ΠEPIEXOMENA. E σαγωγc... 9 ^H îστορία τ ν âπιστημ ν στc χώρα μας Oî âπιστéμες στe Bυζάντιο. ^H îστορικc παράδοση τοü νεώτερου ëλληνισμοü...

Transcript

1

2 ΠEPIEXOMENA E σαγωγc... 9 ^H îστορία τ ν âπιστημ ν στc χώρα μας Oî âπιστéμες στe Bυζάντιο. ^H îστορικc παράδοση τοü νεώτερου ëλληνισμοü ^H âπιστημονικc σκέψη κατa τcν περίοδο τéς NεοελληνικÉς Aναγέννησης TA MAΘHMATIKA OI EΠIΣTHMEΣ THΣ ΦYΣHΣ IATPIKH Eργα âγκυκλοπαιδικéς λης Ta προεπαναστατικa περιοδικa Aντd âπιλόγου. ^H âπιστημονικc σκέψη μετa τcν Eπανάσταση Συντομογραφίες Πίνακες çνομάτων

3 OI EΠΙΣΤHΜΕΣ ΣΤO BΥΖΑΝΤΙΟ H IΣΤΟΡΙΚH ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟY ΝΕΩΤΕΡΟΥ EΛΛΗΝΙΣΜΟY Aéτοκρατορία τéς Kίνας, 8ος α ώνας: ï νεστοριανeς îερωμένος \Aδάμ, προσφέρει τe 780 στeν αéτοκράτορα Tάνγκ κάποια χειρόγραφα, μεταξf τ ν ïποίων τe ου-mέν (τέσσερα βιβλία) κάποιου Tου-λι-γιου-σοÜ. Πρόσφατα àποδείχτηκε τι πρόκειται γιa τcν Tετράβιβλο τοü Πτολεμαίου, καd τι τe ùνομα τοü γνωστοü àστρονόμου μεταφέρθηκε παραφθαρμένο στa κινέζικα. Bαγδάτη, 9ος α ώνας: ï σοφeς Tάμπιτ Mπ-Kούρα (Tabit b. Qurra) τοü λογίου κύκλου τοü MπανοÜ MουσÄ πéρξε πολυγραφότατος. TοÜ àποδίδονται πάνω àπe 30 àστρονομικa öργα. Te περιεχόμενο τ ν σων σώζονται εrναι: τa σχόλια στc Mεγίστη καd στdς ^Yποθέσεις τ ν πλανωμένων τοü Πτολεμαίου, μία âπανεξέταση τοü προβλήματος τéς âκλειπτικéς κίνησης, ποf τίθεται στe βιβλίο γ τéς Mεγίστης, μία âπανεξέταση τ ν προβλημάτων τéς λιακéς καd τéς σεληνιακéς κίνησης τοü βιβλίου δ, μελέτη τοü προβλήματος τéς ïρατότητας τéς μισελήνου, ποf δbν περιέχεται στcν ëλληνικc πραγματεία àλλa γιa τcν âπίλυση τοü ïποίου χρησιμοποιεö πτολεμαϊκbς μεθόδους, καd τέλος μελέτες γνωμόνων στηριζόμενες κυρίως στa Kωνικa τοü \Aπολλωνίου. \Iταλία, 15ος α ώνας: τe χειρόγραφο Vaticanus gr. 211 περιέχει σχόλιο καd σχέδιο ëνeς μαθηματικοü âργαλείου, μb τcν âπωνυμία τe ζεüγος \Aλ-Tουσί, τe ïποöο περιέγραψε ï ïμώνυμος Πέρσης àστρονόμος καd διευθυντcς τοü àστεροσκοπείου τéς Mάραγα τeν 13ο α ώνα καd τe ïποöο θa μποροüσε âπίσης νa συναχθεö àπe τe σχόλιο τοü Πρόκλου στe πρ το βιβλίο τ ν Στοιχείων τοü Eéκλείδη. Te ζεüγος \Aλ-Tουσd συμβαίνει νa εrναι βασικe μαθηματικe âργαλεöο τéς πλανητικéς θεωρίας τοü Kοπέρνικου, ï ïποöος γνώριζε ëλληνικa καd εrχε ταξιδέψει στcν \Iταλία. Oî τρεöς αéτές φαινομενικa àσύνδετες πληροφορίες, ποf àφοροüν τcν îστορία τ ν âπιστημ ν σb διαφορετικbς χ ρες καd περιόδους, öχουν ναν κοινe παρονομαστή: τeν ρόλο τοü Bυζαντίου ½ς πολιτισμικοü μεσολαβητé μεταξf âποχ ν, χωρ ν καd πολιτισμ ν. ^H Tετράβιβλος öφθασε στcν Kίνα μέ τοfς νεστοριανούς, ταν αéτοί, μετa τcν καταδίκη τéς Συνόδου τοü 431, âγκαταστάθηκαν στc Συρία καd τcν Περσία καd àπe âκεö προωθήθηκαν στdς \Iνδίες καd àκόμη στc μακρινc Kίνα. ^O Tάμπιτ Mπ-Kούρα γεννήθηκε περίπου τe 824 στe Xαρράν τéς \Aνω Mεσοποταμίας, περιοχc πe ôμεση βυζαντινc âπιρροή. ^H μητρική του γλώσσα qταν τa συριακa καd εrναι γνωστe τι στa συριακa πρωτομεταφράστηκαν τa ëλληνικa κείμενα καd àπe αéτc τc γλώσσα àργότερα στa àραβικά. ^O κώδικας Vaticanus gr. 211 εrναι κείμενο τοü Γρηγορίου (Γεωργίου) Xιονιάδη, προϊeν τ ν ταξιδι ν ποf öκανε στcν Περσία στa τέλη τοü 13ου καd στdς àρχbς τοü 14ου α ώνα. Oσο γιa τe κείμενο τοü Πρόκλου, πως καd σχε-

4 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 27 δeν λα τa ëλληνικa âπιστημονικa κείμενα τa ïποöα σώζονται σήμερα, οî γνωρίζοντες τa ëλληνικa εéρωπαöοι ο μανιστές, πως ï Kοπέρνικος, μποροüσαν νa τa διαβάσουν σb âξαιρετικbς âκδόσεις àπe τοfς βυζαντινοfς κώδικες ποf βρίσκονταν στcν \Iταλία, πως αéτοfς ποf ï Bησσαρίων κληροδότησε στc Mαρκιανc βιβλιοθήκη τéς Bενετίας. Παρ λο τι μεγάλο μέρος τ ν βυζαντιν ν âπιστημονικ ν χειρογράφων δbν öχει âκδοθεö καd μελετηθεö σb βάθος, μποροüμε μb àσφάλεια νa ποστηρίξουμε τι iν âξαιρέσουμε τοfς πρώτους α νες, τeν 5ο καd 6ο ταν öζησαν ï Πρόκλος καd ï Φιλόπονος, τe Bυζάντιο δbν πéρξε τόπος παραγωγéς σημαντικ ν νέων âπιστημονικ ν γνώσεων. Θa μπορούσαμε μάλιστα νa χαρακτηρίσουμε τdς βυζαντινbς âπιστéμες μετa τeν 6ο α ώνα ½ς âπιστéμες τ ν σχολιαστ ν. Σχόλια κατ àρχcν στοfς àρχαίους Eλληνες, τ ν ïποίων θεωροüν οî διοι τeν ëαυτόν τους κληρονόμο. Σχόλια àργότερα στοfς Aραβες, στοfς Πέρσες, στοfς ^Eβραίους Kαραΐτες, àκόμα καd στοfς Λατίνους. Oî Bυζαντινοd διασώζουν καd μελετοüν τa ëλληνικa κείμενα καd προσπαθοüν νa τa συμπληρώσουν καd νa τa âμπλουτίσουν σύμφωνα μb τcν âπιστήμη τ ν νεωτέρων. Aéτc μελέτη καd αéτός ï âμπλουτισμeς συνιστοüν τc σημασία τéς βυζαντινéς âπιστήμης. Πάνω àπe μία χιλιετία Aéτοκρατορία πéρξε κόμβος μεταξf âποχ ν καd γεωγραφικ ν τόπων, δηλαδc μεταξf πολιτισμ ν: διάδοση τ ν ëλληνικ ν âπιστημ ν στc μεσαιωνικc Δύση, στdς \Iνδίες, στcν Aπω \Aνατολή, στοfς Aραβες, στc Δύση τéς Aναγέννησης ποδοχc καd öπειτα διάδοση πρeς τc Δύση τéς περσικéς âπιστήμης, ποδοχc τéς ëβραϊκéς âπιστήμης καd τéς âπιστήμης τ ν Λατίνων. ^H ëλληνικc γλώσσα öπαιξε σημαντικe ρόλο σb αéτbς τdς àνταλλαγές. Γλώσσα τéς ο κουμένης στοfς πρωτοβυζαντινοfς α νες, παρέμεινε μία γλώσσα μb κüρος στοfς μεσαιωνικοfς χρόνους καd βεβαίως ξανάγινε εéρύτατα γνωστc στcν εéρωπαϊκc Aναγέννηση. Oî εéρωπαöοι ο μανιστbς μποροüσαν νa διαβάσουν τa ëλληνικa κείμενα στe πρωτότυπο àπe τοfς βυζαντινοfς κώδικες. Φυσικa τe Bυζάντιο κληροδότησε σb κάποιο βαθμe τdς âπιστημονικές του γνώσεις στeν ëλληνισμe τéς çθωμανικéς αéτοκρατορίας. Ta χειρόγραφα καd οî λίγοι λόγιοι ποf παρέμειναν, οî àνταλλαγbς μb τcν \Iταλία, α σθηση τéς κληρονομιäς, τéς συνέχειας, συντήρησαν ïρισμένες àπe αéτbς τdς γνώσεις. Tc σκυτάλη μως τéς βυζαντινéς παλαιολόγιας àναγέννησης θa τcν πάρει εéρωπαϊκc Aναγέννηση, οî γνώσεις ποf θa συντηρήσει ï ëλληνισμeς θa àρκέσουν μόλις γιa τcν πολιτισμική του âπιβίωση. ^H îστορία τ ν âπιστημ ν στe Bυζάντιο, ùντας συνυφασμένη μb τc βυζαντινc πολιτικc îστορία καd àποτελώντας μέρος τéς îστορίας τοü βυζαντινοü πολιτισμοü, μπορεö νa περιοδολογηθεö σb τρεöς öντονης δραστηριότητας περιόδους, τdς ïποöες àκολούθησαν φάσεις στασιμότητας. Aéτbς οî περίοδοι, εrναι: α. ^H πρώϊμη βυζαντινc περίοδος, ïποία μπορεö νa χωριστεö σb δύο φάσεις, αéτή τéς συνέχειας τéς (àρχαιο)ëλληνικéς âπιστήμης καd συγχρό-

5 28 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN νως τéς υîοθέτησής της àπe τeν χριστιανισμe στερα àπe àμφίπλευρη προσαρμογή. ^H περίοδος αéτc θa διαρκέσει ως τcν κρίση τéς ε κονομαχίας τeν 8 Ô α ώνα. Ta âπιστημονικa κέντρα τéς ο κουμένης, \Aθήνα καd \Aλεξάνδρεια, àνήκουν στe Bυζάντιο. Πρeς τe τέλος αéτéς τéς âποχéς, Σχολή τ ν \Aθην ν öχει παρακμάσει (σύμφωνα μb μιa παράδοση ïποία σήμερα àμφισβητεöται, ï αéτοκράτωρ \Iουστινιανeς τcν öκλεισε τe 529) καd \Aλεξάνδρεια γίνεται àραβική. β. ^H περίοδος τ ν σκοτειν ν α ώνων τéς ε κονομαχίας, περίοδος âπιστημονικéς παρακμéς. Σb αéτc τcν περίοδο öχουμε τdς πρ τες àραβικbς âπιρροές. γ. ^O πρ τος βυζαντινeς ο μανισμός, 9ος-10ος α νες - περίοδος àναγέννησης τ ν ëλληνικ ν âπιστημ ν. ^O Λέων ï Mαθηματικός (καd ï κύκλος του) δεσπόζουν αéτc τcν περίοδο στdς âπιστéμες. Ta âπιστημονικa κέντρα τéς ο κουμένης, Bαγδάτη καd Δαμασκός, βρίσκονται âκτeς τéς αéτοκρατορίας καd οî àραβικbς âπιρροbς εrναι σημαντικές. δ. 11ος α ώνας-1204, περίοδος στασιμότητας στdς âπιστéμες. ^O πλέον γνωστeς στc Δύση Bυζαντινeς λόγιος, ï Mιχαcλ Ψελλός, ζεö αéτc τcν περίοδο. ε , περίοδος àναγέννησης. Teν 14ο-15ο α., τcν περίοδο τοü δεύτερου βυζαντινοü ο μανισμοü, οî âπιστéμες θa γνωρίσουν τc μεγαλύτερή τους àκμή. Στc διάρκεια αéτéς τéς περιόδου κμασε περσικc âπιστήμη στcν Tαυρίδα καd στc Mάραγα, îσπανοποιήθηκαν οî àραβικbς âπιστéμες μb τc συγκέντρωση μιäς âπιστημονικéς κοινότητας γύρω àπe τeν βασιλιa \Aλφόνσο, κμασαν οî âπιστéμες στdς ëβραϊκbς κοινότητες τéς Προβηγκίας καd Δύση προετοιμάστηκε γιa τcν Aναγέννηση. Oλες αéτbς τdς âπιστημονικbς σχολbς θa τdς βροüμε στοfς παλαιολόγιους Bυζαντινούς. Erναι περίοδος κατa τcν ïποία πολλαπλασιάζονται τa âπιστημονικa κέντρα τéς ο κουμένης καd που τe συρρικνωμένο Bυζάντιο àποτελεö να μεγάλο σταυροδρόμι λων αéτ ν τ ν âπιστημονικ ν πολιτισμ ν. ^H πρωτοβυζαντινc περίοδος Te 378, στcν καρδιa τéς àνατολικéς ρωμαϊκéς αéτοκρατορίας, στcν Kαππαδοκία τéς Kαισαρείας, νας σπουδαöος âπίσκοπος, γνωστeς γιa τeν ρόλο του στc διαμόρφωση τοü çρθοδόξου δόγματος, ï Bασίλειος, âξεφώνησε \Eννέα ïμιλίες περd τéς ^Eξαημέρου, τdς ïποöες καd âξέδωσε. ^O βασικeς στόχος τοü Bασιλείου qταν παγίωση τοü δόγματος σb μία âποχc κατa τcν ïποία οî διαφορετικbς τάσεις ( αîρέσεις πως àποκαλέστηκαν ταν τe δόγμα παγιώθηκε) qταν πολf σχυρές, καθgς καd καταπολέμηση τ ν âξωτερικ ν âχθρ ν τοü χριστιανισμοü, τ ν âθνικ ν. Γιa τοfς λόγους αéτοfς τe κείμενό του καταφέρεται μb τcν δια δριμύτητα âναντίον

6 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 29 τ ν àριανιστ ν, τ ν μανιχαϊστ ν j τ ν ε δωλολατρ ν. Συγχρόνως, ï Bασίλειος προσπαθεö νa κωδικοποιήσει να βιβλίο, τc Γένεση, τe ïποöο εrναι ξένο στcν ëλληνικc παράδοση καd νa τe προσαρμόσει στcν τρέχουσα γιa τcν âποχή του καd τcν κοινωνική του τάξη ε κόνα τοü κόσμου. Te κείμενο αéτό, τe ïποöο εrναι τe πρ το ïλοκληρωμένο στe εrδος του (προηγούμενες ïλοκληρωμένες ^Eξαήμεραι, πως αéτc τοü Φίλωνος, εrχαν ουδαϊκc çπτικc) àποτελεö σημαντικc πηγc γιa τc μελέτη τéς âπιστημονικéς προβληματικéς τ ν πρωτοβυζαντιν ν α ώνων, ïποία συνίστατο στcν âξεύρεση ëνeς modus vivendi μεταξf τéς ëρμηνείας τ ν φυσικ ν φαινομένων àπe τcν ëλληνικc âπιστήμη, καd τéς φυσικéς φιλοσοφίας ïποία πονοεöται σb μία Bίβλο ποf εrναι âπηρεασμένη àπe τcν συμβολικc àσιατικc κοσμολογία. Λαμβάνοντας π ùψιν τc μεγάλη διάδοση τéς ^Eξαημέρου τοü Bασιλείου καθ λη τc βυζαντινc περίοδο (μόνο σον àφορä τcν εéθεία παράδοση διασώζονται πλέον τ ν 120 χειρογράφων, γραμμένων àπe τeν 9ο ως τeν 16ο α ώνα) καθgς καd τcν âπιρροc ποf ôσκησε στeν δυτικe μεσαίωνα (μεταφράστηκε στa λατινικa τe 400 καd τe 401 ï îερeς AéγουστÖνος γνώριζε τc μετάφραση), δbν θa qταν περβολικe νa σχυρισθοüμε τι τe κείμενο αéτe εrναι διαίτερα σημαντικe γιa τcν κατανόηση τéς μεσαιωνικéς âπιστήμης. ^H ^Eξαήμερος τοü Bασιλείου θa μποροüσε νa εrναι να κείμενο τéς ΣχολÉς τéς \Aλεξανδρείας : àνήκει δεολογικa στc θεολογικc τάση ποf àναπτύχθηκε àπe τeν Kλήμη καd τeν \Ωριγένη, âπηρεάστηκε àπe τa γραπτa τοü Φίλωνος καd διαφοροποιεöται σαφ ς àπe τdς ^Eξαημέρους τéς ΣχολÉς τéς \Aντιοχείας. ^O Φίλων \Aλεξανδρείας θεωρεöται ï πρ τος συγγραφέας τéς ëλληνικéς παράδοσης τοü σχολιασμοü τéς Γενέσεως. ^O Φίλων ëρμηνεύει τcν ουδαϊκc κοσμολογία βασιζόμενος στcν ëλληνικc âπιστήμη. ^O ρος ëξαήμερος εrναι δικός του, âπαναλήφθηκε àπe τeν χριστιανe συγγραφέα Θεόφιλο \Aντιοχείας ( μετa τe 181) καd καθιερώθηκε στc χριστιανικc γραμματεία àπe τeν Bασίλειο τéς Kαισαρείας. ^H βασικc διαφορa μεταξf τ ν ^Eξαημέρων τéς ΣχολÉς τéς \Aλεξανδρείας καd αéτ ν τéς \Aντιοχείας εrναι ëξéς: Oî πρ τες ëρμηνεύουν τc Γένεση μb àλληγορικe τρόπο, γιa νa τcν προσαρμόσουν στe κοσμολογικe σύστημα τοü ëλληνορωμαϊκοü πολιτισμοü (γεωκεντρικeς σφαιρικeς κόσμος, σφαιρικc γé). Oî δεύτερες τcν ëρμηνεύουν κατa λέξη, πρäγμα ποf ταιριάζει μb τdς àσιατικbς κοσμολογικbς àντιλήψεις (κόσμος διαφόρων σχημάτων, âπίπεδη γé). Γνωστe κείμενο τéς δεύτερης παράδοσης εrναι Xριστιανικc Tοπογραφία, ποf öγραψε τeν 6ο α ώνα νας çπαδeς τ ν νεστοριαν ν, ï KοσμÄς ï \Iνδικοπλεύστης. Στcν âποχc τοü Bασιλείου, ï \Iωάννης ï Xρυσόστομος ποστήριζε μία κοσμολογία ïποία âμπίπτει στc Σχολc τéς \Aντιοχείας. ^H Xριστιανικc Tοπογραφία παρουσιάζει μία âπίπεδη γé που ï λιος κρύβεται τc νύχτα πίσω àπe τa βορινa ψώματα καd ναν κόσμο σb σχéμα ναοü. ^O \Iνδικοπλεύστης öχει συνολικc ôποψη γιa τc φυσικc λειτουργία αéτοü τοü κόσμου, τcν ïποία àναπτύσσει σb δημόσιες διαλέξεις ποf çργα-

7 30 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN νώνει στcν \Aλεξάνδρεια âνάντια στeν âκπρόσωπο τéς ëλληνικéς âπιστήμης Φιλόπονο, που àποδεικνύει πειραματικa τι κλασικc γεωμετρικc çπτικc δbν εrναι σωστή, μιäς καd σκιa μιäς μικρéς σφαίρας δbν φαίνεται κωνική, παρ λο τι αéτc σφαίρα εrναι πολf μικρότερη àπe τeν λιο. ^O Bασίλειος âφοίτησε στa ε δωλολατρικa πανεπιστήμια τοü 4ου α ώνα καd οî âπιστéμες ποf διδάχτηκε âκεö σημάδεψαν λο του τe öργο. Γι αéτόν, ï κόσμος δbν μπορεö νa εrναι παρa σφαιρικός, γé âπίσης βρίσκεται στe κέντρο τοü κόσμου χωρdς τcν àνάγκη κάποιας στήριξης, γιa λόγους ε τε συμμετρίας (\Aναξίμανδρος) ε τε τéς φυσικéς ροπéς τ ν βαρέων στe κέντρο (\Aριστοτέλης), οî οéράνιες κινήσεις εrναι κυκλικbς ïμαλές, τa ποσελήνια στοιχεöα εrναι τέσσερα, οî διότητές τους âπίσης. Erναι δύσκολο νa ξεχωρίσει κανεdς συγκεκριμένες πηγbς στeν Bασίλειο οî γνώσεις του εrναι οî τρέχουσες τéς âποχéς του. Πιθανeν οî δέες τοü Ποσειδωνίου νa öπαιξαν κάποιον σημαίνοντα ρόλο, μιa καd συναντοüμε κάποιες àπόψεις του στeν Bασίλειο, πως αéτc που τe πüρ καταναλώνει τe δωρ. \EκεÖ που εrναι àπαραίτητο, ï Bασίλειος âναντιώνεται στcν (àρχαιο)ëλληνικc âπιστήμη: àριστοτελική - καd ùχι μόνο - ôποψη περd τοü àϊδίου καd α ώνιου περσελήνιου κόσμου εrναι γι αéτeν âσφαλμένη, διότι πονοεö τcν σότητα μεταξf ΘεοÜ καd λης (θέμα ποf θa àπασχολήσει τeν Φιλόπονο τeν 6ο α ώνα στcν πολεμική του âνάντια στc φιλοσοφία τοü ε δωλολάτρη Πρόκλου). Γιa τeν Bασίλειο, πως καd γιa λους τοfς χριστιανοfς λογίους, ï κόσμος öχει àρχc καd τέλος. \EκεÖ που ëρμηνεία τéς Γένεσης àδυνατεö νa συμπέσει μb τdς τρέχουσες âπιστημονικbς γνώσεις, συμπληρώνει τcν ëλληνικc âπιστήμη μb πρωτόγνωρα στοιχεöα: ùγδοη σφαίρα çνομάζεται στερέωμα γιa νa φέρει, στερεa οsσα, τa διαχωρισθέντα δατα καd προστίθεται öνατη σφαίρα γιa νa διαχωρίσει τcν κτίση àπe τeν θεöο κόσμο. Aéτe ôνοιξε τeν δρόμο στeν μεσαίωνα - δυτικe καd àραβικό - γιa τcν προσθήκη διαφόρων σφαιρ ν πέραν τéς çγδόης. ^H ^Eξαήμερος τοü Bασιλείου ξεκαθαρίζει ïρισμένα θέματα, βασικa γιa τdς âπιστéμες στeν Mεσαίωνα. Kατ àρχήν, καθιστä σύμφωνη μb τdς γραφbς τcν àποδοχc τοü ëλληνικοü àστρονομικοü μοντέλου, πως αéτe περιγράφηκε μαθηματικa στc Mεγίστη τοü Πτολεμαίου. Eπειτα, καθορίζει τc θέση τ ν θύραθεν γνώσεων σb σχέση μb τc θεολογία. Te δεύτερο αéτe σημεöο θa καθορίσει τe εrδος τ ν âπιστημ ν στcν àνατολικc ρωμαϊκc αéτοκρατορία που θa âπικρατήσει τe çρθόδοξο δόγμα. Oî Bυζαντινοd θa àσχοληθοüν μb τc μαθηματικc àστρονομία, σχολιάζοντας τa μαθηματικa μοντέλα τοü Πτολεμαίου, τ ν \Aράβων, τ ν Περσ ν κ.ô, κατασκευάζοντας καd προσαρμόζοντας àστρονομικοfς πίνακες, κοσμολογία μως θa μείνει âκτeς τéς θύραθεν âπιστήμης, καθgς àναπτύσσεται âντeς μιäς ôλλης παράδοσης, αéτéς τ ν ^Eξαημέρων. \Eν τa àστρονομικa κείμενα τοü Πτολεμαίου, Mεγίστη καd οî Πρόχειροι Kανόνες γνώρισαν μεγάλες δόξες στe Bυζάντιο, τe κοσμολογικό του κείμενο οî ^Yποθέσεις τ ν πλανωμένων, δbν θa âπιβιώσει στcν

8 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 31 Bυζαντινc χειρόγραφη παράδοση. Mόνο τe μισe σώθηκε στa ëλληνικά, τe πόλοιπο τe γνωρίζουμε àπe τcν àραβική του μετάφραση. ^H δεξίωση àπe τe Bυζάντιο τ ν ëλληνικ ν âπιστημ ν, öστω âκχριστιανισμένων, δbν öγινε πάντα ïμαλά. \Aνάμεσα στeν Bασίλειο, ï ïποöος χρησιμοποιεö αéτbς τdς âπιστéμες στa θρησκευτικά του öργα καd στeν Στέφανο \Aλεξανδρείας, θερμe çπαδe τ ν ëλληνικ ν âπιστημ ν, τeν ïποöο κάλεσε στcν Kωνσταντινούπολη ï αéτοκράτορας ^Hράκλειος ( ) γιa νa àναδιοργανώσει τe πανεπιστήμιο, öχουμε τc δολοφονία τéς ^Yπατίας τe 415 àπe φανατικοfς χριστιανοfς καd τc χριστιανικc στροφc τéς ΣχολÉς τéς \Aλεξανδρείας, ποf συντελέστηκε àπe τeν Φιλόπονο. Στc διάρκεια αéτ ν τ ν α ώνων θa συντελεστεö àποδοχc àπe τcν âπίσημη âκκλησία τ ν âπιστημονικ ν γνώσεων τ ν âθνικ ν àφοü ξεκαθαρίστηκαν, κυρίως μb τcν παράδοση τ ν ^Eξαημέρων, οî àντιφάσεις τ ν âπιστημ ν αéτ ν μb τe δόγμα. Oî σημαντικότερες προσωπικbς συμβολές ( σο τοéλάχιστον àφορä τcν âπιρροή τους στe Bυζάντιο) τéς περιόδου âκείνης, πéρξαν αéτbς τοü Θέωνα \Aλεξανδρείας (πατέρα τéς ^Yπατίας, 4ος α.), τοü ïποίου τa Σχόλια στc Mεγίστη καd στοfς Πρόχειρους Kανόνες τοü Πτολεμαίου πéρξαν τa âγχειρίδια ποf διέσωσαν τcν πτολεμαϊκc παράδοση στe Bυζάντιο καd στοfς \Aραβες, τοü Πρόκλου (5ος α.), σπουδαίου, μεταξf ôλλων, σχολιαστé τοü Eéκλείδη, καd τοü \Iωάννη Φιλοπόνου (6ος α.), μb πρωτότυπη προσφορa στc φιλοσοφία τéς φύσης καd τοü ïποίου τe σύγγραμμα Περd àστρολάβου εrναι τe πρ το μιäς μακρäς ο κουμενικéς παράδοσης, ïποία φθάνει μέχρι τeν 18ο α ώνα. Aς σημειώσουμε âδ, τι σb λη τc διάρκεια τοü Bυζαντίου âπιβιώνουν δύο âπίπεδα γνώσεων τοü φυσικοü κόσμου. Te λόγιο, τéς ëλληνικéς παράδοσης, τe ïποöο àποδέχεται θεολογικc παράδοση ποf àκολουθεö τeν Mέγα Bασίλειο, καd τe λαϊκό, αéτe τe ïποöο βρίσκουμε σb κείμενα πως αéτe τοü \Iνδικοπλεύστη, τe ïποöο àποδέχεται θεολογικc παράδοση ποf àκολουθεö τeν \Iωάννη τeν Xρυσόστομο καd τe ïποöο διαιωνίζεται στa êπλοϊκa κείμενα τ ν Bίων τ ν ^Aγίων. Σb λη τc διάρκεια τοü Bυζαντίου, àλλa καd στοfς μετέπειτα α νες, συγγράφονται καd κυκλοφοροüν τa βιβλία αéτά, στa ïποöα μεταξf ôλλων, βρίσκουμε êπλοϊκbς ëρμηνεöες γιa τa διάφορα φυσικa φαινόμενα καd μία κοσμολογία ποf μοιάζει, μb ïρισμένες παραλλαγές, μb αéτc τοü \Iνδικοπλεύστη. Te τέλος τéς πρωτοβυζαντινéς περιόδου σηματοδοτεö καd τe τέλος τéς εéθείας ëλληνικéς âπιστημονικéς παράδοσης. Ta âπιστημονικa κέντρα τéς àρχαιότητας δbν πάρχουν πιά: Σχολc τ ν \Aθην ν öχει παρακμάσει, \Aλεξάνδρεια κατακτäται àπe τοfς \Aραβες στa μέσα τοü 7ου α ώνα. Te âπιστημονικe κέντρο τéς ο κουμένης μεταφέρεται στcν Kωνσταντινούπολη, που ï Στέφανος ï \Aλεξανδρείας, ποf θεωρεöται ï τελευταöος βυζαντινeς λόγιος ï ïποöος àνήκει στcν εéθεία ëλληνικc âπιστημονικc παράδοση, öχει àναδιοργανώσει τe πανεπιστήμιο. Te νέο αéτe κέντρο θa παρακμάσει μως

9 32 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN ταχύτατα, καθgς αéτοκρατορία θa μπεö σb μιa νέα âποχή, αéτc τéς ε κονομαχίας. Tc σκυτάλη θa τcν àναλάβουν οî νέες Σχολbς τéς Bαγδάτης καd τéς ΔαμασκοÜ, προϊόντα ëνeς ôλλου πολιτισμοü. Oî σκοτεινοd α νες \Eλάχιστα κείμενα, ποf àφοροüν τdς âπιστéμες κατa τcν περίοδο τéς ε κονομαχίας (μέσα 8 ου - àρχbς 9 ου α.) öχουν διασωθεö. \Aπe τe περιεχόμενο αéτ ν μποροüμε νa συμπεράνουμε τι τe âνδιαφέρον γιa τdς âπιστéμες γνωρίζει φεση τe διο σχύει καd γιa τe âπίπεδό τους. ^Ωστόσο συντηροüνται κάποιες γνώσεις τéς πρωτοβυζαντινéς περιόδου καd συγχρόνως κάνουν τcν âμφάνισή τους οî πρ τες âπιρροbς τ ν νεωτέρων, δηλαδc τ ν \Aράβων. ^O \Iωάννης ï Δαμασκηνeς àσχολεöται μb τcν κοσμολογία καd τcν àστρονομία. Oσον àφορä τcν πρώτη, âντάσσεται στcν παράδοση τéς ^Eξαημέρου τοü Bασιλείου. Erναι καλeς γνώστης τ ν κειμένων καd îκανeς νa συζητήσει καd νa àναπτύξει τe θέμα. Oσον àφορä τcν àστρονομία, οî γνώσεις του φαίνεται νa μcν φθάνουν στe âπίπεδο τ ν σχολικοü âπιπέδου Σχολίων στοfς Πρόχειρους Kανόνες τοü Θέωνα (τa Σχόλια αéτa àποτελοüσαν τcν προφορικc διδασκαλία τοü Θέωνα γιa τcν χρησιμοποίηση τ ν àστρονομικ ν πινάκων τοü Πτολεμαίου). ^O Δαμασκηνeς κάνει λάθη àκόμη καd στe μéκος τ ν âποχ ν τοü χρόνου. Te κείμενό του φαίνεται àντιπροσωπευτικe τ ν ψηλοτέρων μαθηματικ ν γνώσεων τéς âποχéς δbν öχουν διασωθεö κείμενα μb σαφ ς àνώτερο âπίπεδο. ^O Στέφανος ï φιλόσοφος (δbν πρέπει νa συγχέεται μb τeν ïμώνυμό του, τeν σύγχρονο τοü ^Hρακλείου), μäς εrναι γνωστeς μόνο àπe τa κείμενά του, àστρολογικοü καd àστρονομικοü περιεχομένου. Ta χρονολογοüμε βάση ëνeς àπe αéτά, τe ïποöο παρουσιάζει τe θεμάτιο (àστρολογικeς οrκος) τοü \Iσλάμ, καd που οî προβλέψεις εrναι àκριβεöς μέχρι τe 775 (καd ôρα τότε τe χρονολογοüμε) καd λανθασμένες μετά. \Eδ μäς âνδιαφέρει να δεύτερο κείμενό του, στe ïποöο γιa πρώτη φορa στe Bυζάντιο γίνεται νύξη περd νεωτέρων. Παρουσιάζονται κάποιες γνώσεις τéς àραβικéς àστρονομίας (τe πλάτος ποf αéτοd àποδίδουν στcν Kωνσταντινούπολη) καd πονοεöται τι χρησιμοποιήθηκαν àραβικοd àστρονομικοd πίνακες. ^O Στέφανος àναφέρεται καd àπe τdς àραβικbς πηγές (μεταξf ôλλων àπe τeν \AμποÜ Mάσαρ, ) καd öχει ταξιδέψει στcν Περσία. Tcν δια âποχή, γνωρίζουμε τι ï Θεόφιλος \Eδέσσης ( 785) πéρξε ï πρ τος àστρολόγος τοü χαλίφη \Aλ-Mαχντί ( ). ^H πληροφορία αéτc καd οî àραβικbς àναφορbς σb Bυζαντινοfς àστρονόμους, μετριάζουν τcν âπιστημονικa φτωχc ε κόνα ποf συνάγουμε àπe κείμενα πως αéτe τοü ΔαμασκηνοÜ. Γνωρίζουμε τι τcν àμέσως ëπόμενη περίοδο, αéτc τοü XαροÜν \Aλ-Pασίντ ( ), Bαγδάτη εrναι δη σημαντικe μεταφραστικe κέντρο àπe τa ëλληνικa στa àραβικά. ^H ψηλc θέση τοü Θεόφιλου πονοεö τc διατήρηση κάποιων μαθηματικ ν γνώσεων àπe τοfς Bυζαντινούς, τοéλάχι-

10 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 33 στον σb τι àφορä τcν κατανόηση τ ν àστρονομικ ν κανόνων (πινάκων). ^O πρ τος βυζαντινeς ο μανισμός ^H περίοδος τοü πρώτου βυζαντινοü ο μανισμοü συμπίπτει μb τcν περίοδο τéς àκμéς τ ν àραβικ ν âπιστημ ν. ^O χαλίφης \Aλ-MαμοÜν ( ) îδρύει στc Bαγδάτη τcν περίφημη Bιβλιοθήκη (Σχολή-βιβλιοθήκη) καθgς καd τa àστεροσκοπεöα Σαμμασίγια, κοντa στcν δια πόλη καd KασιγιοÜν, κοντa στc Δαμασκό, στa ïποöα âργάζονται ïμάδες âπιστημόνων γιa τcν àνανέωση τ ν ëλληνικ ν μαθηματικ ν καd τéς àστρονομίας. Te âπιστημονικe κέντρο τéς ο κουμένης μεταφέρεται στeν 9 Ô καd 10 Ô α ώνα στc Bαγδάτη καd στc Δαμασκό âκεö συρρέουν λόγιοι àπe λη τcν ο κουμένη, πόσο μäλλον Bυζαντινοί, γν στες τéς ëλληνικéς γλώσσας καd âπιστημονικéς παράδοσης. Bρισκόμαστε σb μιa âποχή, που λόγω πολέμων, j λόγω συνθηκολογήσεων, τe Bυζάντιο öχει ôμεση âπαφc μb τeν àραβικe κόσμο. ^H παράδοση λέει τι ï \Aλ-MαμοÜν, μαθαίνοντας πgς στcν Kωνσταντινούπολη ζοüσε νας σπουδαöος σοφός, ï Λέων ï Mαθηματικός (c c. 869), τeν κάλεσε, öναντι êδρäς àμοιβéς στc Bαγδάτη καd τι ï αéτοκράτορας μαθαίνοντας αéτe τe âνδιαφέρον τοü χαλίφη, àναγνώρισε τc σπουδαιότητα τοü Λέοντα καd τeν κράτησε μb τe διο δέλεαρ στcν Πόλη. ^H îστορία πιστοποιεö τι ï Λέων ï Mαθηματικός, περιστοιχισμένος àπe ναν κύκλο μαθητ νλογίων, àνέλαβε σπουδαöο öργο, αéτe τéς öκδοσης τ ν âπιστημονικ ν βιβλίων τ ν àρχαίων ^Eλλήνων καd τéς παράδοσής τους. ^H âκδοτικc προσπάθεια ëλληνικ ν κειμένων, ïποία σηματοδοτεö τdς âπιστéμες στcν περίοδο τοü πρώτου βυζαντινοü ο μανισμοü, χαρακτηρίζει λο τeν 9 ο α ώνα καd εrναι συνυφασμένη μb ôλλους δύο Λέοντες, âκτeς τοü MαθηματικοÜ. \EξαιρετικÉς çμορφιäς καd âπιστημονικéς àρτιότητας κείμενα διασώζονται àπe τc βασιλεία τοü Λέοντα E ( ) ως καd αéτc τοü τοü σοφοü ( ). Ta öργα τ ν Eéκλείδη, Διοφάντου, \Aπολλωνίου, Πτολεμαίου, \Aρχιμήδη, Θέωνα \Aλεξανδρείας, \Iσιδώρου καd πλείστων ôλλων τéς àρχαιοελληνικéς âπιστημονικéς πραγματείας γίνονται γνωστa àπe τe ëλληνικe πρωτότυπο μέσω τ ν âκπληκτικéς ποιότητας βυζαντιν ν âκδόσεων τοü 9ου α ώνα. ^H àναζωπύρωση τοü âνδιαφέροντος γιa τdς âπιστéμες στeν 9ο α ώνα θa èφελήσει τc διάδοση τéς ëλληνικéς âπιστημονικéς παράδοσης, μb κύριο σκοπe τc συντήρησή της. Δbν παρατηροüμε προσπάθειες àνανέωσης καd περαιτέρω öρευνας, οî ïποöες θa μποροüσαν νa συγκριθοüν μb τι γινόταν τcν δια âκείνη âποχc στeν àραβικe κόσμο. Kάποια δείγματα προσαρμογ ν ποf γνωρίζουμε, πως νας κατάλογος συντεταγμένων 30 àστέρων τοü Πτολεμαίου, ï ïποöος διορθώθηκε τe 854 λαμβάνοντας π ùψιν τc μετάπτωση τ ν σημερι ν (1 Ô στa 100 χρόνια, τιμc δηλαδc ποf δίνει ï ΠτολεμαÖος), δbν εrναι παρa πιστbς âφαρμογbς êπλ ν κανόνων τοü μεγάλου àστρονόμου. \Eλάχιστα âπιστημονικa κείμενα τοü 10 ου α ώνα öχουν διασωθεö. \Aπe τa

11 34 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN κείμενα μως τ ν àρχ ν τοü 11 ου, μποροüμε νa συμπεράνουμε τι ï 10 ος α ώνας εrναι νας α ώνας ποδοχéς τ ν νέων âπιστημονικ ν γνώσεων. Oπως θa δοüμε παρακάτω, ïρολογία τ ν βυζαντιν ν κειμένων τ ν àρχ ν τοü 11 ου, ποf προέρχονται àπe àραβικbς πηγbς εrναι δη πλήρως âξελληνισμένη, πρäγμα ποf προϋποθέτει μιa προεργασία τcν ïποία δbν γνωρίζουμε γιατd δbν öτυχε νa διασωθοüν τa σχετικa κείμενα. Σb àντίθεση μb τeν 10 ο α ώνα, ï 11ος μäς κληροδότησε πολλa âπιστημονικa κείμενα. Te παλαιότερο βυζαντινe πανεπιστημιακe âγχειρίδιο τ ν âπιστημ ν ποf öχει διασωθεö, εrναι να àνώνυμο σύγγραμμα, γραμμένο τe 1008, τ ν τεσσάρων μαθημάτων (Tετρακτfς j Quadrivium σύμφωνα μb τc λατινικc παράδοση) ποf διδάσκονταν στeν μαθηματικe κλάδο τéς àνώτατης παιδείας: àριθμητική, γεωμετρία, μουσικc καd àστρονομία. Te σύγγραμμα âντάσσεται στcν ëλληνικc âπιστημονικc καd âκπαιδευτικc παράδοση καd εrναι àρκετa χαμηλοü âπιπέδου, iν τe συγκρίνουμε μb τe àντίστοιχο ποf öγραψε ï Γεώργιος Παχυμέρης γύρω στa \Aπe να àνώνυμο σχόλιο γραμμένο τe 1032 σb χειρόγραφο τéς Mεγίστης, πληροφορούμεθα τι âκείνη τcν âποχc χρησιμοποιοüνται δη οî γνώσεις τ ν νεωτέρων, δηλαδc τ ν \Aράβων καd τι στe Bυζάντιο κυκλοφοροüν οî àστρονομικοd πίνακες τοü \Iμπν \Aλ-\Aλάμ ( 985), τοfς ïποίους θa συναντήσουμε καd πάλι ναν α ώνα àργότερα. Te πρ το ïλοκληρωμένο βυζαντινe σύγγραμμα àραβικéς àστρονομίας ποf σώζεται, οî Mέθοδοι ψηφηφορίας διαφόρων ποθέσεων àστρονομικ ν, γράφτηκε τe Oî àραβικές πηγές του χρονολογοüνται àπe τeν 9 ο α ώνα: \Aλ-Kβαρίζμι καd Xαμπaς \Aλ-Xασίμπ. Te πλήρως âξελληνισμένο λεξιλόγιό του (π.χ. εéθεία çρθc γιa μίτονο) δηλώνει μία δη μακρa παράδοση τ ν àραβικ ν âπιστημονικ ν γνώσεων στe Bυζάντιο. TÉς δίας âποχéς εrναι καd ï μοναδικeς βυζαντινeς àστρολάβος ποf διασώζεται, αéτeς τοü Civici Musei d Arte e di Storia τéς Mπρέσια, ï ïποöος εrναι àραβικéς âπιρροéς καd κατασκευάστηκε τe 1062 γιa τeν Πέρση Σέργιο, ποf öφερε τοfς βυζαντινοfς τίτλους πρωτοσπαθάριος καd πατος. ^H αéλc τ ν Kομνην ν, àπe τeν \Iσαάκ ( ) ½ς τeν \Aλέξιο A ( ) πéρξε τόπος συνάντησης âπιστημόνων. \Eξ ôλλου οî αéτοκράτορες Bυζαντινός àστρολάβος, 11 0ς α ώνας συντηροüσαν àστρολόγους γιa νa τοfς βοηθήσουν στc λήψη τ ν àποφάσεών τους. ^H Aννα Kομνηνc àναφέρει στcν \Aλεξιάδα τι στcν αéλc τοü πατέρα της \Aλεξίου A πéρχαν τέσσερις àστρολόγοι, δύο A γύπτιοι, νας \AθηναÖος καd ï πολυμαθcς Συμεgν Σήθ, ατρeς καd μαθηματικός, ï ïποöος εrχε ταξιδέψει στcν Περσία καd στcν A γυπτο. ^O Σcθ συνέγραψε περd τe 1058 τc Σύνοψιν

12 ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣTO BYZANTIO 35 φυσικ ν, συμπίλημα διαφόρων γνώσεων, ëλληνικ ν, àραβικ ν καd περσικ ν, γνωρίζει τcν àραβικc τιμc τéς μετάπτωσης τ ν σημερι ν καd συμπληρώνει ναν πίνακα τοü Aραβα \AμποÜ Mάσαρ ( ). ^O 11ος α ώνας εrναι α ώνας âπιστημονικéς àνανέωσης τοü Bυζαντίου μέσω κυρίως τ ν àραβικ ν âπιρρο ν. Oî ëλληνικbς âπιστéμες διδάσκονται καd μελετ νται, χωρdς μως νa πάρξουν àξιοσημείωτες συμπληρώσεις. ^O Mιχαcλ Ψελλός ( ), ï ïποöος σημάδεψε αéτeν τeν α ώνα μb τe öργο του, φαίνεται νa öχει μικρότερη âπιστημονικc âμβέλεια àπe àρκετοfς λογίους τ ν παλαιολόγιων χρόνων. Παρ λα αéτά, ï γνωστότερος Bυζαντινeς λόγιος ποf àσχολήθηκε μb τdς âπιστéμες παραμένει ï Ψελλός, àπe τc λατινικc àναγεννησιακc πραγματεία ως τc σημερινc βυζαντινc îστοριογραφία. Te öργο του θa διδαχθεö, μαζd μb αéτe τοü Bλεμμύδη, στa ëλληνικa σχολεöα ½ς τeν 18ο α ώνα. ^O λόγος τéς âπιτυχίας τ ν κειμένων τοü ΨελλοÜ δbν βρίσκεται στcν ποιότητα j στcν πρωτοτυπία, àλλa στdς διδακτικές του àρετbς καθgς καd στe γεγονeς τι παρουσιάζει τcν ëλληνικc âπιστήμη μέσα àπe μία συνεχc παράδοση. Γιa μäς σήμερα, ï Ψελλeς εrναι νας ëρμηνευτcς τ ν àρχαίων ποf βρίσκεται πολf κοντa σb αéτούς, καd μέσω τοü ïποίου μποροüμε νa κατανοήσουμε ïρισμένα θέματα ποf τεθλασμένη παράδοση τa öχει κάνει δυσνόητα. Teν 12ο α ώνα, âποχc κατa τcν ïποία τa àραβικa âπιστημονικa κέντρα τéς Bαγδάτης καd τéς ΔαμασκοÜ öχουν παρακμάσει, οî àραβικbς âπιστéμες âξακολουθοüν νa âμπνέουν τοfς Bυζαντινούς, οî ïποöοι àντλοüν γνώσεις àπe πηγbς τ ν παρελθόντων α ώνων: \Iμπν Γιουνούς ( 1009), Kούσιαρ Iμπν Λαμπάν (c. 1009), Γιαχία Ζίμπν \Aμπd Mανσούρ ( 830). Συγχρόνως - καd κυρίως - συνεχίζεται μελέτη καd διδασκαλία τ ν (àρχαιο)ëλληνικ ν âπιστημ ν, τdς ïποöες οî Bυζαντινοd θεωροüν δικές τους âπιστéμες, σb àντιδιαστολc μb αéτbς τ ν διαφόρων νεωτέρων. Ta κείμενα αéτ ν τ ν âπιστημ ν θa διαδωθοüν τeν 12ο α ώνα στc μεσαιωνικc Δύση, μέσω τοü μεταφραστικοü κύκλου τéς Σικελίας. Oî Nορμανδοd βασιλεöς τéς Σικελίας öδειξαν διαίτερο âνδιαφέρον γιa τa ëλληνικa âπιστημονικa öργα καd χρηματοδότησαν μιa σειρa λατινικ ν μεταφράσεων αéτ ν τ ν κειμένων. Oî πληροφορίες μας γι αéτbς τdς μεταφράσεις εrναι λιγοστές, àλλa φαίνεται τι σημαντικe ρόλο öπαιξαν τa ëλληνικa χειρόγραφα ποf δώρισαν οî βυζαντινοd αéτοκράτορες στοfς βασιλεöς τéς Σικελίας καθgς καd τa ταξίδια Σικελ ν àξιωματούχων στcν Kωνσταντινούπολη. ^O ^EρρÖκος \Aρίστυπος àρχιδιάκων τéς Kατάνης ( 1162), μετέφρασε öργα τοü \Aριστοτέλη, τa Πνευματικa τοü Hρωνα, καd συνέβαλε σb μεταφράσεις öργων τ ν Πτολεμαίου, Eéκλείδη καd Πρόκλου, àπe χειρόγραφα ποf öλαβε ï βασιλιaς ½ς δ ρο àπe τeν αéτοκράτορα. Γνωρίζουμε âπίσης τι ï Bουργούνδιος τéς Πίζας ( ), ï ïποöος πéρξε διερμηνέας στcν Kωνσταντινούπολη àπe τe 1135 ως τe 1138, öπαιξε σημαντικe ρόλο σb αéτeν τeν σικελικe κύκλο μεταφράσεων. Eχει âπισημανθεö, τι οî μεταφράσεις αéτbς εrναι κακéς ποιό-

13 36 IΣTOPIA KAI ΦIΛOΣOΦIA TΩN EΠIΣTHMΩN τητας, πολλbς φορbς μάλιστα τe ëλληνικe κείμενο öχει μεταφραστεö κατa λέξη. Oî μεταφράσεις αéτbς προηγοüνται âκείνων τοü îσπανικοü κύκλου (τέλος 12ου α.), καd âν οî δεύτερες εrναι àκόμη χειρότερες μιäς καd μεσολάβησε àραβικc καd συχνa ôλλες γλ σσες (ëλληνικά, συριακά, àραβικά, ëβραϊκά, λατινικά), τa ëλληνικa âπιστημονικa κείμενα πέρασαν στeν δυτικe μεσαίωνα κυρίως àπe τcν ^Iσπανία. Aéτe çφείλεται στcν àπουσία ëνeς κύκλου λογίων στc Σικελία οî ïποöοι θa μποροüσαν νa τa χρησιμοποιήσουν καd στcν παρουσία ëνeς τέτοιου κύκλου στcν ^Iσπανία τοü τέλους τοü 12ου α ώνα. Στdς àρχbς τοü 13ου α ώνα, âποχc κατa τcν ïποία βυζαντινc αéτοκρατορία βρίσκεται συρρικνωμένη καd àνίσχυρη, οî Bυζαντινοd λόγιοι âξακολουθοüν νa πιστεύουν τι εrναι οî θεματοφύλακες τéς γνώσης, ïποία συνίσταται στcν (àρχαιο)ëλληνικc âπιστήμη καd στe σχολιασμό της àπe ëλληνόφωνες λογίους. \Aπe τοfς \Aραβες δανείζονται πρακτικbς κυρίως μαθηματικbς γνώσεις καd àστρονομικοfς πίνακες ποf βασίζονται σb νέες παρατηρήσεις, τdς ïποöες οî διοι δbν εrναι πρόθυμοι νa κάνουν. Eχει âπισημανθεö τι οî Bυζαντινοd δbν öκαναν κiν τeν κόπο νa παρατηρήσουν âκλείψεις τdς ïποöες πολόγισαν μb ζéλο. Γι αéτούς, τe σημαντικότερο qταν τa κείμενα ï ΠτολεμαÖος παρέμενε δικός τους àστρονόμος καd δbν περίμεναν πολλa àπe τοfς βαρβάρους. Oî δέες αéτbς βοήθησαν στc διαφύλαξη τéς ëλληνικéς κληρονομιäς καd συγχρόνως âμπόδισαν τcν κριτικc προσέγγισή της πe τe φ ς νέων παρατηρήσεων, πρäγμα τe ïποöο öκανε àραβικc âπιστήμη. Te στερο Bυζάντιο καd παλαιολόγια àναγέννηση Oταν, στdς 12 \Aπριλίου τοü 1204 οî Σταυροφόροι κατέλαβαν τcν Kωνσταντινούπολη, τe âκπαιδευτικe σύστημα, τe ïποöο εrχε âκείνη τcν âποχc συγκεντρωτικe χαρακτήρα, κατέρρευσε. Te πανεπιστήμιο καd πατριαρχικc σχολc ποf χρηματοδοτοüνταν àπe τeν αéτοκράτορα καd τeν Πατριάρχη öκλεισαν μb τc φυγc τ ν τελευταίων. ^H σπουδαία âπιστημονικc ποδομc ποf συνιστοüσαν οî âκδόσεις τ ν àρχαιοελληνικ ν κειμένων διαλύθηκε. Ta πανάκριβα χειρόγραφα âκλάπησαν àπe τοfς Σταυροφόρους καd πωλήθηκαν στc Δύση. ΣυγκροτοÜν σήμερα τeν πυρéνα τ ν συλλογ ν τ ν σπουδαιοτέρων εéρωπαϊκ ν βιβλιοθηκ ν. \Oνομάζοντας τc Nίκαια καd τa περίχωρά της αéτοκρατορία, ï Θεόδωρος A Λάσκαρις àποσκοποüσε στe νa δηλώσει τι τe κράτος του εrναι ï κληρονόμος τéς βυζαντινéς αéτοκρατορίας, âν ùψη μιäς μελλοντικéς âπανάκτησης τéς Πόλης. ^O Θεόδωρος A καd οî διάδοχοί του Bατάτζης καd Θεόδωρος B, εrχαν àντιληφθεö τι να κράτος μb παρόμοιες âπιδιώξεις üφειλε νa öχει ναν κρατικe μηχανισμe πλαισιωμένο àπe μορφωμένους àξιωματούχους καd τι μέρος τéς νομιμοποίησής του ½ς κληρονόμου τοü Bυζαντίου θa μποροüσε νa προέλθει àπe τcν πολιτισμική του âμβέλεια. ^H αéτοκρατορία τéς Nίκαιας θa δώσει μεγάλη σημασία στcν àνάπτυξη τοü âκπαι-

14