύοδο τησ Ανϊςταςησ. Προςπϊθεια μεύωςησ τησ τραγικότητασ του Πϊθουσ. 25
ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ Χρόςιμο υλικό από χαμϋνα κομμϊτια τησ προφορικόσ / γραπτόσ παρϊδοςησ. Δευτερογενόσ προφορικότητα. Πληροφορύεσ για εξαρτόςεισ από τα κανονικϊ κεύμενα. Αναςύνθεςη εν μϋρει τησ ιςτορύασ ςύνταξησ. Πληροφορύεσ για τη χρονολόγηςη τησ ευαγγελικόσ παρϊδοςησ και τησ εξϊπλωςόσ τησ. Πληροφορύεσ για χριςτιανικϋσ ομϊδεσ. 26
ημείωμα Αναφοράσ Copyright Αριςτοτζλειο Πανεπιςτιμιο Θεςςαλονίκθσ, Τςαλαμποφνθ Αικατερίνθ. «Άγραφα Λόγια, Ιουδαιοχριςτιανικά Ευαγγζλια και Σπαράγματα Παπφρων». Ζκδοςθ: 1.0. Θεςςαλονίκθ 2015. Διακζςιμο από τθ δικτυακι διεφκυνςθ: http://eclass.auth.gr/courses/ocrs339/. 27
ημείωμα Αδειοδότηςησ Το παρόν υλικό διατίκεται με τουσ όρουσ τθσ άδειασ χριςθσ Creative Commons Αναφορά - Παρόμοια Διανομι *1+ ι μεταγενζςτερθ, Διεκνισ Ζκδοςθ. Εξαιροφνται τα αυτοτελι ζργα τρίτων π.χ. φωτογραφίεσ, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριζχονται ςε αυτό και τα οποία αναφζρονται μαηί με τουσ όρουσ χριςθσ τουσ ςτο «Σθμείωμα Χριςθσ Ζργων Τρίτων». Ο δικαιοφχοσ μπορεί να παρζχει ςτον αδειοδόχο ξεχωριςτι άδεια να χρθςιμοποιεί το ζργο για εμπορικι χριςθ, εφόςον αυτό του ηθτθκεί. [1] http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/ 28
ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΑΝΟΙΚΣΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΣΑ Σζλοσ ενότητασ Επεξεργαςία: Φίλιπποσ Γερμάνθσ Θεςςαλονίκθ, Εαρινό Εξάμθνο 2014-2015
ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ημειώματα
Διατήρηςη ημειωμάτων Οποιαδιποτε αναπαραγωγι ι διαςκευι του υλικοφ κα πρζπει να ςυμπεριλαμβάνει: το Σθμείωμα Αναφοράσ το Σθμείωμα Αδειοδότθςθσ τθ διλωςθ Διατιρθςθσ Σθμειωμάτων το Σθμείωμα Χριςθσ Ζργων Τρίτων (εφόςον υπάρχει) μαηί με τουσ ςυνοδευόμενουσ υπερςυνδζςμουσ. 31