Η Ανισότητα και η Φτώχεια στην Ελλάδα µετά το ξέσπασµα της πρόσφατης οικονοµικής κρίσης

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Κατεύθυνση: ιεθνούς Οικονοµικής και Χρηµατοδοτικής ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η Ανισότητα και η Φτώχεια στην Ελλάδα µετά το ξέσπασµα της πρόσφατης οικονοµικής κρίσης Μπατέλης Γεώργιος Επιβλέπων: Τσακλόγλου Παναγιώτης Καθηγητής ΟΠΑ Αθήνα, εκέµβριος2017

2 Εγκρίνουµε τη διπλωµατική εργασία του Μπατέλη Γεώργιου Τσακλόγλου Παναγιώτης Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Κωνσταντίνου Παναγιώτης Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών 2

3 Ευχαριστίες Γράφοντας αυτές τις γραµµές, η διπλωµατική µου εργασίας φτάνει στο τέλος της και θα ήθελα να κάνω ορισµένες ευχαριστίες. Καταρχήν, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Πάνο Τσακλόγλου, για την καθοδήγησή του σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας, αλλά και για το ερέθισµα που µου έδωσε ώστε να ασχοληθώ µε αυτό το θέµα. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Χρήστο Κουτσαµπέλα για τις συµβουλές του στην επεξεργασία τον δεδοµένων της ΕΛΣΤΑΤ. Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω και την οικογένειά µου για στην στήριξή τους από την αρχή των σπουδών µου, έως σήµερα 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 4 Εισαγωγή 5 1. Μέτρηση Ανισότητας Καµπύλες Lorenz είκτες µέτρησης της Ανισότητας Ο δείκτης Gini Οι δείκτες εντροπίας του Theil Κανονιστικοί δείκτες ανισότητας Μέτρηση Φτώχειας Η γραµµή φτώχειας είκτες µέτρησης της Φτώχειας Το ποσοστό Φτώχειας Το χάσµα Φτώχειας Ο δείκτης Sen Ο δείκτης Fosteretal Σύντοµη επισκόπηση της κρίσης Μέτρηση της Ανισότητας µεταξύ 2009 και Μεθοδολογικά Προβλήµατα Εκτίµηση καµπυλών Lorenz Εκτιµήσεις δεικτών Ανισότητας ιάσπαση ανισότητας ως προς διάφορα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών Μέτρηση της Φτώχειας µεταξύ 2009 και Εκτιµήσεις δεικτών Φτώχειας ιάσπαση ανισότητας ως προς διάφορα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών Συµπεράσµατα Βιβλιογραφία 54 4

5 Περίληψη Η παρούσα εργασία διερευνά τη διάσταση της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα µεταξύ 2009 και Με τη χρήση µικρό-δεδοµένων των Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισµών (ΕΟΠ) επιχειρείται ο προσδιορισµός των διάφορων δεικτών φτώχειας και ανισότητας καθώς και η µεταβολή τους µετά το ξέσπασµα της οικονοµικής κρίσης στη χώρα. Επιπλέον, εξετάζεται η διάσπαση της ανισότητας, ως προς την ηλικία και το εκπαιδευτικό υπόβαθρο του αρχηγού του νοικοκυριού αλλά και ως προς το δηµογραφικό τύπο κάθε νοικοκυριού, προκειµένου να διαπιστωθεί εάν προέρχεται από ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ µεταξύ ή εντός των διάφορων υπόοµάδων. Τέλος, τα ίδια κριτήρια χρησιµοποιούνται και για τη διάσπαση της συνολικής φτώχειας. 5

6 Εισαγωγή Το 2009 µετά την αποκάλυψη του υψηλού δηµόσιου χρέους και του υψηλού δηµόσιου ελλείµµατος της χώρας, η Ελλάδα εισήλθε σε πρόγραµµα οικονοµικής προσαρµογής που τη δέσµευε µε τη λήψη σηµαντικών και εξαιρετικά εµπροσθοβαρών δηµοσιονοµικών µέτρων. Όπως αναλύεται και παρακάτω, αν και η οικονοµική προσαρµογή της Ελλάδας ήταν εντυπωσιακή εντούτοις, το κόστος της ήταν υψηλό. Η χώρα βίωσε σηµαντική ύφεση, και τα ποσοστά ανεργίας φαίνεται πως εκτοξεύτηκαν. Έτσι, διανύοντας στον έβδοµο χρόνο της οικονοµικής κρίσης, οι έννοιες της ανισότητας και της φτώχειας έχουν µπει για τα καλά στο επίκεντρο συζητήσεων στην Ελλάδα, όπως και ο αντίκτυπος που είχε πάνω τους η δηµοσιονοµική προσαρµογή που έλαβε χώρα το 2009 και έπειτα. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εκτίµηση της µεταβολής της ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα, ακριβώς µόλις ξέσπασε η κρίση το 2009 συγκριτικά µε το 2013 που είχε βαθύνει αρκετά. Επιπλέον, επιχειρείται και η διάσπαση της ανισότητας και της φτώχειας ως προς διάφορα στοιχεία των νοικοκυριών, όπως ο δηµογραφικός τους τύπος, αλλά και το εκπαιδευτικό υπόβαθρο ή ηλικία του αρχηγού των νοικοκυριών. Τα στοιχεία που χρησιµοποιούνται είναι στοιχεία εισοδήµατος και καταναλωτικής δαπάνης και προέρχονται από τα δεδοµένα των ερευνών οικογενειακών προϋπολογισµών (ΕΟΠ) που διεξάγει σε ετήσια βάση η ΕΛΣΤΑΤ. Στο πρώτο µέρος παρουσιάζεται µία θεωρητική επισκόπηση της βιβλιογραφίας γύρω από τη µέτρηση της φτώχειας και της ανισότητας. Έπειτα, περιγράφεται σύντοµα η πορεία της ελληνικής οικονοµίας από τη δεκαετία του ενενήντα ως την πρόσφατη οικονοµική κρίση. Τέλος, επιχειρείται η εµπειρική διερεύνηση του θέµατος βάσει των δεδοµένων των ΕΟΠ και καταγράφονται τα συµπεράσµατα που προκύπτουν. 6

7 1. ΜΕΤΡΗΣΗ ΑΝΙΣΟΤΗΤΑΣ Είναι κοινώς αποδεκτό πως µία αξιοσηµείωτη µείωση στην ανισότητα των εισοδηµάτων θα ήταν επιθυµητή σε µία σύγχρονη κοινωνία. Ωστόσο, δεν είναι κοινώς αποδεκτό το πώς θα πρέπει να µετριέται η ανισότητα. Έτσι, στη βιβλιογραφία υπάρχει µία συµφωνία ως προς τις επιθυµητές ιδιότητες που πρέπει να έχει ένας δείκτης ώστε να θεωρηθεί αποδεκτός. Αυτές είναι τόσο η ανεξαρτησία ως προς τα προσωπικά χαρακτηριστικά των µελών του πληθυσµού, όσοκαι η ανεξαρτησία ως προς το µέγεθος του πληθυσµού και ως προς το µέσο ή τις µονάδες µέτρησης,και τέλος ηαρχή των µεταβιβάσεων (Allison, 1978). Ανεξαρτησία ως προς τα προσωπικά χαρακτηριστικά ή συµµετρία: υπό την έννοια πως αντιµεταθέσεις εισοδηµάτων µεταξύ των µελών του πληθυσµού δεν επηρεάζουν το µέγεθος της ανισότητας. Αν δηλαδή δύο µελή του πληθυσµού ανταλλάξουν τα εισοδήµατά τους τότε η τιµή του δείκτη πρέπει να µένει ανεπηρέαστη. Ανεξαρτησία ως προς το µέγεθος του πληθυσµού: κάθε δείκτης ανισότητας θα πρέπει να παραµένει αµετάβλητος εάν ο αριθµός των ατόµων σε κάθε επίπεδο εισοδήµατος µεταβάλλεται κατά την ίδια αναλογία. Υπάρχει ωστόσο, αµφιβολία ως προς το εάν η συγκεκριµένη ιδιότητα είναι πάντοτε επιθυµητή. Στο ακραίο παράδειγµα ενός πληθυσµού δύο ατόµων στον οποίο το ένα άτοµο κατέχει όλο το εισόδηµα και το άλλο καθόλου, εάν διπλασιαστεί ο πληθυσµός σε κάθε επίπεδο εισοδήµατος τότε έχουµε δύο άτοµα να µοιράζονται από κοινού το εισόδηµα και άλλα δύο πάµπτωχα. Είναι λοιπόν αµφιλεγόµενο κατά πόσο οι δύο παραπάνω οικονοµίες είναι το ίδιο άνισες (Cowell, 2009, σελ.62). Ανεξαρτησία ως προς το µέσο ή τις µονάδες µέτρησης: αυτό σηµαίνει πως εάν τα εισοδήµατα όλων των µελών του πληθυσµού µεταβληθούν κατά την ίδια αναλογία, τότε ο δείκτης ανισότητας θα παραµένει ίδιος. Επίσης, ο εκάστοτε δείκτης πρέπει να είναι ανεξάρτητος των µεταβολών την µονάδων µέτρησης του εισοδήµατος, επιτρέποντας συγκρίσεις µεταξύ διαφορετικών χωρών. Τέλος, η ιδιότητα αυτή χαρακτηρίζει όλα τα µέτρα ανισότητας που θα αναλυθούν παρακάτω (Cowell, 2009, σελ.61). 7

8 Αρχή των Μεταβιβάσεων (Συνθήκη Pigou Dalton): η συγκεκριµένη ιδιότητα λέει ότι κάθε µεταφορά εισοδήµατος από ένα πλουσιότερο άτοµο σε ένα φτωχότερο οδηγεί σε µείωση της ανισότητας και αντίστροφα, εφόσον δεν µεταβάλλεται η σχετική τους θέση. Αν θέλουµε να επιτύχουµε απόλυτη ισότητα µεταξύ δύο ατόµων τότε η εισοδηµατική µεταβίβαση, από τον πλουσιότερο στο φτωχότερο, πρέπει να ισούται µε το µισό της διαφοράς µεταξύ των εισοδηµάτων τους (Dalton, 1920). Η αρχή των µεταβιβάσεων διακρίνεται σε ασθενή και ισχυρή. Ασθενής ονοµάζεται η µεταβίβαση εκείνη που οδηγεί σε µείωση της ανισότητας χωρίς να γίνεται λόγος για το µέγεθος αυτής της µείωσης. Όταν το µέγεθος της µείωσης της ανισότητας εξαρτάται από την απόσταση µεταξύ των εισοδηµάτων των δύο ατόµων στα οποία συµβαίνει η µεταβίβαση τότε ονοµάζεται ισχυρή(cowell, 2009). Ο Kolm (1976b) εισάγει την έννοια της αρχής των φθινουσών µεταβιβάσεων (principleofdiminishingtransfers) κάνοντας λόγο πως µία µεταβίβαση από ένα πλουσιότερο άτοµο σε ένα φτωχότερο µειώνει περισσότερο την ανισότητα όταν τα εισοδήµατά τους είναι χαµηλότερα. Έτσι, µία µεταβίβαση ενός ευρώ έχει µεγαλύτερο αντίκτυπο στη µείωση της ανισότητας όταν συµβαίνει από ένα άτοµο µε εισόδηµα 500 ευρώ σε ένα άλλο µε εισόδηµα 100 ευρώ, παρά στην περίπτωση που τα εισοδήµατα είναι 900 και 500 ευρώ, αντίστοιχα. 1.1 Καµπύλες Lorenz Αθροιστικό µερίδιο εισοδηµατος Αθροιστικό µερίδιο πληθυσµού Σχήµα 1: Σχηµατική αναπαράσταση καµπύλης Lorenz. A B Ισότητα 8

9 Η καµπύλη Lorenz αναπτύχθηκε το 1905 από τον MaxO. Lorenz προκειµένου να αναπαραστήσει γραφικά την ανισότητα στην κατανοµή του πλούτου. Ορίζεται ως το αθροιστικό ποσοστό ενός πληθυσµού, κατανεµηµένο σε αύξουσα σειρά µε βάση το εισόδηµά τους (ή τη δαπάνη που πραγµατοποιούν) σε σχέση µε το αντίστοιχο ποσοστό εισοδήµατος (ή δαπάνης) που λαµβάνουν τα άτοµα αυτά. Αν εξετάσουµε την κατανοµή του εισοδήµατος ο οριζόντιος άξονας αντικατοπτρίζει το αθροιστικό ποσοστό του πληθυσµού και ο κάθετος το αθροιστικό ποσοστό εισοδήµατος Γραφικά εκτείνεται µεταξύ των σηµείων (0,0) και (1,1) που σηµαίνει πως το 0% (100%) του πληθυσµού λαµβάνει 0% (100%) του συνολικού εισοδήµατος. Όταν η καµπύλη Lorenz αναπαρίσταται από µία διαγώνιο που ενώνει τα σηµεία (0,0) και (1,1) τότε έχουµε πλήρη ισότητα και σε κάθε άτοµο αντιστοιχεί το ίδιο εισόδηµα. Αντίθετα, όταν η καµπύλη Lorenz βρίσκεται κάτω και δεξιά από την διαγώνιο ισοκατανοµής τότε κάνουµε λόγο για ανισότητα και όσο πιο κοίλη είναι η καµπύλη τόσο µεγαλύτερη ανισότητα έχουµε. Αν θέλουµε να συγκρίνουµε δύο ή περισσότερες κατανοµές εισοδήµατος τότε η καµπύλη Lorenz εκείνης της κατανοµής που βρίσκεται πλησιέστερα στη γραµµή ισοκατανοµής - εφόσον αυτές δεν τέµνονται - θα αξιολογείται ως περισσότερο ίση από την άλλη.έτσι, από το παραπάνω διάγραµµα προκύπτει πως η κατανοµή Β είναι περισσότερο άνιση από ότι η Α. Η καµπύλη Lorenzέχει χρησιµοποιηθεί ευρέως στη µελέτη των οικονοµικών ανισοτήτων καθώς είναι ένα εργαλείο εύκολα κατανοητό για όποιον χαράσσει οικονοµική πολιτική. Πιο συγκεκριµένα, εάν η καµπύλη Lorenz µιας συγκεκριµένης κατανοµής εισοδήµατος βρίσκεται υψηλότερα από ότι µίας άλλης κατανοµής, τότε, για κάθε ποσοστό p του πληθυσµού, µπορούµε να πούµε πως το φτωχότερο p στην πρώτη κατανοµή λαµβάνει υψηλότερο ή ίδιο µερίδιο του συνολικού εισοδήµατος σε σχέση µε το αντίστοιχο p στη δεύτερη κατανοµή (Foster 1985). 1.2 είκτεςµέτρησης της Ανισότητας Οι καµπύλες Lorenzδεν δίνουν παρά µία µερική εικόνα ως προς την έκταση της ανισότητας. Είναι επιβεβληµένη λοιπόν η χρήση αριθµητικών δεικτών οι οποίοι δίνουν µία µετρήσιµη διάσταση στο κάθε επίπεδο ανισότητας. Ως µέτρο ανισότητας µπορεί να λογιστεί ένα µέτρο το οποίο απεικονίζει σύντοµα τις διαφορές που εµφανίζονται µεταξύ των εισοδηµάτων των µελών µιας κοινωνίας (Cowell, 1995). 9

10 Στο σηµείο αυτό θα αναλυθούν οι δείκτες που θα χρησιµοποιηθούν στο δεύτερο µέρος αυτής της εργασίας Ο δείκτης Gini To 1912 ocorradoginiκατασκεύασε έναν από τους πρώτους δείκτες ανισότητας, το δείκτη Gini (G). Βασίζεται στην καµπύλη Lorenz και γεωµετρικά υπολογίζεται µε τον λόγο Α/(Α+Β), όπου Α και Β είναι εµβαδά που φαίνονται στοσχήµα 2. Σε περίπτωση τέλειας ισότητας (Α=0), ο δείκτης Gini γίνεται 0, ενώ αν Β=0, ο δείκτης Gini γίνεται 1, που σηµαίνει τέλεια ανισότητα. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να ορίσουµε το συγκεκριµένο δείκτη, αλλά µάλλον ευκολότερα ορίζεται ως η µέση διαφορά µεταξύ όλων των δυνατών συνδυασµών εισοδήµατος στον πληθυσµό, εκφρασµένη ως ποσοστό του συνολικού εισοδήµατος (Cowell, 2009, σελ.26). Σχήµα 2 Μαθηµατικά ο δείκτης Gini (G) ορίζεται από την παρακάτω εξίσωση: = (1) όπου y i είναι τα εισοδήµατα των ατόµων (i=1,2 n) και y είναι το µέσο εισόδηµα.είναι ο πιο ευρέως διαδεδοµένος καθώς είναι εύκολο να κατανοηθεί λόγω της σχέσης του µε τη καµπύλη Lorenz (Foster 1985). Ο συγκεκριµένος δείκτης έχει και τις 4 επιθυµητές ιδιότητες και οι τιµές που παίρνει είναι µεταξύ 0 και 1. Ο δείκτης Gini είναι περισσότερο ευαίσθητος σε µεταβιβάσεις εισοδήµατος γύρω από τη διάµεσο και λιγότερο στα άκρα της κατανοµής (Allison, 1978). Πρακτικά, αυτό σηµαίνει πως µία µεταφορά εισοδήµατος από ένα σχετικά πλούσιο άτοµο σε ένα φτωχότερο έχει µεγαλύτερη επίδραση στο δείκτη Gini εφόσον τα άτοµα αυτά 10

11 βρίσκονται γύρω από τη διάµεσο.ο δείκτης αυτός έχει όλες τις ιδιότητες που αναλύθηκαν παραπάνω Οι δείκτες Εντροπίας τουtheil OHenriTheil (1967) χρησιµοποιώντας την έννοια της εντροπίας µέσω της θεωρίας της πληροφόρησης κατέληξεστον εξής δείκτη ανισότητας : = log (2) όπου y i είναι τα εισοδήµατα των ατόµων (i=1,2 n) και y είναι το µέσο εισόδηµα. Προκειµένου να γίνει κατανοητή η µελέτη του Theil χρειάζεται να γίνει µία σύντοµη αναφορά στη θεωρία της Πληροφόρησης. Καταρχήν, ας υποθέσουµε πως υπάρχουν ανεξάρτητα πιθανά γεγονότα και η πιθανότητα αυτά να συµβούν είναι 1, 2,, (0 1). Θεωρούµε τη συνάρτηση πληροφόρησης h& ) που εκφράζει την πληροφορία πως το γεγονός ' έχει συµβεί. Αρχικά, η συνάρτηση h& ) πρέπει να είναι φθίνουσα ως προς την πιθανότητα ', δηλαδή όσο πιο απίθανο ήταν να συµβεί το γεγονός '( ' 0) τόσο σηµαντικότερη αξιολογείται η πληροφόρηση ότι το γεγονός έχει συµβεί και τότε η τιµή της συνάρτησης h& ) είναι υψηλή. Επιπλέον, για δύο στατιστικά ανεξάρτητα γεγονότα ' και ) που συµβαίνουν ταυτόχρονα, η συνάρτηση πληροφόρησης h* + θα ισούται µε το άθροισµα των επιµέρους τιµών της όταν αυτά τα γεγονότα συµβαίνουν ξεχωριστά, δηλαδή h& ) =h& )+ h& ). Η συνάρτηση για την οποία ισχύουν οι δύο παραπάνω ιδιότητες είναι η h = log&). Τέλος, η εντροπία ενός συστήµατος είναι η αναµενόµενη τιµή της συνάρτησης πληροφόρησης h&) και υπολογίζεται από το άθροισµα της τιµής που παίρνει η συνάρτηση αυτή για κάθε γεγονός σταθµισµένο µε την αντίστοιχη πιθανότητα, δηλαδή: (3) -./012ί4 = h& ) = log& ) Ο Theil χρησιµοποίησε την παραπάνω θεωρία ως εξής: επανερµήνευσε τα ανεξάρτητα πιθανά γεγονότα ως µέλη στον πληθυσµό και την πιθανότητα ' ως το µερίδιο κάθε ατόµου στο συνολικό εισόδηµα, συµβολίζοντας το ως 5 '. Το µερίδιο κάθε ατόµου ' υπολογίζεται από τον λόγο 5 ' = ' 6, όπου ' συµβολίζει το εισόδηµα του και 6 το µέσο εισόδηµα. Η µέγιστη τιµή της εντροπίας υπολογίζεται όταν έχουµε απόλυτη ισότητα εισοδηµάτων & ' =6) και το µερίδιο κάθε ατόµου τότε θα ισούται 11

12 µε 1. Έτσι ένας ακόµα τρόπος να γραφεί ο δείκτης ανισότητας είναι ως η διαφορά της πραγµατικής εντροπίας από τη µέγιστη τιµή της: = h 5 h&5 ) (4) O πρώτος δείκτης του Theil λαµβάνει τιµές µεταξύ 0 και log. Συγκεκριµένα, στην περίπτωση της πλήρους ισότητας στην οποία όλα τα άτοµα λαµβάνουν το ίδιο εισόδηµα & ' =6) ο δείκτης Τ λαµβάνει την ελάχιστη τιµή του ίση µε 0. Αντιθέτως, στην ακραία εκείνη περίπτωση που ένα άτοµο κατέχει όλο το εισόδηµα η τιµή του δείκτη Τ είναι log. Επιπλέον, δείκτης του Theil&) είναι ευαίσθητος σε µεταβιβάσεις στο άνω άκρο της κατανοµής (Buhmann, Rainwater, Schmaus, Smeeding, 1988). Οµοίως, ο Theil καταλήγει σε έναν ακόµα δείκτη ανισότητας γνωστό ως µέση λογαριθµική απόκλιση 8: (5) 9 = log Οι δύο δείκτες του Theil εκτός του ικανοποιούν τις τέσσερις βασικές ιδιότητες επιπλέον, µας επιτρέπουν να διασπάσουµε την συνολική ανισότητα σε ανισότητα µεταξύ ή εντός των διάφορων οµάδων, όταν ο πληθυσµός χωριστεί σε µη επικαλυπτόµενες οµάδες (Foster 1982) Κανονιστικοίδείκτες ανισότητας Είναι ώρα να τεθεί αυτή η προσέγγιση σε µία πιο ικανοποιητική βάση χρησιµοποιώντας µέτρα ανισότητας τα οποία εµπεριέχουν τις θεµελιώδεις αρχές της ευηµερίας. Τα µέτρα εκείνα τα οποία εµπεριέχουν συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας ονοµάστηκαν κανονιστικά. Ο Dalton (1920) εισήγαγε ως µέτρο ανισότητας τον λόγο της πραγµατικής κοινωνικής ευηµερίας προς την κοινωνική ευηµερία που θα επιτυγχανόταν εφόσον τα εισοδήµατα ήταν ισοκατανεµηµένα, δηλαδή : ; =1 < 6 <&). (6) : ; =1 = > > C=? =@A B =@A D (7) 12

13 Ωστόσο, το µέτρο ανισότητας του Dalton δεν παραµένει αµετάβλητο ως προς τους γραµµικούς σχηµατισµούς της συνάρτησης χρησιµότητας E&). Συγκεκριµένα, εάν οι συναρτήσεις χρησιµότητας είναι λογαριθµικής µορφής και σε κάθε µέλος του λόγου του Dalton προστεθεί µια µη-µηδενική σταθερά c τότε ο δείκτης D ε µεταβάλλεται. Ο Atkinson (1970), προκειµένου να υπάρξει ένα µέτρο ανισότητας ανεπηρέαστο από γραµµικούς µετασχηµατισµούς, εισάγει την έννοια του ισοκατανεµηµένου ισοδύναµου εισοδήµατος (equallydistributedequivalentincome), FGF. H ποσότητα y HIH αντικατοπτρίζει το επίπεδο του κατά κεφαλήν εισοδήµατος που εάν ισοκατανεµηθεί σε όλα τα άτοµα του πληθυσµού θα δίνει το ίδιο επίπεδο ευηµερίας µε την πραγµατική κατανοµή. Ο Atkinson λοιπόν εισάγει τον δείκτη ανισότητας: J ; =1 KLK Ο δείκτης Α ε παίρνει τιµές µεταξύ 0 (πλήρης ισότητα) και 1 (πλήρης ανισότητα). Η µείωση της τιµής του δείκτη Α ε σηµαίνει πως η κατανοµή γίνεται πιο ίση, ως εκ τούτου, προκειµένου να επιτευχθεί το ίδιο επίπεδο ευηµερίας µε τη πραγµατική κατανοµή, απαιτείται ένα υψηλότερο επίπεδο y EDE (ως προς το µέσο ). Οι συναρτήσεις κοινωνικής ευηµερίας που χρησιµοποιεί ο Atkinson είναι αύξουσες και κοίλες, έχουν τη µορφή E&)=M+N =@A,- 1 και E&)= log D; ;,- = 1, και τις εξής τρεις ιδιότητες: είναι α) συµµετρικές, β) αθροιστικά διαχωρίσιµες και γ) οµοθετικές. Έτσι, καταλήγει στην παραµετρική µορφή του δείκτη ανισότητας: J ; =1 P Q RD; Γενικά, η ερµηνεία της τιµής του συγκεκριµένου δείκτη είναι αρκετά απλή. Αν υποθέσουµε πως J = 0,3, τότε στην περίπτωση που είχαµε ισοκατανεµηµένα ισοδύναµα εισοδήµατα σηµαίνει πως προκειµένου να επιτευχθεί το ίδιο επίπεδο κοινωνικής ευηµερίας απαιτείται µόλις το 70% του τρέχοντος εισοδήµατος. Η παράµετρος ε εκφράζει τον βαθµό αποστροφής στην ανισότητα ή αλλιώς τη σχετική ευαισθησία σε µεταβιβάσεις στα διάφορα επίπεδα εισοδήµατος. Η παράµετρος ε λαµβάνει θετικές τιµές και όσο αυξάνεται η τιµή της τόσο µεγαλύτερη ευαισθησία παρουσιάζεται σε µεταβιβάσεις στο κάτω άκρο της κατανοµής και λιγότερο στο άνω άκρο της. Αν πάρουµε την ακραία περίπτωση που το ε τείνει στο άπειρο, η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας παίρνει τη µορφή U =min & ) και S = =@A (8) (9) 13

14 λαµβάνει υπόψη της µόνο µεταβιβάσεις σε οµάδες που λαµβάνουν χαµηλότερα εισοδήµατα. Ο δείκτης του Atkinson έχει αναλυθεί και χρησιµοποιηθεί εκτεταµένα από οικονοµολόγους καθώς είναι άµεσα βασισµένος σε έννοιες συνυφασµένες µε την οικονοµική επιστήµη (Foster, 1985). Ωστόσο, έχει ασκηθεί και κριτική στον εν λόγω δείκτη ως προς το ότι η συνάρτηση κοινωνικής ευηµερίας που χρησιµοποιείται δεν είναι εµπειρική, αλλά κάπως αυθαίρετη και έτσι είναι δύσκολο να συµφωνηθεί τι είδους καµπύλη θα χρησιµοποιηθεί (Allison. 1978). Ο συγκεκριµένος δείκτης είναι ευαίσθητος σε µεταβιβάσεις εισοδήµατος που συµβαίνουν στο κάτω άκρο της κατανοµής, στα χαµηλά εισοδήµατα (Buhmann, Rainwater, Schmaus, Smeeding, 1988). 2. ΜΕΤΡΗΣΗ ΦΤΩΧΕΙΑΣ Καταρχήν, η µελέτη της φτώχειας επικεντρώνεται κυρίως σε δύο ζητήµατα. Το πρώτο είναι το πρόβληµα της ταυτοποίησης (identification), το οποίο περιλαµβάνει την επιλογή µίας γραµµής φτώχειας κάτω από την οποία κάποιος θεωρείται φτωχός. Το δεύτερο πρόβληµα είναι αυτό της συνάθροισης (aggregation) δηλαδή, την κατασκευή και επιλογή ενός δείκτη µέτρησης της φτώχειας (Sen, 1976). Η έννοια της φτώχειας διακρίνεται σε σχετικούς και απόλυτους όρους. Με τον όρο απόλυτη φτώχεια εννοούµε πως προσδιορίζεται ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης σε όρους διατροφής, ένδυσης κλπ και υπολογίζεται το αντίστοιχο εισόδηµα που απαιτείται ώστε να ικανοποιούνται οι βασικές ανάγκες. Από την άλλη, η σχετική προσέγγιση ερµηνεύει την φτώχεια σε σχέση µε το βιοτικό επίπεδο που επικρατεί στην κοινωνία, αναγνωρίζοντας αναλυτικά την αλληλεξάρτηση της γραµµής φτώχειας και της κατανοµής εισοδήµατος (Anand, 1977). 2.1 Η γραµµή φτώχειας Γενικά, στη βιβλιογραφία οι µέθοδοι οι οποίες έχουν κυρίως επικρατήσει για τον προσδιορισµό της γραµµής φτώχειας σύµφωνα µε τους Goedhartetal.(1977) είναι οι παρακάτω: Η πρώτη κατηγορία περιλαµβάνει την «απόλυτη» προσέγγιση, σύµφωνα µε την οποία κοστολογείται µία δίαιτα που περιλαµβάνει τα απαραίτητα που χρειάζεται ο άνθρωπος ώστε να κρατηθεί στη ζωή. Επιπλέον, προσθέτει 14

15 οτιδήποτε άλλο θεωρείται αναγκαίο όπως τα κόστη ρουχισµού και στέγασης και καταλήγει στη γραµµή φτώχειας. Η δεύτερη µέθοδος προσδιορισµού της γραµµής φτώχειας είναι η «επίσηµη» γραµµή φτώχειας στην οποία χρησιµοποιείται ως ορόσηµο το επίπεδο της οικονοµικής βοήθειας που δίνεται από την πολιτεία ώστε να στηρίξει τους οικονοµικά αδύναµους. Ο τρίτος «υποκειµενικός» τρόπος προσδιορισµού της γραµµής φτώχειας προέρχεται από τα ίδια τα άτοµα τα οποία απαντούν σε ερωτηµατολόγια σχετικά µε το κατάλληλο εισόδηµα που χρειάζονται είτε οι ίδιοι, είτε µία οικογένεια κλπ. Από τον υπολογισµό ενός µέσου όρου των απαντήσεων κατασκευάζεται η γραµµή φτώχειας. Η τέταρτη κατηγορία περιλαµβάνει µία «σχετική» προσέγγιση της γραµµής φτώχειας, προσδιορίζοντάς τη ως ένα ποσοστό του µέσου ή του διάµεσου εισοδήµατος του πληθυσµού. Οι CallanandNolan (1991) στην µελέτη τους για τον προσδιορισµό της κατάλληλης γραµµής φτώχειας συµπεραίνουν ότι κάθε µέθοδος εµφανίζει µειονεκτήµατα οπότε, θα πρέπει να γίνεται συνδυασµός τους. Πιο συγκεκριµένα, σε ότι αφορά την πρώτη µέθοδο, είναι δύσκολο να υπάρχει ένα αντικειµενικό κριτήριο για το προσδιορισµό του τι θεωρείται αναγκαίο για την επιβίωση ενός ατόµου και πιθανότατα αυτό να µην καθορίζεται µε επιστηµονικά κριτήρια αλλά από κοινωνικές νόρµες. Στην «επίσηµη» µέθοδο, από την άλλη, ενδέχεται το επίπεδο της βοήθειας να επηρεάζεται τόσο από την κατάσταση των δηµόσιων οικονοµικών της χώρας όσο και από τις πιέσεις των ψηφοφόρων και άρα είναι δύσκολο να υπάρξουν συγκρίσεις µεταξύ χωρών άλλα και µεταξύ διαφορετικών χρονικών περιόδων. Η «υποκειµενική» προσέγγιση, εµφανίζει το µειονέκτηµα πως ενδεχόµενος να υπάρχουν παρερµηνείες για αυτόν που απαντά το ερωτηµατολόγιο, ως προς το τι θεωρείται «ελάχιστο εισόδηµα» ή «βασικές ανάγκες». Σε αντίθεση µε την «απόλυτη» προσέγγιση, χαρακτηριστικό της «σχετικής» είναι πως καθώς αυξάνεται το µέσο εισόδηµα του πληθυσµού, µε τον ίδιο ρυθµό αυξάνει και η γραµµή φτώχειας. Έτσι η µείωση (αύξηση) της φτώχειας βάση της σχετικής προσέγγισης συνδέεται µε την µείωση (αύξηση) της ανισοκατανοµής του εισοδήµατος αντίθετα, µία µείωση της απόλυτης φτώχειας συνδέεται µε την εξάλειψη της ανεπάρκειας των οικονοµικών διαθέσιµων πόρων (ΚΕΠΕ, 2004) 15

16 2.2 είκτες µέτρησης της Φτώχειας Εφόσον έχει αναλυθεί το ποιοι θα θεωρούνται πως είναι φτωχοί επιλέγοντας είτε µία από τις γραµµές φτώχειας είτε συνδυασµό τους, έπειτα χρειάζεται να διαπιστωθεί η έκταση της φτώχειας υπολογίζοντας τα διάφορα µέτρα ανισότητας. Στη βιβλιογραφίαυπάρχει συµφωνία ως προς τις ιδιότητες που πρέπει να έχει ένα µέτρο φτώχειας προκειµένου να είναι αξιόπιστο (Sen, 1976): Η µονοτονικότητα (Monotonicityaxiom), δηλαδή η µείωση του εισοδήµατος (δαπάνης) ενός ατόµου που βρίσκεται κάτω από το όριο της φτώχειας πρέπει να αυξάνει τον δείκτη φτώχειας, ceterisparibus. Το αξίωµα των µεταβιβάσεων (Transferaxiom), όπου µίααντιστρόφως προοδευτική µεταβίβαση εισοδήµατος µεταξύ ατόµων κάτω από τη γραµµή φτώχειας πρέπει να αυξάνει τον δείκτη µέτρησης της, ceterisparibus. Το αξίωµα της επικέντρωσης (Focusaxiom), βάσει του οποίου ένα µέτρο φτώχειας πρέπει να παραµένει ανεπηρέαστο σε µεταβολές του εισοδήµατος (δαπάνης) µη φτωχών ατόµων, εφόσον ο αριθµός των φτωχών παραµένει σταθερός ceterisparibus. Επιπλέον επιθυµητές ιδιότητες από όσες αναλύθηκαν και στη θεωρία της ανισότητας είναι και το αξίωµα της συµµετρίας, η ανεξαρτησία ως προς το µέσο και η ανεξαρτησία ως προς το µέγεθος του πληθυσµού(tsakloglou, 1990) Ποσοστό Φτώχειας Ένας από τους πρώτους δείκτες που χρησιµοποιήθηκε για την µέτρηση της φτώχειας είναι ο κατά κεφαλήν δείκτης φτώχειας Η (headcountmeasure) ο οποίος δίνεται από τον λόγο: Y = Z (10) Όπου q είναι ο αριθµός των ατόµων που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας και n ο συνολικός πληθυσµός. Επί της ουσίας, ο δείκτης εκφράζει το ποσοστό των φτωχών στον πληθυσµό. Ωστόσο, ο εν λόγω δείκτης δεν παρέχει καµία επιπλέον πληροφορία σχετικά µε το βάθος της φτώχειας, ή αλλιώς την απόσταση κάθε φτωχού από τη γραµµή φτώχειας. Επιπλέον, ο δείκτης Η δεν παρουσιάζει καµία ευαισθησία ως προς την κατανοµή εισοδήµατος µεταξύ των φτωχών, αφού µία µεταβίβαση εισοδήµατος από έναν φτωχό άτοµο σε ένα φτωχότερο, δεν τον µεταβάλει καθόλου (Sen, 1976). Γενικά, ο δείκτης Η παραβιάζει τόσο το αξίωµα της µονοτονικότητας, 16

17 όσο και της µεταβίβασης.έτσι, ο δείκτης αυτός αποτυγχάνει στην αξιολόγηση πολιτικών µείωσης της φτώχειας, αφού θεωρούνται επιτυχηµένες µόνο εφόσον µειώνουν το ποσοστό των φτωχών ανεξαρτήτως εάν ανακουφίζουν τους φτωχούς (Zheng, 1997) Χάσµα Φτώχειας Πέρα από τον δείκτη Η, ένας ακόµα δείκτης ευρέως διαδεδοµένος στις µελέτες µέτρησης της φτώχειας είναι ο λόγος εισοδηµατικού χάσµατος Ι (incomegapratio) και υπολογίζεται από τον λόγο: [ = ] C^ \D Z\ Όπου π είναι η γραµµή φτώχειας, το εισόδηµα του ατόµου ' και _ είναι ο αριθµός των ατόµων κάτω από τη γραµµή φτώχειας. Αναλυτικότερα, ο δείκτης Ι δείχνει το ποσοστιαίο χάσµα από τη γραµµή φτώχειας ή απλούστερα, παρουσιάζει το πόσο µακριά βρίσκεται ο µέσος φτωχός από τη γραµµή φτώχειας. Βασικό µειονέκτηµα του συγκεκριµένου δείκτη είναι πως δεν λέει τίποτα ούτε για τον αριθµό των ατόµων που βρίσκονται κάτω από τη γραµµή φτώχειας, ούτε και για το πώς κατανέµεται το συνολικό χάσµα µεταξύ των φτωχών(sen, 1976) Ο δείκτης Sen Ο Sen (1976) διαπιστώνει στην µελέτη του, πέρα από τα µειονεκτήµατα που αναφέρθηκαν προηγουµένως, πως ο µεν κατά κεφαλήν δείκτης φτώχειας Η παραβιάζει τόσο το αξίωµα της µονοτονικότητας όσο και αυτό των µεταβιβάσεων αλλά και ο λόγος εισοδηµατικού χάσµατος Ι παραβιάζει το αξίωµα των µεταβιβάσεων, για µεταβιβάσεις µεταξύ των φτωχών. Επιπλέον, κανένας από τους δύο δείκτες δεν δίνει επαρκή πληροφόρηση για την κατανοµή των εισοδηµάτων µεταξύ των φτωχών. Έτσι, χρησιµοποιώντας τους δύο παραπάνω δείκτες αλλά και τον δείκτη Gini, κατασκευάζει το νέο µέτρο `: (11) ` = a[c+&1 c)](12) O δείκτης αντικατοπτρίζει την ανισότητα µεταξύ των φτωχών ατόµων. Συνοπτικά, ο δείκτης του Sen αποτελείται από τον κατά κεφαλή δείκτη Η πολλαπλασιαζόµενο µε το λόγο εισοδηµατικού χάσµατος Ι αυξηµένο κατά το δείκτη Gini σταθµισµένο κατά (1 I). Ο δείκτης ` κυµαίνεται µεταξύ 0 (όταν όλα τα άτοµα έχουν εισόδηµα πάνω από το γραµµή φτώχειας) και 1(όταν όλοι έχουν µηδενικό εισόδηµα). 17

18 Ο παραπάνω δείκτης παραβιάζει τοαξίωµα της µεταβίβασης αφού αν µεταβιβαστεί εισόδηµα από πολύ φτωχά άτοµα σε λιγότερο φτωχά και οι δεύτεροι περάσουν τη γραµµή φτώχειας τότε ο δείκτης του Senµειώνεται παρόλο που πρόκειται για αντιστρόφως προοδευτική µεταβίβαση (ΚΕΠΕ, 2004) Ο δείκτης Fosteretal. Οι Foster, Greer και Thorbecke (1984) δηµιούργησαν µία νέα οµάδα δεικτών η οποία παριστάνεται από τον παρακάτω τύπο: Z e f = \D (13) \ f Όπου π είναι η γραµµή φτώχειας, το εισόδηµα του ατόµου ' και η παράµετρος 4 είναι επί της ουσίας η αποστροφή στη φτώχεια. Ο παραπάνω δείκτης ικανοποιεί τα τρία βασικά αξιώµατα (µονοτονικότητα, µεταβιβάσεις, επικέντρωση) αλλά και τις τρεις ακόµα επιθυµητές ιδιότητες (συµµετρία, ανεξαρτησία ως προς το µέσο και ανεξαρτησία ως προς το µέγεθος του πληθυσµού)ενώ είναι και αθροιστικά διαχωρίσιµος (Tsakloglou, 1990).Όσο αυξάνεται του 4 τόση περισσότερη έµφαση δίνεται στους περισσότερο φτωχούς. Όταν α=0 τότε ο δείκτης Ρ ισούται µε το ποσοστό φτώχειας. Αντίθετα, όταν α=1 τότε ο δείκτης Fosteretal. ισούται µε το χάσµα φτώχειας και τέλος, όταν α=2 ο δείκτης Pγίνεται περισσότερο ευαίσθητος σε ακραίες καταστάσεις φτώχειας. 18

19 3. Σύντοµη επισκόπηση της Ελληνικής Κρίσης Προκειµένου να κατανοήσουµε και να δικαιολογήσουµε τις όποιες µεταβολές θα παρατηρηθούν στην έκταση της ανισότητας και της φτώχειας των ελληνικών νοικοκυριών στο επόµενο µέρος αυτής της εργασίας, επιβάλλεται η επισκόπηση της πορείας της Ελληνικής οικονοµίας τόσο πριν όσο και αφού ξέσπασε η πρόσφατη κρίση. Φέτος συµπληρώνονται επτά χρόνια από την εκδήλωση της ελληνικής κρίσης και την υπογραφή του πρώτου προγράµµατος οικονοµικής προσαρµογής (µνηµόνιο) τον Μάιο του Ωστόσο, τα αίτιά που προκάλεσαν την κρίση είναι βαθύτερα και βρίσκονται στις στρεβλώσεις που µαστίζουν την ελληνική οικονοµία εδώ και πολλά χρόνια. Αν και για πολλούς η ελληνική κρίση είναι αποτέλεσµα του µεγάλου δηµόσιου χρέους τις χώρας εντούτοις, ουσιαστικά είναι µία τυπική περίπτωση κρίσης ανταγωνιστικότητας που ξεκίνησε το 2001, όταν η τότε κυβέρνηση, υποκύπτοντας στις πιέσεις, σταµάτησε να κάνει τις σχεδιαζόµενες µεταρρυθµίσεις που αφορούσαν το ασφαλιστικό (Τσακλόγλου κ.α., 2016 σελ 30). Στα µέσα της δεκαετίας του 1990, προκειµένου η χώρα να γίνει µέλος της Οικονοµικής Νοµισµατικής Ένωσης (ΟΝΕ) προχώρησε σε αρκετές µεταρρυθµίσεις, µε αποτέλεσµα να αυξηθεί και η αξιοπιστία της. Η µεγαλύτερη αξιοπιστία, συνοδεύτηκε µε χαµηλότερα επιτόκια που έκαναν τις τράπεζες να δανείζονται αλλά και να δανείζουν ευκολότερα. Μάλιστα, ο δανεισµός την περίοδο αυτή ήταν ευκολότερος από κάθε άλλη περίοδο µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο (ΤτΕ, 2014). Το πρόβληµα µε τον εύκολο δανεισµό ήταν πως δεν διοχετεύθηκε σε παραγωγικές δραστηριότητες αλλά σε αύξηση της εγχώριας ζήτησης που µε τη σειρά της οδήγησε σε αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης αλλά και σε αύξηση των εισαγωγών µε συνέπεια την άνοδο των τιµών και τελικά στην µειωµένη ανταγωνιστικότητα της ελληνικής οικονοµίας. Η όποια αύξηση των επενδύσεων την περίοδο αυτή αφορούσε κυρίως την απόκτηση νέων κατοικιών. 19

20 Παρόλα αυτά, η Ελλάδα φαίνεται πως παρουσιάζει υψηλούς ρυθµούς οικονοµικής ανάπτυξης για σηµαντικό χρονικό διάστηµα, αν και το εν λόγω αναπτυξιακό µοντέλο δεν είναι βιώσιµο αφού στηρίζεται στη «διόγκωση της εγχώριας κατανάλωσης και στη χρηµατοδότηση της µέσω µεταβιβάσεων κεφαλαίου από το εξωτερικό» (Τσακλόγλου κ.α., 2016, σελ 30). Χαρακτηριστικό είναι πως σε όλη την περίοδο από το 1997 έως το 2004 (Σχήµα 3), η χώρα εµφανίζει υψηλότερους ρυθµούς µεγέθυνσης του ΑΕΠ σε σύγκριση µε την Ευρωζώνη. Το 2009 φαίνεται πως κορυφώνεται µε 5,8% ενώ από το 2007 ως το 2009 η Ελλάδα, ως προς το ρυθµό µεγέθυνσης του ΑΕΠ, ακολουθεί σχεδόν πιστά την πορεία της Ευρωζώνης, µε εξαίρεση το 2008 όπου εµφανίζει αρνητικούς ρυθµούς µεγέθυνσης ,5 4 2,6 2 0 Σχήµα 3: Ρυθµός Μεγέθυνσης ΑΕΠ, (Πηγή: Eurostat) Το 2009 η χώρα βρίσκεται σε δεινή κατάσταση όσον αφορά την πορεία των δηµοσιονοµικών µεγεθών της. Καταρχήν, η αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης στηρίχθηκε σε µεγάλο βαθµό σε εισαγόµενα καταναλωτικά και διαρκή καταναλωτικά αγαθά. Χαρακτηριστικά, ο ετήσιος µέσος όρος καινούριων ΙΧ επιβατικών αυτοκινήτων, σχεδόν διπλασιάστηκε την περίοδο σε σύγκριση µε την περίοδο (ΤτΕ, 2014). Κάτι τέτοιο φαίνεται πως προκύπτει και από το Σχήµα 4, όπου παρατηρούνται µεν ελλείµµατα καθ όλη την περίοδο στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, που όµως τα πρώτα χρόνια φαίνονται να 0,0-2, ,1-4,0-3,1-3,4-6,0-8,0-10,0 3,9 3,9 3 4,1 2,9 3,1 3,8 2,1 5,8 5,7 5,1 3,9 2,2 3,2 1,6 3,3 Ελλάδα 0,9 0,6 3 0,4 Ευρωζώνη 0, , ,4-4 -4,3-6 είναι χαµηλά. Η εικόνα διαφοροποιείται πολύ µετά το 2004 όπου τα ελλείµµατα κυριολεκτικά -5,1-5,6-6,2-6,3-6,9 Ελλάδα -7,5-7,4-12, ,8-10,9-14,0-16,0-14,0-14,5

21 εκτοξεύονται, φτάνοντας το 2008 το 14,5% του ΑΕΠ. Σχήµα 4: Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, (% του ΑΕΠ) (Πηγή: WorldBank). Μεγάλο πρόβληµα της Ελλάδας υπήρξε το µεγάλο χρέος που είχε σε σχέση µε όσα παρήγαγε. Όσο λοιπόν το ΑΕΠ µειώνονταν, τόσο αυξανόταν και ο λόγος του χρέους της προς το ΑΕΠ. Έτσι, το φθινόπωρο του 2009 ο συνδυασµός των υψηλών ελλειµµάτων, της χαµηλής ανταγωνιστικότητας αλλά και του υψηλότατου δηµόσιου χρέους που εκείνη τη χρονιά ξεπέρασε το 126% του ΑΕΠ (Σχήµα 5), έδωσε σήµα στις αγορές πως τα πράγµατα δεν πάνε καλά στη χώρα και οδηγηθήκαµε σε υπερβολικά υψηλά επιτόκια δανεισµού και τελικά, στην αποκοπή από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίων Ελλάδα Ευρωζώνη Σχήµα 5: Χρέος Γενικής Κυβέρνησης, (% ΑΕΠ) (Πηγή:Eurostat) Έτσι, τον Μάιο του 2010 η χώρα, φτάνοντας σε αδιέξοδο προκειµένου να αποφύγει τη χρεοκοπία και τις καταστροφικές επιπτώσεις που αυτή θα είχε, υπέγραψε πρόγραµµα οικονοµικής βοήθειας (µνηµόνιο) ύψους 110 εκ. ευρώ µε τις χώρες της ζώνης του ευρώ και του ΝΤ. Το ΝΤ συµµετείχε στο πρόγραµµα διάσωσης τόσο επειδή διέθετε την απαραίτητη τεχνογνωσία που απαιτούσε ένας τέτοιος µηχανισµός, αλλά και να εγγυηθεί µε τη συµµετοχή του την αποπληρωµή του δανείου(κατσίµη, 2016, σελ. 239). Το πρόγραµµα απαιτούσε µία εξαιρετικά εµπροσθοβαρή δηµοσιονοµική προσαρµογή µε κύριο στόχο την µείωση του ελλείµµατος κάτω του 3% ως το 2014, τη δηµιουργία υψηλών πρωτογενών πλεονασµάτων και τελικά 21

22 µείωση του δηµόσιου χρέους. Επιπλέον, στόχο είχε τις διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις µε στόχο την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας και τη δηµιουργία νέων επενδύσεων, αλλά και την σταθεροποίηση του χρηµατοπιστωτικού τοµέα. Στο µνηµόνιο προβλέπονταν αποκρατικοποιήσεις, άνοιγµα των κλειστών επαγγελµάτων, µεταρρυθµίσεις σε ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό και στην αγορά εργασίας κλπ. Το πρώτο πρόγραµµα οικονοµικής προσαρµογής του 2010 το διαδέχτηκαν άλλα δύο προγράµµατα οικονοµικής προσαρµογής (µνηµόνια) το 2012 και το Η διαφορά τους,µε το πρώτο είναι πως δεν αντιµετώπιζαν την κρίση πλέον ως πρόβληµα ρευστότητας αλλά ως πρόβληµα φερεγγυότητας της χώρας (Τσακλόγλου κ.α. 2016, σελ. 34). Έτσι, η βοήθεια προς την Ελλάδα ξεπερνά τα 300 δισ. Ευρώ και είναι η µεγαλύτερη που έχει δοθεί µεταπολεµικά σε κάθε άλλη χώρα ,4-0, ,2-4,3-5,5-7,3-9,1 Ελλάδα -10 Σχήµα 6: Ρυθµός Μεγέθυνσης ΑΕΠ, (Πηγή: Eurostat). Η σφοδρότητα της οικονοµικής προσαρµογής από το 2009 και έπειτα είχε ως συνέπεια η ελληνική οικονοµία να βυθιστεί σε βαθιά ύφεση. Παρόλη τη µεγάλη βελτίωση των δηµοσιονοµικών της Ελλάδας, φαίνεται πως το συνολικό ΑΕΠτης ελληνικής οικονοµίας έχει συρρικνωθεί αθροιστικά περισσότερο από 25% την περίοδο (Σχήµα 6). Από τα στοιχεία που παρουσιάζονται στο Σχήµα 7 προκύπτει σηµαντική µείωση και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ το 2008 και έπειτα. Πιο συγκεκριµένα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ του έτους 2015 κατρακύλησε στο επίπεδο των ευρώ, από ευρώ το 2014, ευρώ το 2013, ευρώ το 2012, ευρώ το 2011, ευρώ το 2010, ευρώ το 2009 και ευρώ το έτος 2008 ενώ το 2016 φαίνεται να παρουσιάζει µικρή άνοδο. Το 2016 σε σύγκριση µε το 2008 φαίνεται πως το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έχει µειωθεί περισσότερο από 25%. 22

23 Τέλος, λόγω της αύξησης των φορολογικών συντελεστών το διαθέσιµο εισόδηµα των νοικοκυριών µειώθηκε ακόµα περισσότερο επιδεινώνοντας την κατάσταση Ελλάδα Σχήµα 7: Πραγµατικό κατά κεφαλήν ΑΕΠ, (Πηγή: Eurostat). Ταυτόχρονα, από το Σχήµα 8 προκύπτει µία πρωτοφανής αύξηση της συνολικής ανεργίας µετά το ξέσπασµα της κρίσης και το 2013 κορυφώνεται φτάνοντας το 27,5% από 7,8% το Παρατηρώντας την ανεργία µεταξύ των δύο φύλων προκύπτει σαφώς µεγαλύτερη ανεργία µεταξύ των γυναικών.σε όλη την περίοδο από το 2008 έως 2016 το καµπύλη της γυναικείας ανεργίας βρίσκεται ψηλότερα από αυτή της συνολικής ,5 27,5 26,5 24,9 23, ,7 17,9 συνολο ανδρες γυναικες 10 7,8 9, Σχήµα 8: Ανεργία (συνολική και ανά φύλο), (Πηγή: Eurostat). 23

24 4. Μέτρηση της Ανισότητας στην Ελλάδα µεταξύ 2009 και Μεθοδολογικά προβλήµατα Προκειµένου να διερευνηθεί η έκταση της οικονοµικής ανισότητας και της φτώχειας στην Ελλάδα καθώς και η όποια µεταβολή τους µετά το ξέσπασµα της πρόσφατης οικονοµικής κρίσης, πρέπει πριν να οριοθετηθούν πριν ορισµένα µεθοδολογικά ζητήµατα. Καταρχήν, στην παρούσα ανάλυση αξιοποιούνται πρωτογενή µικρο-δεδοµένα των Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισµών (ΕΟΠ) για τα έτη 2009 και Η ΕΟΠ διεξάγεται σε ετήσια βάση από την ΕΛΣΤΑΤ µέσω της οποίας συγκεντρώνεται πληροφόρηση από ένα αντιπροσωπευτικό δείγµα νοικοκυριών για τη σύνθεσή τους, την απασχόληση των µελών τους, τις συνθήκες στέγασης και, κυρίως, για τις δαπάνες διαβίωσής τους, καθώς και για τα εισοδήµατα τους. Στην ανάλυση της διάστασης της οικονοµικής ανισότητας και της φτώχειας θα χρησιµοποιηθούν κατανοµές για το συνολικό διαθέσιµο εισόδηµα και την τρέχουσα καταναλωτική δαπάνη του νοικοκυριού. Ως καταναλωτική δαπάνη ορίζεται η αξία, σε χρήµα, των αγαθών και υπηρεσιών που αγόρασε το νοικοκυριό ή έλαβε σε είδος (από δική του παραγωγή, δικό του κατάστηµα, τον εργοδότη ή από αλλού), για να καλύψει τις οικογενειακές και τις κοινωνικές του ανάγκες. Αντίστοιχα υπολογίζεται και το συνολικό διαθέσιµο εισόδηµα. εύτερον, πρέπει να οριστεί η µονάδα ανάλυσης γύρω από την οποία θα γίνει η µελέτη καθώς ένα σηµαντικό ζήτηµα έχει να κάνει µε το γεγονός πως τα νοικοκυριά διαφέρουν ως προς το µέγεθος αλλά και µεταξύ ανηλίκων και ενηλίκων υπάρχουν διαφορετικές ανάγκες. Ως δηµογραφική µονάδα ανάλυσης χρησιµοποιείται το άτοµο και οι κλίµακες ισοδυναµίας οι οποίες χρησιµοποιούνται είναι αυτές της Eurostat, όπου ο αρχηγός του νοικοκυριού σταθµίζεται στο 1,0, τα υπόλοιπα µέλη του νοικοκυριού ηλικίας άνω των 13 ετών σταθµίζονται στο 0,5 και τέλος, τα παιδιά έως 13 ετών στο 0,3. Το συνολικό διαθέσιµο εισόδηµα κάθε νοικοκυριού διαιρείται µε τον αντίστοιχο συντελεστή και προκύπτει το ισοδύναµο διαθέσιµο εισόδηµα το οποίο αποδίδεται σε κάθε µέλος του νοικοκυριού. Με ανάλογο τρόπο προκύπτει και η 24

25 ισοδύναµη καταναλωτική δαπάνη. Με αυτή τη µέθοδο το επίπεδο διαβίωσης των ατόµων που ζουν σε νοικοκυριά µε διαφορετικό µέγεθος και σύνθεση, µπορεί να συγκριθεί. 4.2 Εκτιµήσεις των Καµπυλών Lorenz Στην παρούσα ενότητα επιχειρείται η εκτίµηση των συντεταγµένων των καµπυλών Lorenz, όπως προκύπτουνµέσω των κατανοµών ισοδύναµου εισοδήµατος και δαπάνης από τα στοιχεία των ΕΟΠ 2009 και Πίνακας 1: Εκτιµήσεις εκατοστιαίων µεριδίων του εκάστοτε δεκατηµορίου (Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ) εκατηµόριο ΕΟΠ ΕΟΠ 2013 Ισοδύναµο Εισόδηµα Ισοδύναµη απάνη Ισοδύναµο Εισόδηµα Ισοδύναµη απάνη 1 ο 3,267 3,733 1,752 3,776 2 ο 4,652 5,049 4,247 5,017 3 ο 6,085 5,979 5,534 5,79 4 ο 6,675 6,979 6,636 6,665 5 ο 7,854 7,974 7,729 7,559 6 ο 9,077 9,051 9,149 8,664 7 ο 10,43 10,457 10,166 9,791 8 ο 12,141 12,255 12,117 11,476 9 ο 14,893 14,902 15,013 14, ο 24,926 23,662 27,657 26,736 Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα µερίδια των επιµέρους πληθυσµιακών δεκατηµορίων για το ισοδύναµο συνολικό εισόδηµα και την ισοδύναµη συνολική δαπάνη των νοικοκυριών όπως προκύπτουν από τα πρωτογενή στοιχεία των ΕΟΠ για τα δύο έτη που εξετάζουµε. Καταρχήν, το 2009, το φτωχότερο 10% του πληθυσµού κατέχει το 3,267% του συνολικού εισοδήµατος και καταναλώνει το 3,733% της συνολικής δαπάνης. Παρόλο που το 2013 το φτωχότερο 10% του πληθυσµού καταναλώνει και αυτό το 3,776% της δαπάνης εντούτοις κατέχει µόλις το 1,75% του εισοδήµατος, ποσοστό σηµαντικά µικρότερο από το αντίστοιχο του Από την άλλη, το πλουσιότερο 10% του πληθυσµού, το 2009 κατέχει το 24,92% του συνολικού εισοδήµατος και καταναλώνει το 23,66% της συνολικής δαπάνης. Το 2013 προκύπτουν σηµαντικές διαφορές καθώς βλέπουµε το αντίστοιχο δεκατηµόριο του πληθυσµού να καταναλώνει το 26,74% της συνολικής δαπάνης και να κατέχει το 27,66% του συνολικού εισοδήµατος, δηλαδή περισσότερο από το ένα τέταρτο της συνολικής δαπάνης και κατανάλωσης. Σε ό,τι αφορά στην κατανοµή του ισοδύναµου

26 εισοδήµατος, πέρα από το γεγονός πως το πλουσιότερο 10%, κατά το 2013, εµφανίζει την µεγαλύτερη αύξηση συγκριτικά µε το 2009, ταυτόχρονα και το 9 ο δεκατηµόριο εµφανίζει µεν αύξηση αλλά µικρότερης κλίµακας. Αντίθετα, τα πρώτα πέντε δεκατηµόρια του πληθυσµού εµφανίζονται να κατέχουν µειωµένα ποσοστά εισοδήµατος το 2013, µε το πρώτο (φτωχότερο) δεκατηµόριο να παρουσιάζει την µεγαλύτερη µείωση. Τέλος, από τον πίνακα προκύπτει και το γεγονός πως το 2013, σε σύγκριση µε το 2009, πέρα από το πλουσιότερο αλλά και το φτωχότερο 10% του πληθυσµού όλα τα άλλα δεκατηµόρια εµφανίζουν µείωση ως προς την δαπάνη που πραγµατοποιούν. Ωστόσο, η µείωση αυτή είναι µικρής κλίµακας για το 2ο, 3ο, 4ο, 5ο και 6ο δεκατηµόριο. Αντίθετα, το 7ο και 8ο δεκατηµόριο παρουσιάζουν την µεγαλύτερη µείωση στη δαπάνη που πραγµατοποιούν (µείωση 6,6 και 7,8 ποσοστιαίες µονάδες αντίστοιχα). Τέλος και για τις δύο χρονιές, το φτωχότερο δεκατηµόριο συµµετέχει µε µικρότερο ποσοστό στο συνολικό εισόδηµα σε σύγκριση µε τη συνολική δαπάνη και το αντίθετο συµβαίνει µε το πλουσιότερο δεκατηµόριο. Η ανωτέρω διαπίστωση είναι συµβατή µε την οικονοµική θεωρία και εξηγείται από το διαφορετικό µέγεθος της µέσης και οριακής ροπής για τα διάφορα εισοδηµατικά κλιµάκια. Πίνακας 2:Συντεταγµένες καµπυλώνlorenz (Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ) εκατηµόριο Ισοδύναµο Εισόδηµα Ισοδύναµη απάνη ο 3,267 1,752 3,733 3,776 2 ο 7,919 5,999 8,782 8,793 3 ο 14,004 11,533 14,761 14,583 4 ο 20,679 18,169 21,74 21,248 5 ο 28,533 25,898 29,714 28,807 6 ο 37,61 35,047 38,765 37,471 7 ο 48,04 45,213 49,222 47,262 8 ο 60,181 57,33 61,477 58,738 9 ο 75,074 72,343 76,379 73,264 10ο Από τον πίνακα 1 µπορούν εύκολα να εξαχθούν οι συντεταγµένες των καµπυλών Lorenz υπολογίζοντας τα αθροιστικά µερίδια των δεκατηµορίων του ισοδύναµου εισοδήµατος και κατανάλωσης αντίστοιχα. Οι καµπύλες Lorenz των κατανοµών του εισοδήµατος και της κατανάλωσης απεικονίζονται στα σχήµατα9 και 10 αντίστοιχα και ο πίνακας 2 παρουσιάζει τις συντεταγµένες τους. Η γραµµή µε το γκρι χρώµα 26

27 αναπαριστά την γραµµή της πλήρους ισότητας. Σε ό,τι αφορά στη κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος, το γεγονός πως σε καµία περίπτωση δεν τέµνονται οι καµπύλες Lorenz για το 2009 και το 2013 µας επιτρέπει να αξιολογήσουµε αυτές που βρίσκονται πλησιέστερα στη γραµµή πλήρους ισότητας ως λιγότερο άνισες. Το βασικό συµπέρασµα το οποίο προκύπτει είναι πως παρατηρείται αύξηση της ανισότητας το 2013 σε επίπεδο κατανοµής εισοδήµατος. Η κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος το 2009 είναι σαφώς λιγότερο άνιση καθώς βρίσκεται εγγύτερα στη γραµµή της πλήρους ισότητας. Από την άλλη, οι καµπύλες Lorenz για την κατανοµή της ισοδύναµης καταναλωτικής δαπάνης δεν µας επιτρέπουν να εξάγουµε απόλυτα ασφαλή συµπεράσµατα µολονότι, φαίνεται πως το 2013 η ανισότητα έχει αυξηθεί. Αθροιστικό µερίδιο εισοδήµατος Αθροιστικό µερίδιο πληθυσµού Σχήµα 9: Καµπύλες Lorenz της κατανοµής του ισοδ. εισοδήµατος 2009 και 2013 (Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ) Ισότητα 100 Αθροιστικό µερίδιο κατανάλωσης Αθροιστικό µερίδιο πληθυσµού Ισότητα 27

28 Σχήµα 10: Καµπύλες Lorenz της κατανοµής ισοδ. δαπάνης 2009 και 2013 (Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ). 4.3 Εκτίµηση δεικτών ανισότητας Στην ενότητα αυτή επιχειρείται η εκτίµηση των δεικτών ανισότητας που παρουσιάστηκαν στο Πρώτο Μέροςτόσο για το 2009 όσο και για το Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται οι επιλεγµένοι δείκτες ανισότητας, αξιοποιώντας τα πρωτογενή στοιχεία των ΕΟΠ, για το συνολικό ισοδύναµο εισόδηµα και την συνολική ισοδύναµη καταναλωτική δαπάνη. Προφανώς, οι µεταβολές στο επίπεδο ανισότητας εξαρτώνται τόσο από την κατανοµή που εξετάζεται όσο και από τον δείκτη ανισότητας που επιλέγεται κάθε φορά. Για τη µέτρηση της ανισότητας χρησιµοποιήθηκαν οι δείκτες Gini (G), οι δείκτες Atkinson (a=0.5 &a=2), η µέση απόκλιση λογαρίθµων (Ν), και ο δείκτης Theil (T). Στις παρενθέσεις αναγράφεται η διαφορά κάθε δείκτη από τον αντίστοιχο το Πίνακας 3: Εκτίµηση δεικτών ανισότητας (Πηγή:Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ) ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 Εισόδηµα απάνη Εισόδηµα απάνη Gini 0,316 0,296 0,363 0,319 (0,047) (0,023) Atkinson (0.5) 0,08 0,07 0,118 0,083 (0,038) (0,013) Atkinson (2) 0,284 0,237 0,538 0,256 (0,254) (0,019) Theil 0,17 0,146 0,25 0,185 (0,08) (0,036) Ν 0,166 0,141 0,27 0,165 (0,104) (0,024) Καταρχήν, όπως αναµενόταν, όποια από τις δύο κατανοµές και να συγκρίνουµε (εισοδήµατος, συνολικής δαπάνης) µπορούµε εύκολα να συµπεράνουµε πως όλοι οι χρησιµοποιούµενοι δείκτες ανισότητας το 2013 έχουν αυξηθεί. Εύκολα προκύπτει όµως το συµπέρασµα, πως τα χαµηλότερα επίπεδα ανισότητας τα παρουσιάζει η κατανοµή της συνολικής καταναλωτικής δαπάνης, καθώς για κάθε µία από τις δύο ΕΟΠ οι τιµές όλων των δεικτών είναι χαµηλότερες από τους αντίστοιχους δείκτες της άλλης κατανοµής. Από την άλλη, το 2009 τα υψηλότερα επίπεδα ανισότητας παρουσιάζει η κατανοµή του συνολικού ισοδύναµου εισοδήµατος. 28

29 Σηµαντική αύξηση στους δείκτες ανισότητας καταγράφεται το 2013 στην κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος. Συγκεκριµένα, το 2013 σε σύγκριση µε το έχουµε κατακόρυφη αύξηση των δεικτών ανισότητας. Το 2013 (2009) οι δείκτες G, A(0.5), A(2), T, N, εκτιµώνται σε 0.363, 0.118, 0.538, 0.25, 0.27 (0.316, 0.08, 0.284, 0.17, 0.166) αντίστοιχα. Μεγαλύτερες µεταβολές παρουσιάζουν δείκτες µε µεγαλύτερη ευαισθησία σε µεταβολές στα άκρα της κατανοµής: ο δείκτης Atkinson µε δείκτη αποστροφής στην ανισότητα ίσο µε 2 αυξήθηκε περισσότερο από 89%, η µέση λογαριθµική απόκλιση (Ν) 62%, ενώµικρότερη µεταβολή παρουσιάζει ο δείκτης Gini, που είναι περισσότερο ευαίσθητος σε µεταβιβάσεις γύρω από τη διάµεσο.τα παραπάνω αποτελέσµατα επιβεβαιώνουν την εικόνα των καµπυλών Lorenz, αποδεικνύοντας πως η κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος είναι περισσότερο ίση το 2009 από ότι το Από την άλλη, η χρήση της καταναλωτικής δαπάνης των νοικοκυριών, αν και µεταβάλλεται διαχρονικά, είναι καλύτερη γιατί υποδεικνύει το επίπεδο ευηµερίας και είναι θεωρείται ένα είδος µόνιµου εισοδήµατος. Συνεπώς, αντικατοπτρίζει καλύτερα των πραγµατική κατάσταση που βιώνουν τα νοικοκυριάσε ό,τι αφορά την κατανοµή αυτή, οι εκτιµώµενοι δείκτες ανισότητας παρουσιάζουν µεν αύξηση, µικρότερης όµως κλίµακας το 2013 (η µεγαλύτερη αύξηση παρατηρείται στο δείκτη του Theil, σχεδόν 27%). Έτσι, οι δείκτες G, A(0.5), A(2), T, N λαµβάνουν αντίστοιχα το 2009 τις τιµές 0.296, 0.07, 0.237, 0.17, έναντι 0.319, 0.083, 0.256, 0.185, 0,165 το Προκειµένου να υπάρξει σφαιρικότητα ως προς τη µεταβολή της ανισότητας το 2009 και έπειτα, θα επιχειρηθεί η µέτρηση της ανισότητας χρησιµοποιώντας στοιχεία της κατανοµής ισοδύναµης δαπάνης των νοικοκυριών µόνο από αγορές που πραγµατοποίησε, αφαιρώντας δηλαδή τα τεκµαρτά στοιχεία. Από τον πίνακα 4 προκύπτει πώς η συγκεκριµένη κατανοµή εµφανίζει και τα υψηλότερα επίπεδα ανισότητας τόσο το 2009 όσο και το Έτσι, οι δείκτες G, A(0.5), A(2), T, N για το 2009 (2013) διαµορφώνονται ως εξής: 0,335, 0,09, 0,304, 0,194, 0,186 (0,381, 0,122, 0,363, 0,281, 0,244) αντίστοιχα. Μεγαλύτερη αύξηση το 2013 καταγράφεται στον πρώτο δείκτη του Theil και ακολουθεί ο δείκτης Αtkinson (0.5). Πίνακας 4: Ισοδύναµη δαπάνη νοικοκυριών µόνο από αγορές (Πηγή:Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ). 29

30 ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 Gini 0,335 0,381 Atkinson (0.5) 0,09 0,122 Atkinson (2) 0,304 0,363 Theil 0,194 0,281 Ν 0,186 0,244 Συµπερασµατικά, προκύπτει σηµαντική άνοδος της συνολικής ανισότητας µετά το ξέσπασµα της πρόσφατης οικονοµικής κρίσης όποια και από τις τρεις κατανοµές και αν εξετάσουµε, η οποία λαµβάνει εµφανώς εντονότερες διαστάσεις βάσει της κατανοµής της ισοδύναµης δαπάνης µόνο από αγορές (χωρίς τα τεκµαρτά στοιχεία). Χαµηλότερη ανισότητα προκύπτει από τα στοιχεία της ισοδύναµης συνολικής δαπάνης. 4.4 ιάσπαση Ανισότητας ως προς διάφορα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών Στην ενότητα αυτή, επιχειρείται η διάσπαση της συνολικής ανισότητας ως προς τα διάφορα χαρακτηριστικά του πληθυσµού, σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος και της ισοδύναµης δαπάνης, κατόπιν επεξεργασίας των στοιχείων των ΕΟΠ. Ως κριτήριο οµαδοποίησης του πληθυσµού θα χρησιµοποιηθεί το επίπεδο εκπαίδευσης, ο δηµογραφικός τύπος του νοικοκυριού και η ηλικία του αρχηγού του νοικοκυριού.η διάσπασης την ανισότητας θα γίνει βάσει των δύο δεικτών του Thell, Τ και Ν. Στις παρενθέσεις δίνεται η ποσοστιαία συµβολή της εντος οµάδας ανισότητας της κάθε οµάδας στη συνολική ανισότητας, ανάλογα µε το δείκτη που χρησιµοποιείται και ισούται µε 100(n i m i /nm)ti/tκαι 100(n i /n)ν i /Ν( όπου i: η κάθε οµάδα, n: πληθ. µερίδιο m: µέσο εισόδηµα και Ti,Ν i : οι τιµές του εκάστοτε δείκτη ανισότητας σε κάθε υπο-οµάδα). Στους πίνακες 5α και 5β παρουσιάζεται η διάσπαση της ανισότητας ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης του αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε τις δύο κατανοµές για το 2009 και το Συγκεκριµένα, ο πληθυσµός οµαδοποιείται σε αυτούς που είναι έως απόφοιτοι δηµοτικού, σε αυτούς που είναι έως απόφοιτοι λυκείου και τρίτον, σε όσους είναι τουλάχιστον κάτοχοι πτυχίου τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. Καταρχήν, σε καµία από τις δύο εξεταζόµενες χρονιές δεν έχουµε σηµαντικές µεταβολές στα πληθυσµιακά µερίδια κάθε οµάδας, ενώ οι κάτοχοι πανεπιστηµιακού τίτλου µειοψηφούν τόσο το 2009 (19,9%) όσο και το 2013 (20,1%). Επιπλέον, όποια 30

31 από τις δύο κατανοµές και αν εξετάσουµε παρατηρούµε θετική συσχέτιση της εκπαίδευσης του αρχηγού του νοικοκυριού και του µέσου σχετικού ισοδύναµου εισοδήµατος και ισοδύναµης δαπάνης. Για παράδειγµα, και από τις δύο ΕΟΠ, φαίνεται πως η µέση σχετική καταναλωτική δαπάνη όσων είναι τουλάχιστον απόφοιτοι τριτοβάθµιας εκπαίδευσης είναι σχεδόν διπλάσια από όσους έχουν τελειώσει έως ηµοτικό. Οι µέσες σχετικές δαπάνες των δύο κατανοµών δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες µεταβολές µεταξύ των ΕΟΠ. Με µία πρώτη µατιά συµπεραίνουµε πως οι δύο δείκτες που χρησιµοποιήθηκαν δίνουν κοντινά αποτελέσµατα για τη συνεισφορά των εντός οµάδων ανισοτήτων στη συνολική ανισότητα. Επιπλέον, τα επίπεδα ανισότητας εντός των εκπαιδευτικών οµάδων είναι γενικά χαµηλότερα από το µέγεθος της ανισότητας στο σύνολο της χώρας, µε εξαίρεση τους απόφοιτους Λυκείου (Τ=0,27 Ν=0,295) και Πανεπιστηµίου (µόνο για τον δείκτη Ν=0,293) σύµφωνα την κατανοµή εισοδήµατος του Το 2009, οι δύο κατανοµές δίνουν κοντινά αποτελέσµατα ως προς τη δοµή της ανισότητας. Συγκεκριµένα, από την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος φαίνεται πως περισσότερο από 18% της συνολικής ανισότητας οφείλεται σε ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ των διάφορων πληθυσµιακών οµάδων. Το αντίστοιχο ποσοστό για την κατανοµή της ισοδύναµης καταναλωτικής δαπάνης είναι 21,5% βάσει Τ και 22,4% βάσει Ν. Από την άλλη, η κατάσταση φαίνεται να διαφοροποιείται κάπως το Έτσι, και από τις δύο κατανοµές, προκύπτει αύξηση του ποσοστού εκείνου που αποδίδει την συνολική ανισότητα στις εντός οµάδων ανισότητες. Από τα στοιχεία ισοδύναµης δαπάνης φαίνεται πως το 13,4% ή 14,5%, βάσει Τ ή Ν αντίστοιχα, της συνολικής ανισότητας αποδίδεται σε ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ των διαφορετικών επιπέδων εκπαίδευσης. Ωστόσο, από την κατανοµή ισοδύναµου εισοδήµατος την ίδια χρονιά µόλις ένα 5% εξηγείται σε από τις ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ των οµάδων. Γενικά, σηµαντική άνοδος στους δείκτες ανισότητας, καταγράφεται το 2013 στους αποφοίτους δευτεροβάθµιας, γεγονός που ενδεχοµένως εξηγείται από το γεγονός πως αυτή η κοινωνική οµάδα έχει πληγεί ιδιαιτέρως από την σφοδρή αύξηση της ανεργίας (Andriopoulou, Karakitsios, Tsakloglou, 2017) 31

32 Συµπεραίνοντας, ένα σηµαντικό µέρος της συνολικής ανισότητας οφείλεται σε ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ των τριών οµάδων γεγονός που επιβεβαιώνεται και από άλλες µελέτες.οι εκπαιδευτικές ανισότητες είναι στενά συνδεδεµένες µε τις οικονοµικές ανισότητες µε αποτέλεσµα τη σηµαντική µείωση της συνολικής ανισότητας όταν ασκούντα κοινωνικές πολιτικές µείωσης των εκπαιδευτικών ανισοτήτων.ωστόσο, το 2013 που παρατηρείται µείωση του ποσοστού εκείνου που εξηγεί την συνολική ανισότητα ως προς τις µεταξύ οµάδων ανισότητες (ιδίως ως προς το ισοδύναµο εισόδηµα)που ενδεχοµένως εξηγείται από την εκτόξευση της ανεργίας εκείνη τη χρονιά. Στους πίνακες 6α και 6β διερευνάται η διάσπαση της συνολικής ανισότητας ως προς το δηµογραφικό τύπο του νοικοκυριού, σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος και της ισοδύναµης δαπάνης αντίστοιχα. Έτσι, ο πληθυσµός χωρίστηκε σε εννέα ερευνητικά ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσες οµάδες: σε άτοµα που ζουν µόνα τους έως 64 χρονών και άνω των 65 χρόνων, σε ζευγάρια χωρίς παιδί ανάλογα την ηλικία του αρχηγού του νοικοκυριού, σε ζευγάρια µε παιδιά, σε µονογονεϊκά νοικοκυριά και σε άλλα νοικοκυριά. Ξεκινώντας από την κατανοµή το ισοδύναµου εισοδήµατος, παρατηρούµε πως το 2009 οι ηλικιωµένοι που ζούνε µόνοι τους εµφανίζουν το χαµηλότερο µέσο ισοδύναµο εισόδηµα και µάλιστα 36,1% χαµηλότερο από τα άτοµα κάτω των 64 χρόνων που ζούνε µόνα τους. Από την άλλη, το 2013 το χαµηλότερο µέσο εισόδηµα λαµβάνουν τα µονογονείκά νοικοκυριά και τα ζευγάρια µε τουλάχιστον τρία παιδιά. Αντίστοιχα, τις υψηλότερες µέσες τιµές, τόσο το 2009 όσο και το 2013, παρουσιάζουν τα νεότερα ζευγάρια µε ένα παιδί και ακολουθούν τα ζευγάρια µε ένα παιδί, τα οποία ενδεικτικά, το 2013 λαµβάνουν 49,4% υψηλότερο µέσο εισόδηµα από τα ζευγάρια µε τρία παιδιά και άνω. Αξίζει να σηµειωθεί πως για τα ζευγάρια µε παιδιά, παρατηρείται αρνητική σχέση του πλήθους των παιδιών και των µέσων τιµών και για τις δύο ΕΟΠ, όποια από τις δύο κατανοµές και αν εξετάσουµε. Επίσης, η σηµαντικότερη µείωση του µέσου σχετικού εισοδήµατος, µεταξύ των δύο ΕΟΠ, παρουσιάζεται στις µονογονεϊκές οικογένειες ενώ το 2013 όσοι ζούνε µόνοι τους άνω των 65 αλλά και τα ηλικιωµένα ζευγάρια χωρίς παιδιά, φαίνεται να αυξάνουν σηµαντικά το µέσο σχετικό εισόδηµά τους. 32

33 Το 2009 µεγαλύτερη ανισότητα, σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος, βιώνουν τα άτοµα έως 65 χρονών που ζούνε µόνα τους (Τ=0,207 & Ν=0,207) και ακολουθούν τα ζευγάρια µε ένα παιδί (Τ=0,182 & Ν=0,179) και τα ζευγάρια µε δύο παιδιά (Τ=0,19& Ν=0,174). Ωστόσο, η µεγαλύτερη συνεισφορά στη συνολική ανισότητα προέρχεται από τα ζευγάρια χωρίς παιδία µε αρχηγό νεότερο των 65 χρόνων και τα άλλα νοικοκυριά, πράγµα. Το 2013 η υψηλότερη εντός οµάδων ανισότητα παρουσιάζεται στις µονογονεϊκές οικογένειες (Τ=0,423 & Ν=0,567) και ακολουθούν τα ζευγάρια µε ένα παιδί (Τ=0,338& Ν=0,311) και τα νεότερα άτοµα που µένουν µόνα τους (Τ=0,316& Ν=0,439). Σηµαντική συνεισφορά, το 2013, έχουν και πάλι ζευγάρια, µε νεότερο αρχηγό, χωρίς παιδιά αλλά και τα άτοµα έως 65 χρονών που ζουν µόνα τους, ιδίως ως προς τον δείκτη Ν. Καταλήγοντας, µε βάση την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος, και πάλι η συνολική ανισότητα ερµηνεύεται µε κυρίως από τις ανισότητες που υπάρχουν εντός των οµάδων. Ειδικότερα, το 2009 περίπου 95% της συνολικής ανισότητας ερµηνεύεται από ανισότητες που υπάρχουν εντός αυτών των οχτώ δηµογραφικών οµάδων, ανεξάρτητα από το δείκτη που εξετάζεται. Το ποσοστό αυτό αυξάνεται και άλλο το 2013 και φτάνει το 99,13% βάσει του Τ και 99,19% βάσει του Ν. Από τα αποτελέσµατα της διάσπασης της συνολικής ανισότητας σύµφωνα µε την κατανοµή της ισοδύναµης καταναλωτικής δαπάνης, όπως παρουσιάζεται στον πίνακα6α, παρατηρούµε πως το 2009 µεγαλύτερη ανισότητα βιώνουν τα ζευγάρια χωρίς παιδιά (Τ=0,141 & Ν=0,143 µε νεότερο αρχηγό και Τ=0,144 & Ν=0,136 µε αρχηγό 65 χρονών και άνω) και τα άτοµα έως 65 χρονών που ζούνε µόνα τους (Τ=0,153 & Ν=0,151). Το 2013 µεγαλύτερη εντός οµάδων ανισότητα αντιµετωπίζουν τα ζευγάρια µε τρία παιδιά και άνω (Τ=0,279 & Ν=0,224), τα ζευγάρια µε ένα παιδί (Τ=0,221 & Ν=0,198) και ακολουθούν οι µονογονεϊκές οικογένειες(τ=0,201 & Ν=0,172). Τα ζευγάρια χωρίς παιδί, µε νεότερο αρχηγό, συνεισφέρουν περισσότερο στη συνολική ανισότητα και από τις οχτώ πρώτες οµάδες και ακολουθούν τα άτοµα που ζούνε µόνα τους έως 65 χρονών, τόσο το 2009 όσο και το Αν και το 2013 έχουµε αύξηση της συνολικής ανισότητας εντούτοις, οι µέσες σχετικές καταναλωτικές δαπάνες παρουσιάζουν µικρές αυξήσεις µε εξαίρεση τα ζευγάρια χωρίς παιδιά και τα άλλα νοικοκυριά. Παρά την µικρή αύξηση, τα 33

34 ηλικιωµένα µοναχικά άτοµα, εµφανίζουν τις χαµηλότερες µέσες δαπάνες και στις δύο ΕΟΠ συγκριτικά το 2013 οι νεότεροι που ζουν µόνοι τους παρουσιάζουν 41% υψηλότερη µέση δαπάνη, όπως επίσης και τα ζευγάρια χωρίς παιδιά µε ηλικιωµένο αρχηγό. Επίσης, υψηλότερες µέσες δαπάνες τόσο το 2009 όσο και το 2013 αποτυπώνονται στους νεότερους που ζούνε µόνοι έως 65 χρονών (1,17) και ακολουθούν τα ζευγάρια µε ένα παιδί (1,11 και 1,16 αντίστοιχα) και τα µονογονεικά νοικοκυριά τα οποία φαίνεται να απολαµβάνουν ένα σχετικά καλό βιοτικό επίπεδο σύµφωνα µε την κατανοµή ισοδύναµης δαπάνης. Επιπλέον, το 2013 τόσο βάσει του δείκτη Τ όσο και του Ν η ανισότητα εντός των τεσσάρων πρώτων οµάδων και εντός των ζευγαριών µε δύο παιδιά είναι χαµηλότερη της συνολικής ανισότητας. Ανεξάρτητα από το χρησιµοποιούµενο δείκτη λοιπόν φαίνεται πως, σύµφωνα την κατανοµή ισοδύναµης δαπάνης, η συνολική ανισότητα πηγάζει και πάλι από διαφορές εντός των εννέα οµάδων. Συγκεκριµένα, η συνεισφορά της ανισότητας µεταξύ των οµάδων φτάνει το 6,85% ως προς το δείκτη Τ ή 7,38% ως προς τον δείκτη Ν το Το 2013 η µεταξύ των οµάδων ανισότητα εξηγεί µόλις το 4,1-4,47% της συνολικής ανισότητας. Στους πίνακες 7α και 7β παρουσιάζεται η διάσπαση της ανισότητας µε βάση την ηλικιακή οµάδα του αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή την κατανοµή ισοδύναµου εισοδήµατος και ισοδύναµης δαπάνης αντίστοιχα. Αρχικά από τα µέσα ισοδύναµα εισοδήµατα, σε δυσµενέστερη θέση φαίνεται να βρίσκονται τα νεότερα άτοµα έως 34 ετών και σε ευνοϊκότερη τα άτοµα τόσο το 2009 όσο και το Μάλιστα, το 2009 (2013) η ηλικιακή οµάδα λαµβάνει 35,7% (39,5%) υψηλότερο µέσο σχετικό εισόδηµα από τη νεότερη οµάδα. Επιπλέον, το 2013 η µόνη οµάδα η οποία αυξάνει και µάλιστα σηµαντικά τα µέσα εισοδήµατά της είναι αυτή των 65 και άνω. Από την άλλη, χαµηλότερες µέσες σχετικές δαπάνες παρουσιάζουν τα άτοµα 65 ετών και άνω και στις δύο ΕΟΠ, ενώ υψηλότερες τα άτοµα το 2009 και οι νεότεροι, έως 34 ετών, το Με εξαίρεση τους πιο ηλικιωµένους, όλες οι άλλες οµάδες παρουσιάζουν υψηλότερες µέσες δαπάνες από το γενικό µέσο όρο κάθε έτους. Με βάση την κατανοµή ισοδύναµου εισοδήµατος, µεγαλύτερη ανισότητα το 2009 παρατηρείται εντός των οµάδων (Τ=0,183& Ν=0,176) και (Τ=0,17& 34

35 Ν=0,178). Αντίθετα, το 2013 υψηλότερη ανισότητα καταγράφεται στα άτοµα έως 35 ετών (Τ=0,307& Ν=0,459) και στην οµάδα (Τ=0,316& Ν=0,333). Μάλιστα, από τη διάσπαση του δείκτη Ν το 2013 φαίνεται προκύπτει πως η ανισότητα εντός των νεότερων ο δείκτης λαµβάνει την υψηλότερη τιµή του - είναι 70,3% υψηλότερη της συνολικής ανισότητας. Υψηλότερη συνεισφορά στη συνολική ανισότητα έχουν τα άτοµα άνω των 65 ετών, περίπου 25% βάσει Τ και 30% βάσει Ν και για τις δύο κατανοµές. Από την άλλη, µε βάση την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος το 2013, υψηλότερη συνεισφορά στη συνολική ανισότητα έχουν τα άτοµα άνω των 65 ετών (26,9% βάσει του δείκτη Τ και 21,8% βάσει του Ν) και η οµάδα (περίπου 30% και για τους δύο δείκτες). Την ίδια χρονιά µε βάση την κατανοµή ισοδύναµης δαπάνης, µεγαλύτερη συνεισφορά έχουν και πάλι τα άτοµα άνω των 65 ετών (25,2% και 28,2% ως προς Τ και Ν αντίστοιχα) και ακολουθούν οι ηλικιακές οµάδες και µε ποσοστό κοντά στο 20% καθεµία. Συνολικά, η εντός οµάδων ανισότητα καθορίζει κυρίως και το επίπεδο της συνολικής ανισότητας τόσο το 2009 όσο και το Ειδικότερα, βάση της κατανοµής ισοδύναµου εισοδήµατος, η ανισότητα µεταξύ των πέντε ηλικιακών οµάδων δεν συνεισφέρει περισσότερο από 4,72% (4,93%) βάσει του δείκτη Τ (Ν) το 2009, ενώ το 2013 µόλις 1,5% της συνολικής ανισότητας εξηγείται από ανισότητες µεταξύ των οµάδων. Από την κατανοµή ισοδύναµης δαπάνης προκύπτει πως το ποσοστό αυτό είναι σχετικά υψηλότερο το 2009 (7,27% και 7,77% ως προς Τ και Ν αντίστοιχα) ενώ το 2013 µειώνεται αρκετά: 2,85% ως προς Τ και 3,28% ως προς Ν. Από όλη την παραπάνω ανάλυση σχετικά µε τη διάσπαση της συνολικής ανισότητας στα διάφορα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών προκύπτει ξεκάθαρα πως η ανισότητα προέρχεται κυρίως από ανισότητες που υπάρχουν εντός των διάφορων οµάδων του πληθυσµού παρά µεταξύ τους. Το ανωτέρω συµπέρασµα επιβεβαιώνεται από αρκετές µελέτες όπως Tsakloglou (1989), Μητράκος (2000), Μητράκος και Τσακλόγλου (2011), Andriopoulou, Karakitsios, Tsakloglou (2017). Μόνο η διαφορά του επίπεδου εκπαίδευσης του αρχηγού του νοικοκυριού µπορεί να εξηγήσει ένα σηµαντικό µέρος της συνολικής ανισότητας και σε καµία άλλη οµαδοποίηση δεν ξεπερνά το 8%Το 2013 µάλιστα, η συνεισφορά των εντός οµάδων ανισοτήτων στη συνολική ανισότητα αυξάνεται ακόµα περισσότερο σε σύγκριση µε το

36 36

37 Πίνακας 5α: ιάσπαση ανισότητας ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης τους αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδ. εισοδήµατος. ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 Μέσο Μέσο ΕΠΙΠΕ Ο ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Πληθυσµ. Πληθυσµ. σχετικό Τ Ν σχετικό Τ Ν Μερίδιο µερίδιο εισόδηµα εισόδηµα 0,124 0,124 0,195 0,189 Μέχρι και απολυτήριο ηµοτικού 0,401 0,752 0,37 0,835 (21,9) (29,7) (24,2) (26,1) 0,141 0,139 0,27 0,295 Απολυτήριο Λυκείου 0,4 1,025 0,43 0,993 Τουλάχιστον κάτοχος πτυχίου Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης 0,199 1,446 (34,04) 0,154 (25,9) (33,4) 0,157 (18,4) 0,2 1,312 (45,9) 0,225 (23,9) (46,8) 0,293 (21,7) Ανισότητα εντός οµάδων 81,92% 81,83% 94,08% 94,71% Ανισότητα µεταξύ οµάδων 18,08% 18,17% 5,92% 5,29% Σύνολο χώρας 1 0,17 0, ,249 0,27 Πίνακας 5β: ιάσπαση ανισότητας ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης τους αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή της ισοδ. καταναλωτικής δαπάνης ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 Μέση ΕΠΙΠΕ Ο ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Μέση Πληθυσµ. Πληθυσµ. σχετικήκατα Τ Ν σχετικήκατ Τ Μερίδιο µερίδιο νάλωση ανάλωση 0,111 0,104 0,143 Μέχρι και απολυτήριο ηµοτικού 0,401 0,726 0,37 0,768 (22) (29,4) (22,1) 0,119 0,115 0,168 Απολυτήριο Λυκείου 0,4 1,079 0,43 1,019 Τουλάχιστον κάτοχος πτυχίου Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης 0,199 1,390 (35,2) 0,113 (21,3) (32,5) 0,111 (15,6) 0,2 1,386 (39,9) 0,64 (24,8) Ν 0,121 (27,3) 0,151 (39,3) 0,154 (18,9) Ανισότητα εντός οµάδων 78,5% 77,6% 86,8% 85,5% Ανισότητα µεταξύ οµάδων 21,5% 22,4% 13,4% 14,5% Σύνολο χώρας 1 0,146 0, ,184 0,164 37

38 Πίνακας 6α: ιάσπαση ανισότητας ως προς το δηµογραφικό τύπο του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδύναµου εισοδήµατος. ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 ΤΥΠΟΣ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ Πληθυσµ. Μέσο σχετ. Πληθυσµ. Μέσο σχετ. Τ Ν Μερίδιο εισόδηµα µερίδιο εισόδηµα Τ Ν Ένα άτοµο έως 65 χρονών 0,10 0,984 0,207 0,207 0, ,14 0,969 (11,61) (12,02) (17,14) (22,76) Ένα άτοµο άνω των 65 χρονών 0,11 0,724 0,156 0,147 0, ,11 0,961 (6,99) (9,28) (10,31) (8,33) Ζευγάρι χωρίς παιδί 0,13 1,123 0,156 0,165 0, ,14 1,046 (13,19) (12,69) (12,95) (13,74) Ζευγάρι χωρίς παιδί (αρχηγός 0,144 0,133 0,148 0,139 0,15 0,885 0,15 1,047 άνω των 65) (11,18) (11,89) (9,28) (7,69) Ζευγάρι µε ένα παιδί 0,07 1,084 0,182 0,179 0, ,05 1,182 (8,15) (7,55) (8,67) (6,26) Ζευγάρι µε δύο παιδια 0,09 0,975 0,190 0,174 0, ,04 1,039 (10,22) (9,79) (4,63) (4,10) Ζευγάρι µε τρία και άνω παιδιά 0,00 0,792 0,172 0,155 0, ,02 0,790 (0,37) (0,43) (2,02) (2,17) Μονογονεική Οικογενεια 0,01 0,971 0,162 0,155 0, ,01 0,765 (0,58) (0,58) (0,67) (1,09) Άλλο νοικοκυριό 0,35 1,086 0,150 0,148 0, ,33 0,967 (33,01) (30,67) (33,44) (33,05) Ανισότητα εντός οµάδων 95,29% 94,89% 99,13% 99,19% Ανισότητα µεταξύ οµάδων 4,71% 5,11% 0,87% 0,81% Σύνολο χώρας 1 0,17 0, ,249 0,27 38

39 Πίνακας 6β: ιάσπαση ανισότητας ως προς το δηµογραφικό τύπο του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδ. καταναλωτικής δαπάνης ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 ΤΥΠΟΣ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ Πληθυσµ. Μέση σχετ. Πληθυσµ. Μέση σχετ. Τ Ν Μερίδιο δαπάνη µερίδιο δαπάνη Τ Ν Ένα άτοµο έως 65 χρονών 0,10 1,168 0,153 0,151 0,154 0,144 0,14 (11,92) (10,43) 1,174 (13,78) (12,32) Ένα άτοµο άνω των 65 χρονών 0,11 0,762 0,143 0,130 0,133 0,121 0,11 (7,84) (9,65) 0,835 (6,85) (8,4) Ζευγάρι χωρίς παιδί 0,13 1,156 0,141 0,143 0,172 0,158 0,14 (14,33) (12,97) 1,079 (14,54) (13,84) Ζευγάρι χωρίς παιδί (αρχηγός 0,144 0,136 0,138 0,122 0,15 0,796 0,15 άνω των 65) (11,54) (14,17) 0,838 (9,19) (10,84) Ζευγάρι µε ένα παιδί 0,07 1,114 0,124 0,129 0,221 0,198 0,05 (6,75) (6,52) 1,162 (7,45) (6,44) Ζευγάρι µε δύο παιδια 0,09 1,035 0,118 0,111 0,168 0,158 0,04 (7,94) (7,46) 1,108 (4,58) (4,38) Ζευγάρι µε τρία και άνω παιδιά 0,00 0,895 0,130 0,135 0,279 0,224 0,02 (0,38) (0,45) 0,909 (2,81) (2,79) Μονογονεική Οικογενεια 0,01 1,145 0,068 0,068 0,201 0,172 0,01 (0,33) (0,3) 1,160 (0,73) (0,61) Άλλο νοικοκυριό 0,35 1,020 0,134 0,126 0,207 0,180 0,33 (32,12) (30,69) 0,982 (35,97) (35,92) Ανισότητα εντός οµάδων 93,15% 92,62% 95,9% 95,53% Ανισότητα µεταξύ οµάδων 6,85% 7,38% 4,1% 4,47% Σύνολο χώρας 1 0,146 0, ,184 0,164 39

40 Πίνακας 7α: ιάσπαση ανισότητας ως προς την ηλικία τους αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδ. εισοδήµατος. ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑ Α Πληθυσµ. Μέσο σχετ. Πληθυσµ. Μέσο σχετ. Τ Ν Μερίδιο εισόδηµα µερίδιο εισόδηµα Τ Ν Έως 34 0,12 0,840 0,142 0,138 0,307 0,459 0,10 0,760 (8,73) (10,27) (9,46) (17,22) ,18 1,071 0,184 0,176 0,286 0,301 0,18 1,029 (21,11) (19,26) (21,08) (19,96) ,19 1,126 0,159 0,161 0,316 0,333 0,19 0,993 (19,99) (18,33) (23,7) (23,25) ,18 1,140 0,170 0,178 0,214 0,230 0,19 1,060 (20,44) (19,16) (17,36) (16,32) 65 και άνω 0,32 0,870 0,151 0,145 0,191 0,171 0,34 1,026 (24,97) (28,05) (26,91) (21,76) Ανισότητα εντός οµάδων 95,24% 95,07% 98,51% 98,51% Ανισότητα µεταξύ οµάδων 4,76% 4,93% 1,49% 1,48% Σύνολο χώρας 1 0,17 0, ,249 0,27 Πίνακας 7β: ιάσπαση ανισότητας ως προς την ηλικία του αρχηγού του νοικοκυριού σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδ. καταναλωτικής δαπάνης ΕΟΠ 2009 ΕΟΠ 2013 ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑ Α Πληθυσµ. Μέση σχετ. Πληθυσµ. Μέση σχετ. Τ Ν Μερίδιο δαπάνη µερίδιο δαπάνη Τ Ν Έως 34 0,12 1,002 0,104 0,104 0,196 0,181 0,10 1,107 (8,81) (9,09) (12,23) (11,39) ,18 1,094 0,133 0,129 0,178 0,163 0,18 1,087 (18,36) (16,86) (18,74) (17,74) ,19 1,167 0,136 0,133 0,188 0,170 0,19 1,053 (20,5) (17,75) (20,31) (19,45) ,18 1,080 0,146 0,142 0,190 0,173 0,19 1,057 (19,48) (18,16) (20,67) (19,9) 65 και άνω 0,32 0,802 0,145 0,134 0,160 0,137 0,34 0,860 (25,59) (30,38) (25,20) (28,23) Ανισότητα εντός οµάδων 92,73% 92,23% 97,15% 96,72 Ανισότητα µεταξύ οµάδων 7,27% 7,77% 2,85% 3,28 Σύνολο χώρας 1 0,146 0, ,184 0,164 40

41 5. Μέτρηση της Φτώχειας στην Ελλάδα µεταξύ 2009 και είκτες φτώχειας Στην παρούσα ενότητα θα µελετηθεί η διάσταση της φτώχειας στην Ελληνική κοινωνία µετά το ξέσπασµα της οικονοµικής κρίσης, και αξίζει να δούµε κατά πόσο οι δείκτες φτώχειας επιβεβαιώνουν την αύξηση της οικονοµικής ανισότητας που παρατηρήθηκε στην προηγούµενη ανάλυση. Προκειµένου να υπολογιστεί το επίπεδο φτώχειας, ορίζεται ως σχετική γραµµή φτώχειας το 60% της διαµέσου του ισοδύναµου εισοδήµατος (δαπάνης). Έτσι, η γραµµή φτώχειας ορίζεται στα 600,5 ευρώ (710,89 ευρώ) το µήνα το 2009 και στα 434 ευρώ (556,06 ευρώ) το µήνα το 2013 σύµφωνα µε την κατανοµή ισοδύναµου εισοδήµατος (καταναλωτικής δαπάνης). Πριν τον υπολογισµό των διάφορων δεικτών, θα επιχειρηθεί να γίνει µία απεικόνιση της συνάρτησης Kernelτόσο της κατανοµής ισοδύναµου εισοδήµατος, όσο και της ισοδύναµης δαπάνης. Στα γραφήµατα 11 και 12 οι διακεκοµµένες γραµµές αντικατοπτρίζουν τη γραµµή φτώχειας του αντίστοιχου έτους. Η περιοχή αριστερά της εκάστοτε γραµµής φτώχειας παριστάνει τον πληθυσµό που θεωρείται φτωχός κάθε χρονιά ανάλογα τη χρησιµοποιούµενη κατανοµή. Όλες οι κατανοµές είναι αριστερόκυρτες και το όριο φτώχειας βρίσκεται αριστερά µε αποτέλεσµαακόµα και µικρές µεταβολές στη γραµµή φτώχειας να έχουν σηµαντικό αντίκτυπο στο πλήθος των φτωχών. Και στα δύο σχήµατα παρατηρείται µετακίνηση των κατανοµών προς τα αριστερά το

42 Σχήµα 11:Κατανοµή πυκνότηταςισοδύναµου εισοδήµατος, 2009 και 2013 (Πηγή:Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ). Σχήµα 12:Κατανοµή πυκνότητας ισοδύναµηςδαπάνης, 2009 και 2013 (Πηγή:Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ). Με σκοπό να διερευνηθεί η έκταση της φτώχειας θα υπολογιστεί ο δείκτης Foster, Greer&Thorbecke (Fosteretal) που παρουσιάστηκε στο πρώτο µέρος. Όταν η παράµετρος αποστροφής a ισούται µε 0 τότε ο δείκτης µας δίνει το ποσοστό φτώχειας. Όταν a=1 ο δείκτης Fosteretal ισούται µε το χάσµα φτώχειας. Τέλος, όταν a=2 ο δείκτης Fosteretal ισούται µε το µέσο κανονικοποιηµένο τετράγωνο του χάσµατος φτώχειας και είναι ευαίσθητος στο αριστερό άκρο της κατανοµής. Πίνακας 8: Εκτίµηση δεικτών φτώχειας σύµφωνα µε την κατανοµή ισοδύναµου εισοδήµατος (Πηγή: Επεξεργασία πρωτογενών στοιχείων ΕΟΠ). (60% διαµέσου) ΕΟΠ ΕΟΠ Ποσοστό φτώχειας 17,28% 21,18% Foster et al. (a=1) 3,63% 8,13% Foster et al. (a=2) 1.31% 4.9% Στον Πίνακα 8 παρουσιάζονται οι εκτιµήσεις των δεικτών φτώχειας που έχουν επιλεγεί, για το 2009 και το 2013, σύµφωνα µε την κατανοµή του ισοδύναµου 42